Роза РАҚЫМҚЫЗЫ. Ұлт рухын асқақтатқан дауылпаз
Қазақ поэзиясы үшін Қасым Аманжоловтың орны бөлек. «Жығылсам да жүгірумен өтермін, Аяңшылдың ақылын мен не етермін?» деп жырлаған дауылпаз ақын, шынымен-ақ, өмірде де, өлеңде де жасындай жарқылдап, құйылып-төгіліп, бұрқасындай боратып өтті.
Қазақ поэзиясы үшін Қасым Аманжоловтың орны бөлек. «Жығылсам да жүгірумен өтермін, Аяңшылдың ақылын мен не етермін?» деп жырлаған дауылпаз ақын, шынымен-ақ, өмірде де, өлеңде де жасындай жарқылдап, құйылып-төгіліп, бұрқасындай боратып өтті.
Қасымның бетің бар, жүзің бар демейтін қайсар мінезі, қалтарыс-бұлтарысы жоқ, бүкпесіз табиғаты көп адамдарға, әрине, ұнай қойған жоқ. Сол себепті де, сонау соғысқа дейін-ақ ол «поэт-хулиган» атанды, әділетсіз сындарға ұшырады. Бірақ өзі айтпақшы, «солдаттың етігіндей жаны сірі» ақын бәріне төзді, бәріне төтеп берді. Алмас қылыштың қын түбінде жатпайтыны тәрізді, Қасым поэзиясы да талай өткелектен өтіп барып қалтқысыз мойындалды, шынайы бағасын алды. Дегенмен ақын поэзиясына жасалған кезіндегі қысастықтан бүгінгі ұрпақ қаншалықты хабардар және сол қиянат салдарынан жол берілген олқылықтарды түзете алдық па?! Қасым поэзиясын шынайы саралап-салмақтаймыз, өз дәрежесінде бағалауға тырысамыз десек, міне, осы мәселені ойда ұстағанымыз абзал.
Ұлтын сүйген ұлы жүрек Қасымның еліне, жеріне деген перзенттік махаббатқа, сүйіспеншілікке толы өлеңдер жазуына түрткі болды. Қазақтың арғы-бергі тарихы, бүгіні мен болашағы кейбір жағдайда ақынды терең ойға шомдырып, көңіліне алаң кіргізді, нәзік мұңға, сезімге бойлатты. Алайда оның сондай сәтте жазылған:
...Кең далалы, кең пейілді қазақпыз,
Құл емеспіз: еркін жанбыз, азатпыз.
Қас тағдырдың қиқаңына көнбейміз.
Ел намысын кескілеспей бермейміз.
Сертің осы, азат жігіт, азат қыз, – деген тәріздес жүрек сырлары жыр жинақтарына мүлдем жолатылған жоқ. Сол сияқты:
...Елу жаста «елім бар»
деп айта алмай,
Кетпес естен күйінгенің, мұңлы Абай.
«Елім бар» деп айтатұғын туды күн,
«Елім бар» деп шырқатайын
мен бүгін,
Қойсын енді Қорқыт бабам сарнамай.
Асан ата, желмаяңа бер тыным,
Сен таппасаң, біздер таптық
жер тыңын.
«Гүлжазира», «Жерұйықтан»
кем бе екен,
Мынау дала – біздер өскен кең мекен.
Қызыл тулы ел «Қазақстан» дейтұғын, – деген шумақтарындағы Қорқыттың, Асанқайғының аттары алынып тасталды. Асанқайғының орнына Абайдың аты қойылып, өлең жолы «Атам Абай, арманыңа бер тыным» деген сарында өзгертілді. Әрине, өзгенің, нақтырақ айтқанда, кеңестік саясатпен уланғаны сонша – ұлтты сүюдің кез келген нышанына шошына қарайтын «қырағы» баспа редакторларының қолымен. Мұндай ревизия ақынның көптеген өлеңдеріне аяусыз жүргізілді. Сөйтіп, «Ертіс» өлеңіндегі:
Тербеліп толқыныңда ән сап өскен,
Қайтып та сорлы болсын қазақ ұлы! – деген жолдардағы «қазақ ұлы» «совет ұлы» деген сөздермен ауыстырылды. «Туған жер» деген өлеңінің:
Жақын жүрсем, мен –
төрінде рақаттың,
Алтын діңгек – өзім туған босағам! – деген соңғы жолдары:
Өз советім – өзім туған босағам! – болып шыға келді.
Түпнұсқадан айтарлықтай ауытқып, осындай үлкен түзетулерге ұшырай отырып жарияланған шығармаларының үш томдығын Қасымның өзі көре алмай кетті. Небәрі 44 жасында ажал құрығына іліккен аяулы ақын өлеңдеріне жасалған мұндай редакцияны көрсе, өзінің тікмінезіне салып, біраз адамдармен, бәлкім, біржола кетісер де еді. Қасым өлеңдерінің терең білгірі, академик, сыншы Серік Қирабаев ақынның кейінгі төрт томдығын шығару барысында Ғафу Қайырбековтің көп өлеңдерді қалпына келтіруге тырысқанын, бірақ жөнделмей кеткен нәрселердің әлі де жетіп-артылатынын айтады. Мысалы, Қасымның поэмалар байқауында топжарған «Құпия қыз» атты шығармасының алғашқы нұсқасы 1938 жылы «Әдебиет және искусство» журналында басылған екен. Бірақ ақынның үш томдығында да, төрт томдығында да поэма қысқарған күйінде жарық көрген, ал түпнұсқасы жоғалып кеткен. Сондай-ақ Қасымның соғыс кезінде жазған орысша өлеңдері көп болған. Олар да табылмай, шындығында, іздестірілмей келеді. Осындай жайттар ақынның өлеңдерін бұрынғы шыққан мәтіндерімен, қолжазбаларымен салыстырып отырып, қайтадан жинақтау, тіпті қайта бастыру қажеттігін аңғартады.
Шығармашылығына қатысты алғанда, «Қасым үлкен ақын ретінде соғыс жылдарында қалыптасты» деген де пікірлер айтылады. Бірақ қаламгерлік қуатын, қарым-қабілетін Қасым соғысқа дейін-ақ танытып үлгерген. Мысалы, оның ертеректе жазылған «Мазасыз музыка» атты балладалық сипаты бар өлеңі өзге қаламдастарының ешқайсысынікіне ұқсамайтын өзгеше туынды екендігін әдебиетші ғалымдар сөзсіз мойындайды. Тұлғалық жағынан да Қасым өзгелерден оқ бойы озық тұр. Яғни ақын, композиторлығы өз алдына, сонымен бірге ол – Пушкин, Лермонтов, Руставели, Шевченко сияқты басқа да ақындарды қазақ тілінде сөйлеткен өте шебер аудармашы, «Досымның үйленуі», «Аңқау Жүсіп» пьесаларын жазған драматург, әңгіме, очерк жазып, әдеби сынға араласқан жан-жақты тұлға. Яғни «Дүниеге келер әлі талай Қасым» деп жырлағанымен де, қазақ үшін Қасым қашанда Қасым болып қала береді. Ұлт рухын мейлінше асқақтатқан дауылпаз ақынды бүгінде қалай дәріптеп, қалай ұлықтасақ та орынды.
Автор: Роза РАҚЫМҚЫЗЫ
