- Жас ақын-жазушылармен сөйлесе қалсақ, аға буын өкілдері біздің шығармаларымызды оқымайды, пікір айтпайды деп ренжіп жатады. Інілеріңіздің өлеңдерін оқып жүрсіз бе?

- Жақында Құралай Омардың «Ақ қар» атты кітабын оқып шықтым. Ұнады. Жинағында тұтастық бар. Бүкіл өлеңін өзін жылатып, мұңға қалдырып кеткен адамға арнапты. Құралай құпиясын ешкімге айтпайтын қазақ қызының менталитетін ысырып қойып, сезімін жұртқа жариялапты. Бұл орыстың - Анна Ахматова, Марина Цветаеваларының үлгісі. Бізде бұл үрдіс Фариза апайда бар. Бұдан кейде сақ болу керек. Поэзияның діңгегі мұң болғаны жақсы. Бірақ мұң көз жасына айналып кетсе болмайды.

- Құралайға жылаңқылықтан арылу керек демексіз бе сонда?

- Иә, жылаңқылықтан, күйге-лектіктен арылу керек. Мені күзді, айды көп айтасың деп сынаушылар көп. Жақында Арман Әубәкір деген жігіт: ««Ай нұры алақанымда» жинағыңызда айды 117 рет қолданыпсыз», - дейді. Дұрыс байқаған. Әр ақынның өзінің стихиясы болады. Құралай мұңды көп айтады екен. Бір байқағаным, ол адам жаны мен табиғатты үндестіре біледі. Бұл - ақынға керек қасиет. «Қоңыр», «Амансың ба, қалай, - деп, - көңіл-күйің?» өлеңдері қатты ұнады. Сосын Серікболсын деген жігіттің биыл жарық көрген кітабын оқыдым.

- Айтып отырғаныңыз Серікбол Хасан ба?

- Жас ақын-жазушылармен сөйлесе қалсақ, аға буын өкілдері біздің шығармаларымызды оқымайды, пікір айтпайды деп ренжіп жатады. Інілеріңіздің өлеңдерін оқып жүрсіз бе?

- Жақында Құралай Омардың «Ақ қар» атты кітабын оқып шықтым. Ұнады. Жинағында тұтастық бар. Бүкіл өлеңін өзін жылатып, мұңға қалдырып кеткен адамға арнапты. Құралай құпиясын ешкімге айтпайтын қазақ қызының менталитетін ысырып қойып, сезімін жұртқа жариялапты. Бұл орыстың - Анна Ахматова, Марина Цветаеваларының үлгісі. Бізде бұл үрдіс Фариза апайда бар. Бұдан кейде сақ болу керек. Поэзияның діңгегі мұң болғаны жақсы. Бірақ мұң көз жасына айналып кетсе болмайды.

- Құралайға жылаңқылықтан арылу керек демексіз бе сонда?

- Иә, жылаңқылықтан, күйге-лектіктен арылу керек. Мені күзді, айды көп айтасың деп сынаушылар көп. Жақында Арман Әубәкір деген жігіт: ««Ай нұры алақанымда» жинағыңызда айды 117 рет қолданыпсыз», - дейді. Дұрыс байқаған. Әр ақынның өзінің стихиясы болады. Құралай мұңды көп айтады екен. Бір байқағаным, ол адам жаны мен табиғатты үндестіре біледі. Бұл - ақынға керек қасиет. «Қоңыр», «Амансың ба, қалай, - деп, - көңіл-күйің?» өлеңдері қатты ұнады. Сосын Серікболсын деген жігіттің биыл жарық көрген кітабын оқыдым.

- Айтып отырғаныңыз Серікбол Хасан ба?

