Интернет-конференциямыздың кезекті қонағы – елімізге белгілі кәсіпкер, «Baikadam Holding» компаниясының бас директоры Арман Байқадам оқырмандардан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.  Арман мырза латын қарпі туралы айта келіп: «Біз осы уақытқа сай латын әліпбиін жасауда Ахмет Байтұрсынұлының әліпбиін негізге алдық. Онда 24 дыбыс берілген. Сондықтан, 24 дыбыс 26 таңбаға сияды. Тіпті, Қ.Жұбанов жасаған әліпбиді алсаңыз онда 19 дыбыс берілген. Яғни, екінші белгілі болғаны, қазақ тілінің дыбыстары 26 таңбаға оңай сияды» дейді.

 

– Арман мырза сөз басында өзіңізді таныстырып өтсеңіз. Қай жақтансыз, қай жерде оқыдыңыз, біліміңіз қандай?

– Тегім Семейлік. Абылай хан атындағы Әлем тілдері және Халықаралық қатынастар университетінің роман-герман филологиясы факультетінің ағылшын филологиясын тәмәмдағам. Швейцариядағы Еуропа университетінің Жоғарғы Бизнес Мектебінің DBA докторантымын және Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің Жоғарғы  Бизнес Мектебінің PhD докторантымын.

Интернет-конференциямыздың кезекті қонағы – елімізге белгілі кәсіпкер, «Baikadam Holding» компаниясының бас директоры Арман Байқадам оқырмандардан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.  Арман мырза латын қарпі туралы айта келіп: «Біз осы уақытқа сай латын әліпбиін жасауда Ахмет Байтұрсынұлының әліпбиін негізге алдық. Онда 24 дыбыс берілген. Сондықтан, 24 дыбыс 26 таңбаға сияды. Тіпті, Қ.Жұбанов жасаған әліпбиді алсаңыз онда 19 дыбыс берілген. Яғни, екінші белгілі болғаны, қазақ тілінің дыбыстары 26 таңбаға оңай сияды» дейді.

 

– Арман мырза сөз басында өзіңізді таныстырып өтсеңіз. Қай жақтансыз, қай жерде оқыдыңыз, біліміңіз қандай?

– Тегім Семейлік. Абылай хан атындағы Әлем тілдері және Халықаралық қатынастар университетінің роман-герман филологиясы факультетінің ағылшын филологиясын тәмәмдағам. Швейцариядағы Еуропа университетінің Жоғарғы Бизнес Мектебінің DBA докторантымын және Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің Жоғарғы  Бизнес Мектебінің PhD докторантымын.

– Құрметті, Арман бауырым! Өзіңдей қазақ жігіттерінің латын графикасы мәселесіне атсалысып жүргені көңіл қуантады. Өзің ұсынған жобамен танысып шықтым. Халықтың ойынан шығатын нұсқа деп есептеймін. Істеріңе сәттілік тілеймін. Алға қойған мақсаттарыңа жете бер!

– Көп рахмет!

– Соңғы екі ай Facebook желісінде осы латын әліппиінің Байқадам нұсқасы талқыланып келеді. Әзірше Байқадам нұсқасына тең келетін нұсқа жоқ. Бұны көзі ашық мамандар мойындады. Енді сұрақ: Әреке, үкімет латын әліпбиіне 2025 жылға дейін ауысу туралы жобаға тапсырыс берген. Бұл уақыт тым ұзақ. Сіздің ойыңызша латын әліпбиін қанша уақытта бәрін латынша жаздырып, жобаны жүзеге асырып берер едіңіз?

– Латын графикасына өтуге бар-жоғы 3 жыл жетерлік. Оның бір жылы заңнамалық актілер мен нормативтерді және қажетті стандарттарды бекітуге кетпек. Сол уақыт ішінде оқытуға арналған методиканы дайындап шығуымыз тиіс. Қалған екі жыл  кирилден латын қарпіне өту үшін жеткілікті (Өтпелі кезең).

– Арман, інім, латын әліпбиін жасап жатқан бастамаларың жақсы екен. Оларыңды қолдаймын. Интернеттегі талқылаулардан естуімше бірнеше жігіт болып жүргізіп жатыр екенсіңдер. Мені толғандыратыны - латын әліпбиінің сен жасаған нұсқасына атсалысып жатқан мамандар кімдер? Олардың білім деңгейі қаншалықты?

