Biyl asa kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri Júmabek Ahmetúly Tәshenevting tughanyna 110 jyl tolady. Osyghan oray 20 nauryzda Shymkent qalalyq ardagerler kenesi men J.Tәshenev atyndaghy uniyversiytet újymynyng  úiymdastyruymen aituly mereytoygha arnalghan respublikalyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótkiziledi.

Sonymen qatar Júmekenning qúrmetine qoyylghan keudemýsin (bust) janynda mereytoylyq miting ótip, sonynan últtyq-memlekettik qayratkerge baghyshtalyp as beriledi. Osyghan oray biz J.Tәshenevting nemere inisi, Shymkent qalasyndaghy Abay audandyq ardagerler kenesining tóraghasy Úlyqpan Bәshenevpen súhbattasqan bolatynbyz. Tómende sol súhbatty sizderding nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

– Úlyqpan Mýsinúly, súhbatymyzdy Júmekenning ómir joly, ósken ortasy, enbek  etken oryndary jayly әngimeden bastasaq deymiz...

– Nemere agham Júmabek Ahmetúly Tәshenev  1915 jyly 20 nauryzda Aqmola oblysynyng Arshaly audanyna qarasty  Tanakól auylyndaghy Babatay qystauynda  dýniyege kelgen. Arghyn taypasynan taraytyn Quandyq ruynyng Qareke bóliminen shyqqan. Aqmola qúrylys tehnikumyn (1932), Kenes Odaghy Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetining janyndaghy Joghary partiya mektebin (1955) bitirgen. Ekonomika ghylymynyng kandidaty (1962). Doktorlyq dissertasiyasyn sәtti qorghaghanymen, san týrli sebeptermen ony bekittirmey qoyghan.

Enbek jolyn 1934 jyly Aqmola oblysyndaghy Beynetqor audandyq atqaru komiytetining hatshysy, audandyq jer bólimining mengerushisi qyzmetinen bastaghan. 1939-1943 jyldary Aqmola oblystyq jer bólimi bastyghynyng orynbasary; 1944-1947 jyldary Soltýstik Qazaqstan oblystyq partiya komiyteti hatshysynyng orynbasary, mal sharuashylyghy bólimining mengerushisi; 1947-1952  jyldary  Soltýstik Qazaqstan oblysy atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary, tóraghasy; 1952-1955 jyldary Aqtóbe oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy qyzmetin atqarghan.

Almatygha joghary qyzmetke auysyp kelgennen keyin J. Tәshenev 1955-1960 jyldary Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng Tóraghasy bolyp qyzmet istegen.  Sol tústa Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev Ministrler Kenesining Tóraghasy, Leonid Iliich Brejnev Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetieing birinshi hatshysy edi. Ýsheui tonnyng ishki bauynday aralasqan.

1960-1961 jyldary Qazaq KSR Ministrler Kenesining Tóraghasy lauazymyn atqarghan. J.Tәshenev sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jónindegi komissiyanyng tóraghasy retinde aqiyq aqyn Maghjan Júmabaevtyng zayyby Zyliha apaygha, әdebiyet, mәdeniyet, óner salasynyng basqa da birqatar ókilderine  pәter әpergen. Búl ýiler kýni býginge deyin «Qazaq auyly», «Tәshenev ýii» dep atalyp keledi. Abay danghyly men Abay eskertkishin ashugha sebepker bolghan jomart jýrekti jan.  Onyng tikeley aralasuymen Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirovting shygharmalary qaytadan jaryqqa shyqqan. 1958  jyly Mәskeude qazaq әdebiyeti men ónerining onkýndigin joghary dengeyde ótkizuge, KSRO halyq әrtisi atanghan - Qaliybek Quanyshbaev, Roza Jamanova, Ermek Serkebaev, Shәken Aymanov, Múqan Tólebaev syndy mәdeniyet maytalmandarynyng eren enbegining oryndy baghalanuyna  belsene atsalysqan.

