Түркістандыққа (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) мақалалармен жауап беремін деген ойымның орындалмауы, оған белгілі дәрежеде басымдық беріп отыр. Әйтпесе, Түркістандық өзінің қойған сұрақтарының көбіне жауап алған болар еді. Былай қарасақ, қазақ халқының тәуелсіз тарихының жазылуын қолдайтын сияқты. Алайда, шын ниеті басқада екенін көрмеу мүмкін емес. Мақсаты қалайда аяқтан шалу. Оны кім екенін көрмесем де, жазғандарына қарап, қай кезеңнің маманы екенін, қай мәселемен шұғылданған адам екенін топшыладым. 19 ғасырдың екініші жартысы мен 20 ғасыр басының маманы. Осыған қарап, оның айтқандарына жауап бермесем де болар еді. Өйткені, қанша өңмеңдесе де, ортағасыр тарихынан мықты еместігі анық. Ал, айтып отырған методология мәселесі өзекті мәселе. Оны ешкім жоққа шығармайды. Әркім өз шамасы жеткенінше әрекет жасап жатыр. Маған ақыл қосқан болып, ананы қара, мынаны қара деп, ақыл айтқан болады. Егерде мен белгілі бір мәселемен шұғылдансам, маған не қажет екендігін өзім білсем керек. Рас, кейбір ақыл-кеңестерін тыңдауға болады. Анау мынадай деп жазды, мынау мынадай деп жазды, соларды қара деп нұсқау беруі меніңше ешқандай этикаға жатпайды.