– Көп рахмет! Латын нұсқасына атсалысып жатқан азаматтарды атап өтсем.

Нұраддин Садық – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, филология факультетінің түлегі. Осы оқу ордасының магистратурасын тәмамдаған. Қазір PhD докторантурасын тәмамдағалы жатыр. Берлиндегі Хумбольдт университетінің Азия мен Африканы зерттеу институтының Орта Азия бөлімінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, тағылымдамадан өткен. Швецариядағы, Германиядағы, Испания мен Франциядағы IMPACT факторлы беделді журналдарда филология саласына қатысты бірнеше ғылыми мақалалары мен зерттеулері жарық көрген.

Мұхит Төлеген – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, филология факультетінің түлегі. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ магистратурасын тәмамдаған. Қазір Түркияның Кайсери университетінің PhD докторанты.

Айбек Нәби – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, филология факультетінің түлегі. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ магистратурасын тәмамдаған.

– Неге Түркия қолданатын 34 таңбалы әліпбиге көшпейміз? Барлық түркі мемлекеттері бірігуі керек қой. Жаһандану дәуірінде біз бірлікте, ынтымақтан өмір сүруіміз керек.

–

– ä, ç, ă, ś сияқты диакретикалық белгілерден не үшін қашасыздар?Меніңше бір дыбыс-бір әріп болуы керек емес пе?

– ä, ç, ă, ś сияқты диакретикалық белгілерден не үшін қашасыздар депсіз. Латын әліпбиіне көшкен көптеген елдер осы белгілер арқылы қиын мәселені шешпекші болған. Алайда оның жеміс бермегендігі, қарқынды дамып келе жатқан ақпараттық қоғамның сұраныстарына жауап бере алмайтыны дәлелденіп отыр: 1) Әрбір ақпараттық құрылғыға диакритикалық белгілері бар драйверді орнатып отыру үлкен уақытты талап етеді және үлкен шығынды қажетсінеді; 2) ноқатты әріптермен жазылған мәтіннің өзгеріске ұшырамай, бүлінбей аман сақталуына ешкім де кепілдік бере алмайды. Жазылған мәтін тез бүлініп, басқа шрифтерге ауысып кетеді; 3) Диакритикалық белгілерге көшкен елдер халықаралық байланыс саласында, ақпараттық коммуникацияларда бәрібір 26 қаріпті латын әрпінің көмегіне жүгінуге мәжбүр болып отыр. Демек, мұндай әліпби Қазақстанды әлемдік кеңістікке алып шығуға қауқарсыз, дәрменсіз. 4) Біз бұдан бөлек компьютерде ғана емес қолмен жазуда да диакритикалық белгілердің қолды байлайтындығын ескерейік. Егер бір сөздің ішінде бірнеше жіңішке дауысты дыбыс кездесетін болса, сөзді жазып болғаннан кейін оған қайыра оралып, асты-үстілеріне таңба түсіріп отыру керек. Мұндай кедергілер ойдың емін-еркін қағаз бетіне түсуіне кедергі келтіреді, әрі-беріден кейін адамды шаршатып жібереді.

–  ъ, э, щ, ь, ю, я, ц, ф, ч деген әріптер қалуға тиіс. Өйтпесек қазақ тіліне кірген терминдер тым қарабайыр жазылып қалады.

 Халықаралық термин сөздер түпнұсқада қалай берілсе, солай жазылады. Сондықтан, сіз айтқан жекелеген әріптерге мұқтаждық жоқ.

– Неге латын әліпбиін сіз ұсынып жатырсыз. Негізі әліпбиді сақал-шашы ағарған профессорлар, үлкен ғалымдар жасамай ма? Тым жас болып көрінбейсіз бе?

– Латын әліпбиін кім ұсынса да, конституциялық құқығы бар. Мейлі жас, мейлі кәрі болсын, бастысы ұтымды дүние ұсынса болды. Сондықтан, мәселе жаста деп ойламаймын.