KOKP Ortalyq Komiyteti «Qazaqstannyng  jerin bólshekteu turaly» qúpiya qauly qabyldaghan eken. Sóitip, D.A.Qonaev pen J. A.Tәshenevti jeke-jeke qabyldauyna shaqyrghan. «Teriskeydegi bes oblysty Tyng ólkesi retinde Reseyge qosamyz», - degenge iyini júmsaq Diymekeng kelisimin bergen. Júmekene: «D.A.Qonaevtyng kelisimin alyp,  osynday sheshimge kelip  otyrmyz.  Eger Siz de kelisetin bolsan, KSRO Jogharghy Kenesiing Tóraghasy K.E.Voroshilovtyng ornyn  úsynamyz», - degen  kórinedi. Sonda J.Tәshenev: «Men atameken jerimdi kreslogha aiyrbastamaymyn! Jer - halyqtyki, búl mәseleni  D.A.Qonaev ta, men de sheshe almaymyz! KSRO Jogharghy Kenesi әr respublikanyng aumaqtyq mәselesine óz betinshe aralasatyn bolsa, onda KSRO Konstitusiyasyna ózgertu engizu qajet. Eger qoldanystaghy zang talaptary óreskel búzylatyn bolsa, biz Birikken Últtar úiymyna deyin shaghymdanatyn bolamyz», - degen eken.

Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy D.A.Qonaev kezinde: «Júmeke, Siz - shyn mәninde naghyz batyrsyz! Sizde arystannyng jýregi bar eken!» - degende,  J.Tәshenev oghan: «Tughan halqym ýshin tozaqqa da týsuge әzirmin», - dep jauap qaytarghan eken. Bir qaraghanda ol Diymekendi de qoldap, qorghap otyr ghoy.

Osylaysha  J.Tәshenov «últshyl» retinde   ayyptalghan.  Kenes Odaghy Kommunistik partiyasy  Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy Nikita Sergeevich Hrushevting núsqauymen qyzmetinen negizsiz bosatylghan.

1961-1975 jyldary  Shymkent (qazirgi Týrkistan) oblystyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary lauazymyn atqarghan. Bir ghajaby, N.S.Hrushev taghynan týsip, onyng ornyna L.IY.Brejnev kelgende de jaghday onshalyqty ózgere qoyghan joq. D.A.Qonaevty qaytadan joghary auazymdy qyzmetke jayghastyrghan. Kezinde ýsheui tonnyng ishki bauynday otbasylarymen birge aralasqan Tәshenevting eren enbegin elemesten,  úmyt qaldyrghan.  Áytpese ony tym bolmasa kez kelgen  oblysqa birinshi basshy etip jiberuge bolatyn edi ghoy. Sol sebepti de bolsa kerek, Diymekeng Shymkentke kelgende  Júmekeng «auyryp qalatyn» nemese qyzmetine kelmey qalatyn.

Oblatkom tóraghasynyng birinshi orynbasary Aytbek Berdalin ekeuining qabyldau bólmeleri qatar bolghanymen, ótinish aityp kelgen júrtshylyq kóbinshe birinshi orynbasargha emes, qatardaghy orynbasardyng qabyldauyna súranady eken. Óitkeni, Júmekeng aldyna kelgen kisilerding týitkildi mәselelerin tynghylyqty sheship berip otyrghan.  Sóitken enbekqor jan  1975 jyly Odaqtyq dәrejedegi derbes zeynetkerlikke shyqqan. Al A. Berdalin jasy 63-ke kelgenshe qyzmet istegen. J.Tәshenev ómirining songhy kezeninde «Qarakól» ghylymiy-zertteu institutynda diyrektordyng orynbasary , respublikalyq Memlekettik josparlau komiytetine qarasty  taldau-esepteu ortalyghynyng Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Qyzylorda oblystyq filialynyng diyrektory  qyzmetin  atqarghan. Arasynda júmyssyz qalyp, múngha batyp, kónilsiz jýrgen  kezderi az bolmaghan. Áriyne, múnyng bәri jýrekke auyr salmaq salghany aitpasa da týsinikti shyghar.

Sonday qyzmetsiz qalghan kýnderining birinde shahterler qalasynan  kelgen qadirmendi qonaqtar oghan Qaraghandy memlekettik uniyversiytetining rektory Evney Buketovtin: «Júmekeng Qaraghandygha kóship kelsin, qalaghan kafedrasynan qyzmet  beremiz, baspana mәselesin sheshemiz. Tek bizding ortamyzda jýrse bolghany», - degen sәlemdemesin jetkizgen. Búdan bólek Aqmola (qazirgi Astana) men Almatygha barghysy kelmegen. Sóitsek, ony Shymkentte mәngilikke qaldyrghan - kýnshuaqty ónir túrghyndarynyng ystyq yqylasy men meyirimge toly peyili eken ghoy.