Түркістандыққа (http://old.abai.kz/content/zikiriya-zhandarbek-kazirgi-kazakstan-tarikhy-kazak-m-ddesine-sai-kelmeidi) мақалалармен жауап беремін деген ойымның орындалмауы, оған белгілі дәрежеде басымдық беріп отыр. Әйтпесе, Түркістандық өзінің қойған сұрақтарының көбіне жауап алған болар еді. Былай қарасақ, қазақ халқының тәуелсіз тарихының жазылуын қолдайтын сияқты. Алайда, шын ниеті басқада екенін көрмеу мүмкін емес. Мақсаты қалайда аяқтан шалу. Оны кім екенін көрмесем де, жазғандарына қарап, қай кезеңнің маманы екенін, қай мәселемен шұғылданған адам екенін топшыладым. 19 ғасырдың екініші жартысы мен 20 ғасыр басының маманы. Осыған қарап, оның айтқандарына жауап бермесем де болар еді. Өйткені, қанша өңмеңдесе де, ортағасыр тарихынан мықты еместігі анық. Ал, айтып отырған методология мәселесі өзекті мәселе. Оны ешкім жоққа шығармайды. Әркім өз шамасы жеткенінше әрекет жасап жатыр. Маған ақыл қосқан болып, ананы қара, мынаны қара деп, ақыл айтқан болады. Егерде мен белгілі бір мәселемен шұғылдансам, маған не қажет екендігін өзім білсем керек. Рас, кейбір ақыл-кеңестерін тыңдауға болады. Анау мынадай деп жазды, мынау мынадай деп жазды, соларды қара деп нұсқау беруі меніңше ешқандай этикаға жатпайды. Егерде солардың үлгісімен мақала немесе одан күрделірек бірнәрсе жазар болсам, онда ол кімнің шығармасы болып шығады? Ұсынып отырғаны европалықтар мен орыс ғалымдары. Егерде әлі күнге дейін өз тарихымызды өзіміз жазбай өзгелердің ізімен жазар болсақ онда қазақтың тәуелсіз тарихын жаза аламыз ба? Жоқ. Егерде қажет жері болса, орыс жазады ма, европалық жазады ма, жоқ әлде американдық жазады ма? Өзіміз іздеп табуға шамамыз бар.  Түркістандықтың басты ұсынысы - тәуелсіз тарихты жазудан бас тарту. Тарихты қайта жазудың қажеті жоқ, оны толықтыру керек дейді. Оның бұл айтқанына бір жағынан келісуге, екінші жағынан келіспеуге болады. Келісуге болатын себебі, ол тарихта келтірілген тарихи оқиғалардың кезеңін, тарихи тұлғалардың аттарын, сол деректі жазып отырған автордың сол оқиғаға көзқарасын т.б. дәлірек анықтау үшін қажет. Сол үшін ондағы деректерді пайдалануға болады. Келісуге болмайтын жағы мынада: Біріншіден, ол тарих қазақты дәстүрлі тарихи жадынан айырып, өзгеге тәуелді ету мақсатында жазылған; екіншіден, ол тарихта пайдаланылған деректердің барлығы қазаққа қатысы жоқ, қытайдың, арабтың, парсының, византиялықтың, италяндықтың кезбе саяхатшылары қалдырған дерек негізінде және оны орыстар қалай қорытты, қай деңгейде қазаққа тарихи шындықты жеткізу керек деп тапты, сол деңгейде жазылды. Сол себепті, ол тарихты қазақ тарихы деп атау қиын. Ол қазақ тарихы емес, қазақ туралы шетелдіктердің көзқарасы ғана. Қазақтың рухани, мәдени болмысы, мәдениетінен ешқандай  мағлұмат жоқ. Бір ғана белгілі нәрсе - ол қазақ көшпенді. Ол тарихта қазақ түгіл өзге түркі халықтары туралы да нақты дерек жоқ. Мысалы, әлемді тітіреткен Алтын Орда мемлекеті туралы да әлі күнге толық қанды тарихи еңбек жазылмай келеді. Себебі, ол мемлекеттің негізгі тірегі болған қазақ және өзге түркі халықтарының рухани, тарихи жады ол тарихты жазуда қолданылмай келеді. Алтын Орда мемлекетінің күйреуінен бастап, Қазақ хандығының ыдырауына дейінгі аралықтағы бүкіл тарих шала. Басты себебі, сол тарихты жасаушы халықтың тарихи жады тарих сыртында қалып қойған. Мұны ескеріп жатқан ешкім жоқ. Сондықтан бұл тарихты өзгеріссіз  қалдыру қазақтың өзгеге рухани тәуелділігін бұдан ары созу болып табылады. Рухани тәуелсіздігі қалыптаспаған халық ешқашан тәуелсіз ел бола алмайды. Мұны сезіне алмаған тарихшы,тәуелсіз тарихты жазуға талпынбаған, халқының рухани тәуелсіздігін қалыптастыруға ат салыспаған тарихшы - тарихшы емес. Рас, тәуелсіз тарихты жазамыз деп, жөн-жосықсыз тарих жазғандар да болды. Олар кезінде, қатты сынға алынғаны, біремес, екі рет конференция болғаны есімде. Кейіннен ол туралы арнайы кітап та шыққаны, кітапта ғалым Г.Ерофеева ол авторларды сынға алғаны белгілі. Мен ол сынмен толық келісемін. Алайда, бұл қазақтың тәуелсіз тарихы жазылмасын дегенді білдірмейді.

Менің Түркістандық оппонентім тағы бір мәселені қозғапты. Ол жеңісті ғана айтып, жеңілісті айтпауға болмайтынын меңзепті. Мен үшін тарихта жеңісті ғана жазып, жеңілісті жазбау қылмыс. Өйткені ондай тарихтан ешкім сабақ алмайды. Сол себепті, тарих жазылғанда жеңіс те, жеңіліс те, жақсылық та, жамандық та, сатқындық та толық жазылуы, талдануы тиіс. Олай жазылмаған тарих тарих болмайды. Бұл менің түсінігім. Алайда, Түркістандық тарихты бұлай түсінеді деп мен айта алмаймын. Өйткені, ол үшін тарих өзін ғана көрсетудің құралы. Онсын өткенде Б.Қойшыбаев жариялаған Тұрардың Сталинге жазған хатына байланысты болған тартыста өзінің кім екендігін толық көрсетті.