- Ә, иә. Серікбол өлең техникасына өте салдыр-салақ қарайды екен. Ұйқасқа, буын, ырғаққа мән бермейді. «Он сегізді артыма қалдырдым да» деген өлеңі бар. Шалажансар ұйқаспен жазған. «Жалғыз жүрек жаралы» өлеңінде: «Мылқау миға амал бар ма, Айтқаныңа көнеді, Жүрек қылған қадамдарға, Бас шұлғиды үнемі» - деп жазады. Ұйқасы - өте әлсіз. Қадамдарға деп айтылмайды, қадам дейміз. Жүрек қылған қадамдарға дегені - орашолақ. Қылған - ауызекі тілдегі сөз. Оны апарып, поэзияда қолданады. Поэзия, сұлу сөз, көркемдік емес пе? «Сені іздедім» деген өлеңінде де ұйқас жоқ, прозаның элементі басым. «Қазақтық», «Маймыл емен» де - таза прозаизм. Оның үстіне публицистикалық мақалаға өзек болатын тақырыпты өлең еткен.

- Аға, Серікболдың жинағын мен де оқығам. Кітабының бір бөлімі тұтас имани өлеңдер. Ол өлеңдерін имани әдебиеттің, иллахи әдебиеттің үлгісі деуге бола ма?

- Кітабын Құрандағы «Кәусар» сүресімен атапты. Серікболдың ниеті дұрыс. Бірақ сол ниеттің орындалуы нашар. Діни өлеңдерінде дін тақырыбына жалаң барады. «Пайғамбар» деген өлең жазыпты. Көркемдік жоқ, баяндауға құрылған. «Айуан» деген баллада жазған. Ал көтерген мәселесі сатираның обьектісі. Балладаның соңы жалаң риторика мен дидактикаға құрылған. Жинақ - ала-құла. Сәтті жолдар, шумақтар кездесіп қалады. Бірақ тұтас шығармашылық мүмкіндігі әлсіз.

-Тілі жұтаң дегіңіз келіп отыр ма?

- Иә, көркемдік дәрежесі әлсіз. Серікболға сөз пайдаланудағы поэтикалық мәдениетті меңгеру керек. Образды ойлау жүйесінде теңеу, ұқсату, бейнелеу дегендер қара дүрсін. Ал Құралайда өлең көркемдігі күшті.

- Серікболдың кемшілігін айтып жатырсыз. Қанша дегенмен жас ақын ғой. Жетістігі де бар шығар...

- Әлбетте. «Бәрі де өзгерген», «Басқаша болады...» деген өлеңдері тамаша. Мұнда ақынның әдемі сыр ашуы бар. Адамды сырласуға шақырады. Серікбол - ақындық мүмкіндігі бар жігіт. Бірақ өлеңге шындап кіріспеген сияқты. Атүсті қарайтын болуы керек. Прозаизм басымдау.

- Дұрыс екен. Тағы кімдерді оқып жүрсіз?

- Жақында Аршын Нұрбақыт деген жігіттің «Айқасқа» деген жинағы қолыма кездейсоқ түсті. Кітабын ашып, алғашқы өлеңінен-ақ қарным ашты. Жақсы өлеңі бар шығар деген үмітпен жинақты түгел оқып шықтым. Шынымды айтсам, Аршыннан үлкен ақын шықпайды. Поэтикалық қуатының қаншалықты екенін біліп, прозаға не журналистикаға ауысып кеткені жөн. Кітабының беташарын «Сулар» деген өлеңімен ашыпты. Қарапайым қазақ тілінің заңдылығын білмейді. Суды сулар деуші ма едік? Өлең «Текес өзені» аталуы керек. Болмаса «Сулар» демей-ақ, су дей салсын. «Ұстаздарға» деген өлеңі бар. Жадағай, жалаң ұйқастан көзің сүрінеді. Ұйқасы, ырғағы нашар. Тіпті өлеңін өлең емес, ырғаққа түсірілген қара сөздер деуге болады. «Махамбетке шағыну», «Өртекесте бір қыз бар» өлеңі де поэзияға келмейді. Болдырдым, тоздырдым деген сөздермен ұйқас құрап, ақынмын деуге бола ма? Меніңше, Аршынға өлеңді қою керек. Рафаэль Ниязбек ағам жақсылап мақтап, алғысөз жазып беріпті кітабына. Ол кісі көңілжықпастық білдірген. Жинақты толық оқып шықпаған-ау, шамасы.