Áriyne, J. Tәshenevting eli ýshin etken eren enbegi eleusiz qalghan joq. Ol Leniyn, «Enbek Qyzyl Tu», «Qúrmet belgisi» ordenderimen marapattalghan.

Zeynetkerlikke eriksiz shygharyp jibergendikten, alpys jasyn toylaghan joq. Jetpis jasqa tolghanda ózi dastarqan jayyp, atap ótken. Seksen, toqsan, jýz jyldyq mereytoylary Shymkent, Astana, Qaraghandy qalalarynda toylanghan. Ondaghan estelik kitaptar jaryq kórgen. Keudemýsini (bust) ornatylghan.

– Júmekenning qayratkerlik qarym-qabilet, qasiyeti  jayly ne aitasyz?

– J. Tәshenev - respublikanyng sayasi, ekonomikalyq, mәdeny damuyna basshylyq jasaghan jyldary qazaq memleketining aumaqtyq tútastyghynyng saqtaluyna orasan zor enbek sinirgen túlgha. Manghystau oblysyn múnaymen ainalysatyn Týrikmenstangha qosu jónindegi solaqay úsynystargha toytarys bergen. Tyng ólkesine biriktirilgen  Aqmola, Kókshetau, Qostanay, Pavlodar, Soltýstik Qazaqstan oblystaryn Reseyge, maqta sharuashylyghyn órkendetemiz degen syltaumen  Ontýstik Qazaqstannyng maqta egetin audandaryn Ózbekstangha beruge týbegeyli qarsy shyqqan. Qazaqstan jerinde yadrolyq jarylystar jasaugha qarsylyq bildirgen.

J. Tәshenev joghary qyzmet babyna oray bir mezgil Mәskeude de basshylyq qyzmetter atqarghan. Sol kezdegi tәrtip boyynsha Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghy qúramyndaghy 15 odaqtas respublika Jogharghy Kenesterining Tóraghalary KSRO Jogharghy Kenesi Tóraghasynyng orynbasarlary bolyp esepteletindikten «Mәskeulik tóragha» demalysqa shyqqanda bir ay boyy Mәskeuge baryp, KSRO Jogharghy Kenesi Tóraghasynyng qyzmetin uaqytsha ótegen.

Mәskeuge barar sonday bir saparynyng  qarsanynda Sәbit Múqanov pen Ghabit Mýsirepov Júmabek Tәshenevten Bauyrjan Momyshúlyn eki ret Kenes Odaghynyng Batyry ataghyna úsynylyp, ótpey qalghanyn, sol ataqty alyp beruge aralasuyn ótingen. J. Tәshenev Mәskeuge barysymen múraghattan B.Momyshúlynyng qújattaryn alghyzyp, tanysqan. Batyrlyqqa ekinshi ret úsynylghan qújattyng qorytyndysynda soghys kezindegi keybir qylyqtary kenes ofiyserlerining ar-ojdanyna qayshy kelgendikten B.Momyshúlyna múnday joghary ataqty beruge bolmaydy dep marshal Ivan Stepanovich Konev qol qoyghan. J.Tәshenev KSRO Jogharghy Kenesining atynan marshaldy shaqyryp alyp, mәseleni týsindirgen. Marshal IY.S.Konev «Búl turaly  pikirimdi bilmek bolsanyz,  óz ómirimde eshqashan bir aitqan pikirimdi ózgertken adam emespin. Búl joly da solay qalamyn», - dep kónbey qoyghan eken.

Mәskeudegi kezekti qyzmetin atqaru kezinde ukraindyq bir ghalymnyng «qylmystyq isi» aldyna kelgen. Qart ghalymgha  bir jauapty qyzmetkerdi óltirdi degen aiyp taghylyp, ólim jazasyna kesilipti, keshirim jasau turaly ótinishi qabyldanbaghan. «Mәskeulik tóragha» - Kliyment Efremovich Voroshilov  demalysta bolghandyqtan onyng orynbasary J.Tәshenev qol qonggha tiyisti bolghan. Jogharghy Kenes qyzmetkerlerining búl mәsele K.E. Voroshilovpen kelisilgen degen qarsylyqtaryna qaramastan, adam taghdyry bolghandyqtan J.Tәshenev ólim jazasy turaly ýkimge qol qoymay týrmege ózi baryp, qart ghalymgha jolyqqan. Kinәsiz ekenine kózi jetken song qayta tergeuge  jiberip, ony aqtap qalghan.  Keyin kisi óltirgen qymysker de anyqtalyp, jazasyn tartqan.