Түркістандықтың мені сынаған тағы бір мәселесі - менің «қазақ идеясына» қайта оралуды қалайтыным. Қазақ деген халықты халық етіп тарих сахнасына шығарған идея бүгін де қазақтың басын қайта қосып, рухани тәуелсіз ел қылуға шамасы келеді. Өткен ғасырдың басында Алаш қайраткерлері ұстанған Алаш идеясы да осы идея. Оның тамыры неге солғанын менен көрі Түркістандық «бауырым» жақсырақ біледі. Себебі, ол сол кезеңнің маманы, әрі сол идеяның көрін қазғанның қорғаушысы. Ол маған қазақты Бахтинның тәсілімен қазақты танығанды ұсынатын сияқты. Түсінгенім солай. Неге мен өзім білетін қазақты өзге біреу арқылы тануым керек?  Алайда, ол қазаққа не береді?  Онсыз да осы күнге дейін қазақ өзін өзгелер жазған тарих арқылы танып келген жоқ па? Бұның нәтижесінің қандай болғанын қазіргі күні айқын көрініп отырған жоқ па? Неліктен мен, қазақты қазақтың өзі қалдырған рухани дүниесі арқылы танысам, қателесемін бе?  Жоқ.  Сол себепті, Түркістандық «жанашырымның» бұл кеңесінен бас тартамын.

Ол өзінің маған айтқан сынының үшінші тармағында менде методологиялық қиындық барын, жалған тарих жазып, қазақты әлемге масқара қылудан сақтандырады. Рас, әлі де тарих ғылымының философиялық негізі әлі қалыптасқан жоқ. Алайда, осы күнге дейін жүргізген ізденістерімізде біршама жетістіктеріміз бар. Тәуелсіз тарихты жазуда әзірге соны пайдаланып жатырмыз. Мен бұл тарихты жазғанда түркінің тек жеңіснің тарихын жазғаным жоқ. Керісінше, бір кезде әлемді дүркіреткен ұлы халықтың, қайтіп мемлекеттігінен айырлып. өзгенің табанына түскенін, бодан болғанын және оның себептерін жаздым. Егерде біз сол қасіретті тарихтан бүгін сабақ алмасақ, ертеңгі күні Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттігін тағы да күйрететінімізді ескерттім. Өкінішке орай, бұл шындыққа айналатын түрі бар. Бүгнігі күнгі қазақ қоғамы өзінің діни танымына, көзқарасына қарай бірнеше бөлікке бөлініп кетті. Мемлекет тез арада діни-идеологиялық шаралар қөолданбаса, онда қазақ халқы ертеңгі күні тағы да бірнеше этникалық бірлікке жіктелу қаупі бар.

Одан кейін Менің Түркуістандық оппонентім мені идеологиялық, экономикалық, гегемондық күшке ие болу үшін тарихи шындықты құрбан етпеуге шақырады.  Оның бұл ақылын бір жағынан дұрыс деп қабылдасам да, екінші жағынан қарсымын. Себебі, Егемендікке жеткенге дейін менің екінші сортты халық екенімді мойындатқан тарихқа сын көзбен қарамай, қазақ халқының мүддесін ескермей тарих жаза алмаймын. Бірақ, белгілі бір саяси немесе басқа бір топтардың ықпалымен тарихты бұрмалай алмаймын. Өйткені, жалған тарих ешқашан жақсылық әкелмейді. Осы мақаланың алдындағы «Рулық, тайпалық жүйеге» қатысты мақалада менің ұстанымым анық байқалған болатын. Мысалы, «Жеті жарғыға» заңынның Қазақ хандығының күйреуіне ықпалы туралы мәселе ашық қойылды.Менің докторлық диссертацияны қорғай алмай қалуымның бір себебі осы болды, Алайда мен ол үшін өкінбеймін. Мен үшін тарихи шындық қымбат.