– "Қ" - "К" - арқылы беріп, "Қазақ" деген сөзді "Kazak" немесе "Kazakh" деп жазамыз делік. Бұл орыстың "казак"-ынан айырмасы жоқ болып шығады. Одан да "Қ" әрпіне "Q" -ды қолданған дұрыс

 –Сұрағыңыз  «Қ» әрпін «К» немесе «Q» қарпімен беру жөнінде екен. Мен ұсынған әліпби нұсқасында бұл әріп К қарпімен берілген. Қазақстанда 1940 жылға дейін жарық көрген «Әдебиет майданы» (қазіргі «Жұлдыз») журналында Ғ әрпін беру үшін Q таңбасын пайдаланған. Және 1942 жылы Берлинде "Түркістан легионы" құрамында латын жазуында басылып шығып тұрған «Милли әдебиет» («Ұлттық әдебиет») журналында да Q қарпінің Ғ әрпі ретінде қолданылған. Ал Қ әрпі негізінен К таңбасымен берілген. Демек, Қ әрпін К таңбасы арқылы беру тәжірибеде бар деген сөз. Әрі қазіргі кезде де kz доменінің Қазақстанның халықаралық имиджін қалыптастырып қойғаны белгілі. Оған, өзіңіз білесіз қазақтанда KZ таңбалы 5 000 000 жуық автокөлік бар. Оны тек QZ таңбасына өзгерту бізге шамамен 44 млрд. теңгеге түседі екен. Бұл жерде интернеттік доменді қосып тұрған жоқпыз. Тек машинаның нөмірін өзгертуге 44 млрд. теңге кетеді. Ол қаржымен біз екі жылда латынға толық көшіп, қазақ тілінде IT бағдарламаларын жасап алуға болады. Үшіншіден, ережесі бекітіліп, әдістемелік құрал жазылса кез-келген адам K - таңбасын Қ деп оқуға дағдыланады.

– Ассалаумағалейкүм, Ареке, сіз басқаратын "Байқадам" холдингі акционерлік қоғам ба? Оның акционерлер саны нешеу? Холдинг қандай қызметтермен айналысады?

– "Baikadam" холдингінің құрылымы акционерлік қоғам емес. Негізін қалаушы жеке дара өзім. Қазіргі таңда құрылыс, энергетика және консалтингтік қызметтер көрсетумен айналасады.

– Латын тілі қазақ тілін жоюға бастайтын қадам дегенмен келісесіз бе?

– Келіспеймін. Керісінше, латын графикасына өту – тіліміздің БҰҰ-дағы әлемдік алты тілмен бәсекелестігін арттырады және мемлекетіміздің дамуына зор ықпал етпек.

- Рушылдыққа қалай қарайсыз? Рушылсыз ба?

 – Тегін білмеген тексіз. Дегенмен, рушылдық мәселесі XXI ғасырда актуалды емес.

- Латын тіліне көшкенде неден ұтамыз, неден ұтыламыз?

– Ештеңеден ұтылмаймыз. Ұтатынымыз – әлемде қазақ халқының бәсекелестігі күрт артпақ. 

–Қазақ тарихының жазылуына көңіліңіз тола ма? Қандай тарихшылардың еңбектерін оқисыз? Жастар үшін өзіңіз оқып жатқан кітаптардың бір қатар тізімін осы жерге жарияласаңыз.

–Қазақ халқының концептуалды тарихын көргенім жоқ. Жеке дара тарихи тақырыпқа жазып жүрген ағаларымыз бар. Оның ішінде оқитыным Мұхтар Мағауин мен Таласбек Әсемқұлов.

- Филологиядан хабарыңыз бар ма?

– Абылайхан атындағы Әлем тілдері және Халықаралық қатынастар университетінің роман-герман филологиясы факультетінің ағылшын филологиясын тәмәмдағандықтан филология ғылымын бір кісідей білемін.

- Латын әліпбиін жасаумен Тіл институты айналыспай ма? Неге басыңызды ауыртып жүрсіз? ЖАЛҒАС.

– Әрине, аталған мәселе Тіл институтының тікелей міндеті. Сондай-ақ кез келген адам өз нұсқасын ұсынуға ерікті. Ұсыныс бізден, таңдау сізден.