KOKP Ortalyq Komiytetining Birinshi hatshysy Nikita Sergeevich Hrushev respublikamyzdyng soltýstigindegi bes oblysyn (Aqmola, Kókshetau, Qostanay, Pavlodar, Soltýstik Qazaqstan) biriktirip,  Tyng ólkesi degen aimaq qúryp, ony Reseyge qosudy josparlaghan. Ólkening basshylyghyna  Mәskeuden T.IY.Sokolov  degen óz adamyn jibergen. Ol Tyng ólkesin Reseyge ótkizuge beyimdep, Qazaqstan basshylyghyna baghynudan bas tarta bastaghan. Búl teris әreketti bilgen Qazaq KSR Ministrler Kenesining Tóraghasy J.Tәshenev 1960 jyly kýzde Tyng ólkesining ortalyghy bolghan - Selinograd (qazirgi Astana)  qalasyna shúghyl týrde úshyp baryp, respublikalyq Josparlau komiytetine kelesi jyldyng budjetine qajet mәlimetterdi әdeyi bermey bassyzdyq jasaghany ýshin T.IY.Sokolovty qyzmetinen alatynyn,  24 saghattyng ishinde Qazaqstannan quyp jiberetinin jәne Tyng ólkesi eshqashan Reseyge berilmeytinin qadap túryp aitqan.

Odan keyin Almatyda Ýkimet mәjilisinde kelesi jyldyng halyq sharuashyyq jospary qaralghan kezde minbege kóterilgen Tyng ólkelik atqaru komiyteti tóraghasynyng birinshi orynbasary A.IY.Kozlov: «Júmabek Ahmetúly! Biz Sizderden eshtene súramaymyz, tek Mәskeuding bergenine tiymesenizder bolghany», - dep qyr kórsetken. Múnday jýgensizdikke tózbegen J.Tәshenev ony toqtatyp qoyyp: «Tyng ólkesi - Qazaqstannyng qúramynda, al Qazaqstandy onyng Ortalyq partiya komiyteti men Ýkimeti basqarady. Siz sol partiyanyng mýshesisiz. Mynaday qynyr minez ben isti qoymaytyn bolsanyz, partiyadan shygharyp, ornynyzdan alamyz. Sodan keyin baratyn jerinizge baryp, aryzynyzdy aita beriniz», - dep qadap aitqan. N.S.Hrushevting qyryna iligip, qyzmetinen tómendetilip, Mәskeuden Qazaqstangha jiberilgen A.IY.Kozlov zәresi úshyp, sol jerde keshirim súraugha mәjbýr bolghan. Osylay J.Tәshenev Mәskeuding jibergen keudemsoq adamdaryn tәubesine keltirip, respublikamyzdyng bes oblysynyng Reseyge berilmeytinin ashyq mәlimdegen.

Erkinbek Túrysov pen Joldybay Bazarovtyng bylay dep jazghany bar: 1959 jyly 1 qazanda Qytay Halyq Respublikasynyng 10 jyldyq mereytoyyna oray KSRO basshysy N.S.Hrushev bastaghan delegasiya barghan. Olardy QHR basshysy Mao Szedun ózi qarsy alghan. Ángime ýstinde Mao Szedun: «Kenes Odaghy sóz joq úly el, al biz Úly Qytaymyz!» - degen. Al N.S.Hrushev: «Solayy solay ghoy, biraq KOKP - dýniyejýzilik kommunistik qozghalystyn  avangardy bolyp keledi», - degen.  Mao Szedun: «Biraq Qytayda kommunister KSRO-gha qaraghanda kóp qoy», - degende N.S.Hrushev sózden tosylyp qalghan. Sonda J.Tәshenev: «Revolusiyany kenes kommunisteri jasada emes pe? Olar keyin qytay kommunisterine kómektesti ghoy», - dep tyghyryqtan jol tauyp ketken. Búl uәjge qytay jaghy jauap bere almay qalghan. N.S.Hrushev  әngime bitkennen keyin riza bolyp J.Tәshenevke: «Sen ózing marksist ekensing ghoy», - degen eken.