Ал Түркістандықтың бесінші ескертпесінде Р Черепанованың жазғандарына назар салуымды, оның ауыз әдебиеті үлгілерін толығымен тарихи дерек ретінде жоққа шығарғанын ескертіпті. Онысына рахмет. Алайда, бір ол емес, қаншама ғалымдар әлі дәлелдеп жатқан жоқ па? Басқа біреу, ауыз әдебиеті туралы осылай депті деп, мен қазақтың тарихи жадынан бас тартуым керек пе? Жоқ. Ол мәселе методологиялық тұрғыдан шешілген. Сол себепті, оған бас ауыртып жатпаймын.

Түркістандық мырзаның маған қойған кінәсәінің бірі менің Н.Масановтың жазғанын «дұрыс түсінбегенім».Бұл жерде мен емес, өзінің ойын тұжырымдап, өзгелердің аузымен жеткізген автордың өзі кінәлі. Оның сондай пікірде екендігін бір мен емес, бар қазақ білді. Академик Оразақ Исмағұлов ағамыз оған арнап арнайы мақала да жазды. Оның үстіне әлі күнге дейін қазіргі қазақ жерінің индоевропалықтар жері екендігін дәлелдеген тараулар «Қазақстан тарихында» өріп жүрген жоқ па? Алайда, бұл тарихи шындыққа сай ма? Жоқ. Оразақ ағаның антропологиялық зерттеулерінде қазақ жерін мекендеген халықтың бұл жерде 4000 жылдан бері тұрып келе жатқаны дәлелденді. Бұл аңыз емес, бұл ғылымның соңғы жетістіктері арқылы алынған нәтиже. Сондықтан бұл сынды мен дұрыс деп қабылдай алмаймын. Ал А:Оразбаеваның пікірі өз кітабынан алынды. Орысша жазылған жерден ғана сілтеме жасауға болады, қазақша болмайды деген қағида еш жерде жазылмаған. Сол себепті, бұл кінәні де мен дәйексіз деп білемін. Ал Түркістандықтың сонша тертөгіп, еңбектенгендегі мақсаты  не екенін әлі түсіне алмай жүрмін. Сыны шын болса, менің қателігімді көрсетіп жатса, мен ондай сыншыға рахметтер басқа айтарым жоқ. Өкінішке орай, Түркістандықтың мақсаты мені қалай да сүріндіру. Ондай сынды сын деп емес, жаулық  деп қараған дұрыс шығар. Бұл тек маған ғана қарсы бағытталған ба? Жоқ әлде бар қазақтың ілгері басқан қадамына шідер салу ма? Меніңше соңғысы сияқты.

Мұның сыры неде? Маған бұл мырза кешегі орыстың идеологиялық ықпалымен қалыптасқан, сол саптың әлі қатардан шықпаған жауынгеріне ұқсайды. Өйткені ол бар білімін, жиған тергенін қазақтың қайта оянып келе жатқан рухын тұншықтыруға жұмсап, тарихи шындықты ашылмай қалуына мүдделі екендігін білдіріп келеді. Бір мен емес, Б. Қойшыбаевты да иттей талады. Себебі, ол Алаш арыстары қалай құртылғаны туралы тарихи шындықтың бетін ашып жіберді. Онда да, аласұрып, жөнге көнбей, уәжге тоқтамай арпалысты. Бұл оның шын бет бейнесін толық ашап көрсетті. Ал ондай адамның сойылын соғып, қазақтың сөзін сөйлегендерді бұлай сойылдың астына алар болса, ертең қазақтың күні не болмақ.!? Мен қара басым үшін қорықпаймын, қазақ үшін қорқамын. Менің бар айтарым  - осы.

Құрметпен,

Зікірия Жандарбек

«Абай-ақпарат»