– "J" таңбасын - И деп алып, "Ж" таңбасын неге ZH деп алмаймыз. Мұндай да тәжірибе бар ғой? Айдос.

– Айдос, бұл тәжірибеңізбен таныспыз. Еуропаның кейбір мемлекеттерінде кездеседі. Бірақ, "J" таңбасын - И деп алып, "Ж" таңбасын ZH дегендегі мұқтаждық неде? Тағы бір әріпті қос таңбамен жазып, жазуымызды күрделендіру ме? Меніңше, бұл артық шығын.

– Арман мырза!"Ғ" таңбасын неге "ğ" мен білгілемейміз? Маған түріктің әліпбиі ұнайды? Дулат.

– Сол сіз ұнататын түріктің әліпбиінде «Ғ» - "ğ" әрпі анық дыбысталмайды. Бұл кейін аталған әріптің жойылуына алып келеді. Оның үстіне, Қазақстан – Түркия, Түркия – Қазақстан емес...

– Үндестік заңын бізде 5 класта өткізеді, Сендер оны 1 сыныптың оқушысына қалай үйретпексіңдер.

– 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов араб әліпбиіне негізделген қазақ жазуына алғаш рет реформа жасап жазу тарихында «жаңа емле» (төте жазу) деп аталатын әліпбиін жарыққа шығарды. Бұл 1913 жылдан бастап 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. Қытайдағы қазақтар әлі күнге дейін қолданып келеді.

А.Байтұрсынұлының әліпбиі 33 әріптен және 34-ші тұрған таңба – дәйекшеден (ء) тұрады. Бұл дәйекше жіңішкерту белгісі, былайша айтқанда өзінен кейін тұрған жуан дауысты дыбыстарды яғни «а», «о», «ұ», «ы» дыбыстарын жіңішкертіп «ә», «ө», «ү», «і» дыбыстарына айналдырады (ا => ءا, و => ءو, ۇ => ءۇ ى => ءى), зер салып қарайтын болсаңыз жуан және жіңішке әріптер бірдей, тек дәйекшемен (ء) өзгешеленеді Осы заңдылық енді біздің нұсқада да орын алған. Байқадам нұсқасына сәйкес дәйекше « ' » таңбасымен таңбаланады. Бұл жердеде дәйекше тек жуан дауысты дыбыстар «а», «о», «ұ», «ы» -ларды жіңішкертіп «ә», «ө», «ү», «і» дыбыстарына айналдыру мақсатында қолданылады. Нақтылап біздің нұсқа бойынша жазсам, a => a’ , o => o’ , u => u’ , y => y’ болып өзгереді. Осы жерде ескере кететін жайт – Байтұрсынұлы әліпбиіндегі дәйекшенің қою ережесі мұндада сақталады. Яғни «к», «г», «е» дыбыстары бар сөздерге дәйекше қойылмайды, өйткені ол дыбыстар сөзді дәйекшесізде жіңішке қылып тұрады. Бұл заңдылықты қысқаша мына жұмбаққа сыйдыруға болады:

«К»-ні көрсе ырғиды,
«Г»-ні көрсе сырғиды.
«Е»-бар жерге баспайды,
Өзге жерден қашпайды.

Жұмбақтың шешуі дәйекше (ء немесе ’). Осыны есте ұстаған адам дәйекше қоюдан жаңылмайды. Мұны 1-сыныптың оқушысына жаттатып қойсаңыз болды. Мысалы, "өгіз" деген сөзді төте жазумен жазғанда "огыз" («ءوگىز» емес «وگىز») болып жазылады, "семіз" деген сөзде "семыз" («ءسەمىز» емес «سەمىز») болып жазылады, жоғарыдағы жұмбақта айтылғандай "дәйекше" түсіп қалады. Бұл сөзді қазірге дейін төте жазуды қолданып жүрген бірде бір қазақ "огыз" немесе "семыз" деп оқыған емес, яғни бұдан ешқандайда шатасу және қазақ тілінің бұзылуы немесе шұбарлану туындамайды деген сөз.