Kelesi kýni Kenes delegasiyasynyng qúrmetine qonaqasy berilgen. Sonda araqqa qyzyp alghan N.S.Hrushev ózin bәrinen  joghary sanap, orynsyz lepirgen. Onymen Qytaygha birge barghan J.Tәshenev ynghaysyzdanyp, N.S.Hrushevti shyntaghynan týrtken. Ol yzgharlanyp «tiyshe» dep alyp, lepiruin jalghastyra bergen. Múny bayqap qalghan Mao Szedun audarmashygha  әldene dep til qatqan. Tәrjiman J.Tәshenevke sybyrlap: «Siz úyalmay-aq qoyynyz», - degen. Osy jәitten keyin Mao Szedun Kenes delegasiyasyn shygharyp salugha kelmegen. Qaytar jolda N.S.Hrushev: «Álgi Mao Szedun keshe saghan ne aitty?» - dep súraghan. Sol oqighagha zyghyrdany qaynaghan J.Tәshenev: «Mynauyna ait, kóp oilap, az sóilesin dedi», - dep jauap bergen. Sonda N.S.Hrushev qyzarandap J.Tәshenevke  súq sausaghyn bezegen eken.

Sadyqbek Adambekov pen Joldybay Bazarovtyng  bylay dep jazghany bar: 1958 jyly 28 shildede Qazaqstan Kommunistik partiyasy  Ortalyq Komiytetining burosynda «Qazaq әdebiyeti» gazetining sayasy baghyt-baghdarynyng kommunistik iydeologiyagha say kelmeytini, «ozyq oilylardyn» oilap tapqan proletariat mәdeniyetine, talabyna jat dýniyelerdi ansap «auruy», qazaq últshyldaryn tóniregine toptastyru, «adam aitqysyz qatelikke úryndyrghany» gazetting jabylyp-jabylmauy talqygha týsedi. Minbege sóileuge shyghyp bara jatqan gazetting Bas redaktory Syrbay Mәulenov Qazaqstannyng birinshi basshysy Ivan Dmitriyevich  Yakovlev bastaghan toptyng mysynan ayaghyn sylbyr basyp, týsi qashyp bara jatqanda eshkimdi kózge ilmey orynsyz ilik tauyp,  «Qazaq әdebiyetin» túqyrtyp nemese jauyp tastaghaly kelip otyrghandargha yzalanghan Júmabek Ahmetúly: «Taysaqtamay batyl sóile!» - dep jiger beredi. Júmekenning әlgi sózi S. Mәulenovti seskenbey sóileuge iytermelep, qorytyndy sózinde bylay deydi: «Qazaq halqynyng basynan shoyynday qara búlt ketpey-aq qoydy. Aral manyndaghy Betpaqdalada oba auruyna qarsy beket bar. Al Almatyda últshyldardy qoldan jasaytyn «fabrika» júmys isteydi», - degen eken.

J. Tәshenovting bir auyz sózi «Qazaq әdebiyeti» gazetin jaqtaushylardy bir kóterip tastap, mәjilis zalyndaghy qarsylas topty jenip shyghuyna jol ashyp bergendey bolghan. Júmabek Ahmetúly birinshi basshygha: «Ivan Dmitriyevich, qazaq tilinde shyghatyn «Qazaq әdebiyeti» gazeti turaly mәsele qaralyp jatqanda osy bólimde júmys isteytin qazaq joldastar nege burogha qatyspaydy?», - deydi. Onyng súraghyna jauap berudi IY.D.Yakovlev Q.Ospanovqa ysyrady. Q.Ospanovtyng ornyna jauap bergen N.Ivanov: «Jandosov demalysta, Ysmaghúlov issaparda, A. Shalabaev...», - deydi. IY.D. Yakovlev: «Siz ben biz qazaqsha bilmeymiz, sonda búl mәseleni burogha kim әzirlegen?» - dep súraydy. N.Ivanov: «Basqa sektordaghy joldastardy paydalandyq», - deydi. S. Múqanov: «Sonda Qazaqstan Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetinde qazaq jigitterine senim joq dep týsinemiz be? Osy jana ghana Ysmaghúlovty da, Shalabaevty da kórdim ghoy», - deydi. IY.D. Yakovlev oilanyp qalady. Óz kezeginde Saqtaghan Bәiishev gazetting últshyldyghyn 1913 jyly shyqqan «Qazaq» gazetimen salystyryp, «Ahmet Baytúrsynovtyng «Qazaq» gazetining lebi anqyp túr», - dep sógedi. Osy mәselege baylanysty «Sosialistik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetining redaktory Qasym Shәripov: «Qazaq әdebiyeti» gazetin jabu kerek, al basqa qazaqtildi gazetterdi audarmagha ainaldyrmasa bolmaydy. Eger «Sosialistik Qazaqstan» gazetin «Kazahstanskaya pravdadan» audaryp,  redaktordyng orynbasary retinde  qol qoysam, ózime ýlken baqyt sanar edim», - deydi. Sonda J. Tәshenov: «Sosialistik Qazaqstan» gazetin ashqan da sen emes, jabatyn da sen emessin, ne dep otyrsyng ózin?!»  - dep tyiyp tastaydy. Sóitip, Qazaqstan Kommunistik partiyasy  Ortalyq Komiytetining burosyndaghy talqylauda «Qazaq әdebiyeti» gazeti jabyludan aman qalyp, gazetti jaqtaushylardyng paydasyna sheshiledi.