- Аға, жаңадан бері жас ақындарды шықпыртып сынап жатсыз. Сіздің көңіліңізден шығып жүрген жастар бар ма?

- Жақсылық Қазымұратұлы, Бауыржан Әліқожа, Олжас Қасым деген жігіттер ойымнан шығып жүр. Жақсылық тәп-тәуір жазады. «Қара ала сырмақ» деген кітабы шықты. Бауыржанның тілі жатық. Образды ойлау жүйесі тың да, поэзиядағы дыбыс, ырғақ, әуенді жақсы сезінеді. Мен поэзияда образ, тіл, музыка - үшеуін жоғары қоямын. Бауыржанда осының бәрі бар. Қарапайым адам көрмейтін құбылыстарды көреді. Көрген дүниесін шебер суреттейді, теңеулері жақсы. «Пойызда» деген өлеңі керемет. Олжас Қасым да жақсы ақын болады. Кейде өлеңге салдыр-салақ қарап кетеді. Бірақ бастысы ақындық қасиеті бар. Осы үш жігіттен үміт күтемін. Сосын ойымнан шығып жүрген Қытайдан келген әнеу бір жігіт еді. Аты тілімнің ұшында тұр. Жақында ғана қайтыс боп кетті ғой...

- Ермұрат Зейіпхан ба?

- Иә, сол. Сосын Ілескен Әлбатырұлының жазғандарын оқып, таныс иіс шығады деп қуандым. Қадыр ағамның өлеңдеріне ұқсайды екен.

- Жақында жарыққа шыққан Бауыржан Қарағызұлының «Өң. Мен. Түс.» кітабын оқып шығып едім Бауыржанда пессимизм басым сияқты. Өлімді көп айтады. Жырлары ойға қалдырып, мына өмірден тарықтырып, еңсеңді түсіретіндей. Бұл - оқырман ретіндегі менің пікірім. Сіз не дейсіз?

- Бауыржанның кітабын таба алмай жүрмін. Біраз өлеңін интернеттен оқыдым. Маған ұнады. Ақындық мүмкіндігі бар-ау деп ойладым. Бірақ екі-үш өлеңін оқып, шығармашылығы туралы айта алмаймын. Өйтуге құқым жоқ. Жастардан Ерлан Жүністің сәтті өлеңдері бар. Сәтсіз өлеңдері де кездеседі. Ақын ала-құла жазбауға тырысу керек.

- Аға, Ерланда қай тақырыпқа болсын тереңінен үңілу бар сияқты ғой...

- Оның рас. Бірақ абстракциялы нәрселер көп, күңгірт. Ерлан - жақсы ақын. Жамбылда оқып жүргенінде бір топ өлеңдері «Қазақ әдебиетіне» менің жазғандарыммен қатар басылды. Сонда-ақ ақын болады дегенмін. Ал Ақберен Елгезекте қиялилық бар. Оның бүкіл шығармашылығымен таныспын. Ақберенге сен ақынсың деп айту керек болса, ақынсың деймін. Бірақ қиялдап, қолға түспейтін дүниелерді жазады.

- Жөн екен. Тоқтарәлі Таңжарықтың қаламынан туған дүниелерді қаншалықты қарап жүрсіз?

- Тоқтарәлінің жақсы өлеңдері көп. Өзінің денесі қандай нәзік болса, өлеңдері де сондай. Поэзиясында нәзіктік бар. Баяғыда Танабай марқұм сондай еді.

- Ерғали Бақаш ше?