–Әліпбиімізді неге түрік әліпбиі негізінде жасамаймыз, тек 2-3 әріпті қосып. Біз болашақта үлкен Түрік мемлекетін құрып бірігуіміз керек. Ал, 26 таңба бізді алыстатады.

– Бұл сұраққа жоғарыда жауап бердік. Қайталасақ, жалпы бірігу дегеніңіз дұрыс. Бірақ, сіз өзіңізге «Неге біз түріктің (Түркияның) қолтығына барып тығылуымыз керек? Неге олар бізге келіп бірікпеске? Неге, олар біз ұсынған әліпбиді қабылдамасқа?» деген сұрақ қойып көрдіңіз бе? Меніңше, мәселеге осы тұрғыдан келген дұрыс.

–Сізге жалпы латын әліпбиін жасауға кім рұқсат берді. Әліпбиді тек тіл маманы жасасын. Шымшық сойса да қасапшы өзі сойсын деген. Сондықтан, бас тартыңыз.

– Бұл сұраққа жоғарыда жауап бергем.

–Латынға 2025 жылы өтеміз деді. Неге асығып жатсыздар. Уақыт бар емес пе? Ізгі ниетпен Айкерім.

 – Айкерім, XXI ғасырда жоғарғы бәсекелестіктің негізі көрсеткіштерінің бірі уақытты игеру. Неғұрлым осы мәселені тез шешсек, соғұрлым бәсекелестігіміз артпақ.

–Жағымпаздық қоғамды алға бастырмайды,Жағымпаздықтықты құрту жолдарын айтып берсеңіз?

- Жағымпаз болған емеспін. Сол себепті онымен күресу жолын білмеймін.

– 2015 жылдан бастап елімізде 12 жылдық оқу системасы енгізіледі дейді. Соған қалай қарайсыз?

–  Атам қазақта «Өсер елдің баласы он бесінде баспын дер, өшер елдің баласы отызында жаспын дер» деген сөз бар. Ал 12 жылдық оқу жүйесіне келетін болсақ, бұл мәселе негізі Германиядан бастау алған. Батыс Еуропа қоғамында ғылыми техникалық прогрестің нәтижесінде өнеркәсіп орындары барынша автоматтандырылған. Сол себепті адам күшіне мұқтаждық кетіп, жаппай жұмыссыздық белен алды. Германия үкіметі орта білім беру мерзімін 12 жылға созу арқылы жұмыссыздық мәселесін шешуді көздеген. Алайда, жұмыс күшіне тапшы біз үшін 10 жылдық оқу жүйесімен шектеліп, адам капиталын барынша тиімді пайдаланғанымыз дұрыс.

- Сіздердің нұсқаларыңыз өтпей қалса, мына жүрістеріңіз бос әурешілік емес пе?

–Бізде ондай сенімсіздік жоқ.

- Латынға орыс тілінің ықпалынан құтылу үшін көшіп жатырмыз ба? Жалпы не үшін көшіп жатырмыз?

– Біріншіден, латынға көшу әлемдік бәсекелестікке қабілетіміз бен әлеуетімізді арттырады.  Екіншіден, орыс тілін білген артықтық етпейді.

- 2025 жылы латынға көшеміз дейді. Бұл ұзақ уақыт әрине. Дегенмен, бұл бастама тоқтап қалмай ма?

–Латынға көшу заман талабы болғандықтан, ерте ме, кеш пе өтетініміз хақ. Мұндағы басты мәселе тиімді нұсқамен дер кезінде өту.

– Өзбекстан тәуелсіздік ала сала латын әліпбиіне көшті. Олардың ұтқаны не ұтылғаны не? Жиырма жыл өтті, латын альфавитінде жазып келе жатқанына. Бірақ жетістігін көре алмай отырмыз. Халқы сауатсызданып кеткен жоқ па? – Өзбекстан соңғы он бес жылда алфавитін алты рет өзгерткен. Оның себебі қоғамның пікірін сұрап жатпай, бес-алты ғалымды (тек тіл мамандарын) Ташкентке жинап алып, қабылдай салғанның кесірі. Қазір енді екі жыл сайын бір түзету енгізіп жатыр. Халқының сауатсызданғанын тек латын әліпбиінің салдарынан ғана емес, оған көшу реформасының дұрыс жүргізілмеуінен, әлеуметтік-экономикалық мәселелерден іздеген жөн.