Akademik Shapyq Shókinning aituynsha, J. Tәshenov Ýkimet basshysy bolghan kezinde birinshi qazaq-orys sózdigin qúrastyrghan filolog-ghalym Hayrulla Mahmudov qabyldauyna kirip, ózining jay-kýiin aityp, pәter aluyna kómek súraghan. Sonda Júmeken: «Múnday adam qalay ýisiz jýr, qaladaghy salynyp jatqan ýilerden qalaghan pәterinizdi alynyz, sol Sizdiki bolady», - deydi. H.Mahmudov qalanyng u-shuy az búryshynan pәter alady. Biraq ol jerdegi salynghan ýiler eki bólmeli eken. Eki pәterdi qosugha rúqsat etilmeytin. Sonda  J. Tәshenov: «Qabyrghany búzyp, biriktirinder, ózim jauap beremin», - dep búiryq bergen eken.

«Soghystan keyin Soltýstik Qazaqstan oblystyq komsomol komiytetining hatshysy qyzmetin atqaryp jýrgenmin. Ýilengenmin, zayybymyz ekeumiz qart әke-sheshemizben tar ýide túrugha mәjbýr boldyq. Búl jaghdaydy kezdeysoq bilgen J. Tәshenov maghan tórt  jyl soghysta bolghan maydanger retinde kezeksiz ýy bergizdi», - deydi  professor Múqash Eleusizov.

– Júmabek Tәshenev jayly tanymal túlghalar ne aitty eken?

– «Ár uaqytta jýregimning tórinen oryn alatyn  er inim – Júmabek Tәshenev» (Ghabit Mýsirepov, jazushy).

«Júmabek Tәshenov qanday qyzmette bolsa da eng aldymen óz elining maqsat-mýddesinen shyghatyn, halyqtyng jaghdayyn oilaytyn, últtyq mәselelerdi KSRO basshylarynyng aldynda taysalmay qoyatyn, jýregi qazaq dep soghatyn birtuar azamat edi» (Saghadat Núrmaghanbetov, general, Kenes Odaghynyng Batyry, Qazaqstannyng Halyq Qaharmany).

– Júmabek Tәshenev aitty degen qanday sózder jadynyzda jattalyp qalghan?

– «Biz bronimen soghysqa barmay qaldyq qoy. Qabyldauymyzgha kelgen soghys ardagerlerining ótinish-tilegin jerge tastamayyq, olar ot pen oqtyng astynan keldi».

«Nikita Sergeevich, eger Jogharghy Kenes әr respublikanyng jerin jergilikti organdarynsyz sheshe beretin bolsa, KSRO-nyng jәne últ respublikalarynyng Konstitusiyasyn joi kerek qoy. Al ol Konstitusiyalardyng baptarynda әr últ respublikasy ózining tarihy jerine, ondaghy baylyghyna óz menshigim dep paydalanugha qúqy bar. Ony ózgertuge eshkimnin, eshbir organnyng qúqy joq», -delingen».

«SOSIALISTIK QAZAQSTAN» GAZETIN AShQAN DA SEN EMES, JABATYN DA SEN EMESSIN!».

– Shymkenttegi ómiri turaly syr shertseniz.

– J. Tәshenev aldymen«Pionerskiy park» (qazirgi Kenbaba) sayabaghynyng manyndaghy kópqabatty ýilerding birinde túrghan. Ózi qaytys bolghannan keyin búl ýy satylyp ketken. Zayyby Almatydaghy perzentterining qolyna barghan. Biraq, «Meni әkelerinning janyna jerleysinder, - dep ósiyet aitqan.