- Ерғали - жақсы ақын. Бір мақаламда жастар поэзияны прозаизмге айналдырып жіберді деп қынжылғам. Ерғалида да прозаизм бар. Қазір «мен ұйқасқа қарамаймын» деген түсінік белең алып барады. Бұл - поэзиядағы ауру, кесел. Иран Ғайыптың тақ-тұқтары да жұқпалы. Ақсұңқар Ақынбабақызына осы әдет жұққан сияқты. Өлеңін оқысаң, аяғың тықылдап, асфальт басып келе жатқандай боласың. Тақ-тұқ жазу - тақпақ сияқты, образды ойлауды шектейді.

- Ақсұңқар Ақынбабақызын айтып қалдыңыз. Қыздардан Шырын Толқынқызы, Динара Мәліктің шығармашылығы туралы не дейсіз?

- Шырыннан жақсы қасиеттер байқадым. Жазғандарын оқып жүрмін. Ақын болатын қыз. Динараның өлеңдері сусыма, әлі қалыптаспаған. Сосын көз жасы көп. Поэзиясы балаң, балғын, аяғынан тік тұра қоймаған.

- Ақындық мінез деген бар. Сіз айтып отырған ақындардың ақындық мінезі өлеңдерінде қаншалықты байқалады?

- Құралай Омарда ақындық мінез бар. Бірақ өте нәзік, кіршең, кірпияз мінез. Ұларбектікі Махамбетке ұқсайтын өршіл мінез. Жыраулық дәстүрді қолданып, Ақтамберді, Шалкиізше жырлаған болады. Бірақ шұбалаңқы, көпсөзділігі басым. Жақсылық пен Бауыржан Әліқожаның өлеңдерінде жұмсақ мінез. Өлеңдерінен мейірімділік есіп тұрады.

- Ақберен Елгезек пен Ерлан Жүністі айтпадыңыз ғой?

- Ақберен маған көп нәрсені қолдан жасайтын сияқты көрінеді. Шынайылық жоқ.

- Жас ақындардың шығармашылығын қадағалап жүр екенсіз. Олармен әдеби ортада да біргесіздер. Ара-тұра әңгімелесіп те қаласыз. Сұрағым келгені ақындық ізденіс, әдеби білім, сауаттылық жағынан жас ақындардан кімдерді ерекшелейсіз?

- Ерлан Жүністе білім бар. Өлеңде Ерланның аяғын тұсайтыны - сол білімділігі. Білімін шығармашылығында жөнді пайдалана алмай жүрген сияқты. Ақберен де білімді жігіт. Айтқан әңгімелерінен, өлеңдерінен онысы байқалып тұрады. Бірақ Ақбереннен гөрі Ерғали Бақаштың жазғандарында шындық, шынайылық басым. Ерғали - жаңсақтыққа бой алдырмаған. Ақберен жасандылыққа ұрынып жүр. Өлеңдерінің ұйқасы, орындалуы бәрі әдемі. Тек тым боямалап жібереді. Ерғалидың өлеңдері таза, қарапайым, орысша айтқанда «доступно», түсінуге жеңіл. Ақберен мен Ерланға білімімді көрсетемін деп қияли, ұсталмайтын нәрселерді жазғанды қойыңдар деймін. Өлеңнің өмірге жақын болғаны дұрыс қой.

- Бүгінгі жас ақындардың тақырып аясына көңіліңіз тола ма?

- Кейбіріне толады, кейбіріне жоқ. Араларында махаббатпен шектеліп жүргендері де бар.

- Аға, біраз әңгіменің басын қайырдық. Сөз соңында өкше басар іні-қарындастарыңызға не дейсіз? Аға буын ретінде қадап айтатыныңыз бар ма?

- Өлеңді күң етіп жұмсамау керек, қайта өлеңнің құлы болу қажет. Еркек ақын болсаң - өлеңнің құлы бол, әйел ақын болсаң - күңі бол. Сосын газеттің тілімен өлең жазғандарыңды қойыңдар. Мақаланы өлең етіп керегі жоқ.

Әңгімелескен

Қарлыға ИБРАГИМОВА

«Ақжелкен» журналы