– Ағылшын тілін қай кластан бастап өткен дұрыс деп ойлайсыз. Себебі, латын әліпбиі енетін болса, 1 сынып оқушысына латын графикасындағы қазақ тілі мен ағылшын тілін қатар оқуы шатасушылыққа әкеліп соқпай ма? Себебі, қазақ тіліндегі а дыбысын ағылшынша "ей" деп оқып, үйреніп кетпей ме?

– Латын әліпбиіне көшу – ағылшын тілін үйренуді жеңілдетпесе, қиындатпайтыны анық. Себебі, бірдей графика ағылшын тілін тез игеруге жәрдемдеседі. Орыс тілін үйренген бала бірдей кирилл графикасы болса да, әріптерді шатастырмайды ғой. Демек, бұл орынсыз қауіп...

– Латын тілін канондық тіл дейді. Яғни, діни кітаптар мен діни заңдылықтар жазылған тіл. Араб тілі де канондық тіл. Құран түскен. Еврей тілі де канондық тіл. Талмуд түскен. Латын тіліне өту христианданудың бір түрі емес пе?

– Орынсыз күмән. Себебі, қанша жылдан бері латын графикасын қабылдаған Түркия, Өзбекстан, Әзірбайжан сынды мемлекеттердің тек осы латын әліпбесінің кесірінен христианданып бара жатыр деген дерек жоқ.

– 12 жылдық мектеп системасы бізге керек пе? Бұл латын жазуын үйрену үшін қосып жатыр ма? Медицинада латын тілін үйрену үшін 1 жыл оқиды екен. Сол сияқты латынға өту үшін 11 жылдық мектеп 12 жылдыққа айналып жатыр ма?

 – Латын қарпіне көшудің орта білім жүйесін 12 жылдыққа көшіру реформасына қатысы жоқ. Ал, медициналық ЖОО-на келсек, латынға көшсек, қайта ондағы латын тілін оқуға кететін уақытты үнемдеуге болар еді. – 26 әріпке сыйғызамыз деп қазақ тіліне тән ә, ө, ұ, ү, ң секілді дыбыстарды реформалап жіберген жоқсыздар ма? Бұларды қалай жазамыз? Қалай оқылады? Осыны түсіндіріп жіберсеңіз.

– Соңғы кездегі латын тіліне қатысты қоғамдық пікірлерді саралап шықсаңыз бір нәрсе белгілі болады. Ол – тиімдісі 26 әріп деген пікір. Тіпті Тіл білімі институты даярлаған нұсқаның да біреуі  - 26 таңбада дайындалған. Яғни, басты стандарт - 26 таңба. Екіншіден, біз Ахмет Байтұрсынұлының әліпбиін негізге алдық. Онда 24 дыбыс берілген. Сондықтан, 24 дыбыс 26 таңбаға сияды. Тіпті, Қ.Жұбанов жасаған әліпбиді алсаңыз онда 19 дыбыс берілген. Яғни, екінші белгілі болғаны, қазақ тілінің дыбыстары 26 таңбаға оңай сияды. Үшіншіден, біздің нұсқада тек ә, ө, і, ү дыбыстары ғана жеке таңба етіп берілмеген. Себебі, Байтұрсынұлы да өз әліпбиінде бұл төрт дыбысты сыңар немесе жасырын дауысты дыбыстар ретінде атайды. Яғни, "ә" - ні "а" дыбысының, "ө" -ні "о" дыбысының, "ү" -ні "ұ" дыбысының, "і" -ні "ы" дыбысының сыңары етіп көрсеткен. Сондықтан, бұл дыбыстарға жеке таңба бергеніміз жоқ. А мен ә, о мен ө, ы мен і, ұ мен ү бір таңбамен белгіленді. Оларды сөз ішінде үндестік заңы арқылы анықтаймыз. Себебі, үндестік заңына сәйкес жуан дыбыстар жуан дыбыстармен, жіңішке дыбыстар тек жіңішке дыбыстармен қатар келеді. Ал, ә, і, ү, ө дыбыстары қазақ тілінің заңдылығына сай ешқашан жуан дыбыстармен қатар келмейді. Сондықтан, олардың таңбасы а, о, ұ, ы дыбыстарымен бір болғанымен оңай айырасыз. Төртіншіден, егер сөз ішінде К, Г, Е дыбыстары кездесетін болса, осы дыбыстарға жалғанатын барлық дыбыстар жіңішке болады. Соған сәйкес, осы дыбыстар кездескен сөзде А, O, Y, U әріптері автоматты түрде Ә, Ө, І, Ү болып оқылады. Ал, бұл К, Г, Е дыбыстары кездеспейтін жерде Ә, Ө, І, Ү кездесіп қалып жатса (әдетте біріккен, кіріккен, кірме cөздер, жалқы есімдер т.с.с.) алғашқы буынға дәйекше (‘) қоямыз.