Poliytehnikalyq tehnikumnyng (qazirgi kolledj) manyndaghy keyin alghan ýiinen júmysqa jayau kelip, jayau qaytatyn. Sonday kýnderding birinde ýiine jaqyndaghanda jýrek talmasy ústap qalghan. «Jedel jәrdem» shaqyryp, qan qysymyn ólshep kórgende tym tómen týsip ketkeni anyqtalghan. Osylaysha 1986 jyly 18 qarashada Shymkent qalasynda baqilyq bolghan. Júmekeng jәne zayyby Bәtes Ydyrysqyzy Shymkentten Tashkentke qaray shyghatyn kýre joldyng boyyndaghy  «Qasqa» ziratynda jerlengen.

– El esinde qalghan iygi isteri jayynda da bilsek deymiz.

– Tyng iygeru kezinde Kókshetau oblysynda kenshar diyrektory bolghan F.Morgun 1957 jyly túrghyndar jer astynda túshy su bolsa da qajetti qúral-jabdyqtardyng bolmaghanynan 20 shaqyrym jerden sudy tasyp ishken. Osylay qinalghan kezde J. Tәshenev kelip, bir aptanyng ishinde Armeniyadan skvajina arqyly su tartatyn kompressor alghyzyp berip, su mәselesin sheshkenin rizalyq sezimmen jazghan.

J. Tәshenev Shymkent oblystyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary qyzmetin atqarghan kezinde, kýzde Týrkistan aimaghynyng maqtashylary maqta tazartu zauytynda su maqtany keptiruge otyn taba almay qinalghanda sol audangha uәkil bolyp barghan  J. Tәshenev Qaraghandy oblysynyng basshylyghymen habarlasyp, qajetti birjarym myng tonna kómirdi jetkizip bergen. Sonyng arqasynda audan maqta dayyndau josparyn 102,7 payyz oryndaghan. Sonymen qatar  Júmakeng Týrkistandaghy Qoja Ahmet Yasauy kesenesinin  janynda topyraqpen kómilgen Shyghys monshasyn qalpyna keltirip, iske jaratudy iske asyrghan.

Kezinde J. Tәshenevting iskerligin, qabiletin Shymkent oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy V.A.Liyvensovtyng ózi moyyndaugha mәjbýr bolghan. Ol 1964 jyly Mәskeuding ókili qatysyp otyrghan Qazaqstan Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetindegi mәjiliste «Nikita Sergeevich Hrushev Júmabek Ahmetúly Tәshenevting namysyna tiyip, qyzmetinen tómendetip, bizge oblystyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary etip jiberse de ol ózining tanghajayyp qabiletining arqasynda Ontýstik Qazaqstandaghy eng qúrmetti adam bolyp otyr», - dep mәlimdegen.

Ekonomist, professor Gharay Saghymbaevtyng Júmabek Tәshenev respublika basshylyghynda bolghan alty jylda Qazaqstannyng ekonomikasy men mәdeniyeti qaryshtap algha basqanyn tómendegidey dәiek-derektermen kórsetedi: elektr energiyasy quatyn óndiru – 2 ese, múnay óndiru - 1,6 ese, kómir óndiru – 2 ese, sement shygharu – 15 ese, maqtadan mata toqu – 5 ese, toqyma syrt kiyim shygharu – 3 ese, miyneraldy tynaytqysh óndiru – 2 ese, ayaq kiyim tigu – 4 ese, et óndiru – 2 ese, qant óndiru - 1,5 ese, mal mayyn shygharu - 1,4 ese, ósimdik mayyn shygharu – 2 ese ósken. Egis kólemi – 6 millionnan 22 million gektargha, iri qara mal sany - 5,5 million, qoy men eshki - 28,5 million basqa deyin ósken. Halyq sharuashylyghynda 125 myng joghary bilimdi, 215 myng arnauly orta bilimdi mamandar qyzmet etken. Bes jylda 690 myng pәter salynyp, 2,4  myng mekeme men kәsiporyn iske qosylghan. 6140 kitaphana, 5140 klub, 4777 kinoqondyrghy, 25 muzey, 19 oblystyq teatr júmys istep túrghan. Sóitip, halyqtyng әleumettik jaghdayy men túrmys mәdeiyeti aitarlyqtay jaqsarghan.

– Júmabek Tәshenevting qanday tәlim-tәrbiyesin kórip óstiniz?

– Nemere agham - ómirime, taghdyryma ýlken әser etken jomart jýrekti jan bolatyn. Sol kisining yqpalymen Shymkenttegi pedagogikalyq institutqa (qazirgi Ózbekәli Jәnibekov atyndaghy Ontýstik Qazaqstan pedagogikalyq uniyversiyteti) oqugha týstim. Júmekenning  atyna kir keltirmeyin, shang juytpayyn dep joghary oqu ornyn ýzdik bitirip shyqtym. Odan  adaldyqty, turalyqty, enbekqorlyqty  ýirendik. Shymkent oblystyq,  Keles audandyq komsomol komiytetterinde qyzmet istep, shyndalu mektebinen óttim. 42 jyldyq enbek ótilimning 35 jylynda bilim salasynda birinshi basshy bolyp, abyroyly qyzmet istedim. Mine, osynyng biri Júmekendey jaqsy adamnyn, asyl azamattyng janynda jiyrma jylgha juyq jýrgenimning arqasy dep bilemin.

– Júmekenning otbasy, úrpaqtary jayly da bilgimiz keledi.

– Nemere aghamnyng tórt úl, bir qyzy bolghan. Ýlken úly - Sayan Almatydaghy poliytehnikalyq institutta (qazirgi Qanysh Sәtbaev atyndaghy zertteu uniyversiyteti) qyzmet istegen. Tehnika ghylymynyng kandidaty. Qazir kózi tiri. Jasy - seksen ýshte. Ekinshi úly - Sayattyng mamandyghy ekonomist túghyn. Ol erterekte qaytys  bolyp ketken. Bolaty - oblystyq bilim beru basqarmasynda qyzmet istep, zeynetke shyqqan. Kenjesi - Múrat Qazaq memleketik uniyversiytetinde (qazirgi әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti) kafedra mengerushisi bolyp qyzmet istegen. Tarih ghylymynyng doktory. Songhy ekeui byltyr baqilyq bolghan. Mәskeudegi joghary oqu oryndarynyng birin bitirip, ekonomist mamandyghyn alyp shyqqan  Allasy túrmys qúryp, sonda qalyp qoyghan. Nemerelerining ýlkeni - Arman Sayanúly Mәskeu memlekettik uniyversiytetining týlegi. Býginde Amerika Qúrama Shtattaryndaghy Kaliforniya uniyversiytetining professory. Shynghys Sayatúly - Shymkenttegi qarjy baqylau salasynda qyzmet istegen. Býginde -  Almatyda qarjy basqarmasynyng basshysy. Bella Múratqyzy da joghary bilimdi maman.

– Júmabek Tәshenevting esimin mәngilikke qaldyru maqsatynda qanday júmystar atqaryluda?

– Qúdaygha shýkir. Halqyn sýigen, halqy sýigen Júmekenning esimi úmytylmaq emes.  J.Tәshenev atyndaghy uniyversiytette 100 jyldyq mereytoyyna arnalghan ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótedi. Týs qayta mereytoylyq miting bolady. Keshqúrym qasiyetti Ramazan aiyndaghy auyzasharda onyng ruhyna arnap as beriledi.

Shymkentte J.Tәshenev uniyversiyteti, kóshesi bar, keudemýsini (bust) ornatylghan. Tәshenevtanu pәni oqytylady. Atalmysh joghary oqu ornynyng qúryltayshysy әri preziydenti Onalbay Ayashevting aituynsha, uniyversiytetting jana zamanauy ghimaratyn salu ýshin jer telimi satyp alynghan. Qúrylys ayaqtalghan kezde onyng aldyna J.Tәshenevting enseli eskertkishi ornatylatyn bolady. Arys qalasyndaghy, Týrkistannyng manynda janadan qúrylghan Sauran audanyndaghy mektepterge esimi berilgen. Astanadaghy Respublika jәne Baraev kóshelerining qiylysynda biyiktigi segiz metrlik enseli eskertkishi ornatylghan. Ýlken danghyl men mektep-gimnaziya J. Tәshenevting atymen atalady. Qaraghandy, Temirtau, Petropavlovsk qalalarynda mektep, Almatyda kóshe bar.

– Úlyqpan agha, J.Tәshenevtin  mereytoyy qútty bolsyn! Toydan toygha, quanyshtan quanyshqa jete berinizder!

– Raqmet!

Súhbattasqan Ábdisattar Álip, 

jurnalist, aqyn, audarmashy, Qazaqstan Jurnalister jәne Halyqaralyq Jazushylar odaqtarynyng mýshesi, respublikalyq «Shymkentim, shyraylym!» әdebiy-kórkem alimanaghynyng Bas diyrektory – Bas redaktory.

Shymkent qalasy.

Abai.kz