– Арман, латын қаріпіне қазақтілділер көшеді деген не сөз? Осындай да өкіметтік ұстаным болады ма екен? Бұл деген халықты ашықтан-ашық екіге бөлу емесе пе? Көз алдыңызға елестетіңізші: қазақтілділер латынша жазып, латын қарпінде оқып жүреміз. Орыстілділер сол баяғы кирильицада қала береді. Таразының қай басы тартып кетуі мүмкін?

– Мұның қызық жері де осында. Біздер қазақ тілділер латынға көшіп кететін болса, 1C секілді барлық бухгалтерлік есеп беру, SONO секілді салық төлеу бағдарламалары латын тілінде жазылып кеткен соң, керісінше бүкіл мекемелер сол латын әліпбиіндегі қазақ тіліне өздігінен көшіп кетеді.

- Балаға ағылшын тілін 1-класcтан бастап оқыту дегенге қалай қарайсыз?

– Орта ғасырларда Батыс елдеріндегі аристократтар өз балаларын тәрбиелеу мен бірнеше шет тілдерін үйретуді ерте жастан қолға алған.

- Қаншама оқулықтар, қаншама ғылыми, әдеби кітаптар бар. Бәрін латын жазуына өткенде қалай көшіреміз?

– Негізі біз архивке алаңдаймыз. Мәселен, Ұлттық кітапхананың қорында менің білуімше, алты миллионға жуық кітап бар. Алты миллион кітаптың бәрі қолдан-қолға түспей оқылады дегенге сену қиын. Оның қаншасына кеңестік солақай саясат ықпал еткен. Жастарымызды тәрбиелейтін біршама бірен-саран классиктеріміздің шығармалары болмаса, көбіне оларды қызықтыратын өз мамандығына қажетті дүниелер ғана. Өйткені, ол сол сала бойынша, өз нанын тауып жейді. Архивті аудару мәселесіне келер болсақ, жаңа  технология дамыған уақытта ол кітаптарды  сканермен тез аудара аласыз. Мәселе, жоғалып кетпеуде емес. Мәселе, тұтынушыда. Кез келген кирилл қарпінен латынға бір сәтте аударуға болады. Егер IT маманына хабарласып,  «кітапты қанша уақытта аударасың» деп сұрар болсаңыз, «5-10 минутта» деп жауап берер еді.

- Латын жазуына өту ұрпақты мәңгүрттендіреді дегенмен келісесіз бе?

– Келіспеймін.

- Атаңыздың атын қалдырудың жақсы амалын таптым деп ойлайсыз ба?

– Дамыған батыс қоғамында Adidas, Benz, Maybach, Porsche, Nestle сынды өз кәсіптерінде жетістікке жеткен тұлғалардың тегі брендке айналу қалыпты жағдай. Әрине, бізде бұл мәселеге көзқарас әрқилы. Алайда ат қалдыру, яки өзімді насихаттаудан туған ой деп ойласаңыз қатты қателесесіз. Латын қарпіне ауысу менің жеке басымның ғана шаруасы емес, Елбасы айтқандай жалпыхалықтық жұмыс. Қазақ халқының да өзінің төл әліпбиі болуы тиіс. Мәселеге сол тұрғыдан келген дұрыс. 

- Сізді Стивен Джобсқа еліктейді дейді? Рас па? Бұл жеке, тақырыптан тыс сұрақ!?

– Жақсыдан үйрен – жаманнан жирен.

- Қоғамдық талқы Сіздің нұсқаңызды қалай қабылдап жатыр.

– Осы жылдың 24 қазанынан бастап, әлеуметтік желіде жобамызды талқылауға ұсындық. Күніне бірнеше пікірлер айтылып жатыр. Қолдаушылар өте көп. Қарсы пікір білдіргендер де бар. Оның өзі ғылыми практикаға негізделмеген сауалдар төңірегінде.

–  Намаз оқисыз ба?

– Діни-сенім принциптерін ұстану әр адамның жеке мәселесі.

– Арман мырза! Қазақ тілініде 42 әріп бар. Оны 26 таңбаға қалай сыйдырдыңыздар?

– Бұл сұраққа жоғарыда жауап берілді.

– Ареке! Х-таңбасы не үшін керек? Ойланып таба алмай отырмын онымен кандай сөздер жазылады екен?

– Х, V, F таңбалары бізге біріншіден, математикалық, геометриялық және физикалық сынды нақты ғылымдардың формулаларын, өлшем бірліктерін таңбалағанда қажет. Екіншіден, Lexus, Texaco, Volvo, Ferrari секілді халықаралық брендтерді жазғанда қолданамыз.

– "W" таңбасымен неге "У" белгіленген. "У"-ды "U" - таңбамен белгілесек болмады ма?

– W таңбасымен У әрпін белгілеу халықаралық тәжірибеде бар. Мысалы, ағылшынның Watch, Wolf деген сөздерінің бәрі «Уатч», «Уолф» болып оқылады.  Ал, U әрпін қазақша Ұ/Ү әріптерін таңбалауға пайдаланамыз.

– Сіздің әліпбиде "һ" дыбыс неге жоқ. Оны "х" дыбысымен бергенсіз бе? Қаһарман, айдаһар, Гауһар, Жауһар деген сөздерді қалай жазамыз?

– Һ дыбысы қазақ тілінде сіз жазғандай қазаққа сіңісіп кеткен кірме сөздердің ішінде ғана кездеседі. Сондықтан, оған арнайы әріп арнамай, кирилл қарпіндегі Х (латынша һ) әрпімен береміз. Мысалы, Kaharman, aidahar, Gawhar, Jawhar.

– Қазақтың төл әріптерін нақтылап енгізу керек. Ұсынылып отырған "а" мен "ә", "о" мен "ө", "ы" мен "і", "ұ мен "ү" әріптерін бір таңбамен белгілеу халықты шатастырады.

– Бұған қатысты жауапты жоғарыда жаздым.

– Неге "К" әрпін "С" деп бергенсіз. Болатбек.

– "К" әрпінің "С" болып таңбалануы әлемдік тәжірибеде бар. Мысалы, ағылшын тілінің өзінде «С» әрпі «С» болып тек, е, у, і дауысты дыбыстарының алдында келгенде ғана қолданылады. Қалған кездің бәрінде «К» болып оқылады. Соса-cola, cat, close, т.б.

– Сіздің әліпби бойынша жіңішке буындарға дәйекше береді екенбіз. Яғни, (') таңбасын. Дәйекше көп болып кетпей ме? Шолпан!

– Бұл сұраққа да жауап бергем. Қысқаша қайталар болсам, егер сөз ішінде К, Г, Е дыбыстары кездесетін болса, осы дыбыстарға жалғанатын барлық дыбыстар жіңішке болады. Соған сәйкес, осы дыбыстар кездескен сөзде А, O, Y, U әріптері автоматты түрде Ә, Ө, І, Ү болып оқылады. Ал, бұл К, Г, Е дыбыстары кездеспейтін жерде Ә, Ө, І, Ү кездесіп қалып жатса (әдетте біріккен, кіріккен, кірме cөздер, жалқы есімдер т.с.с.) АЛҒАШҚЫ БУЫНҒА ҒАНА дәйекше (‘) қоямыз.

– Щ дыбысы қайда? Ащы, тұщы сөздерін қалай жазады екенсңдер? ))

– Щ дыбысы – қазақ тілінің төл әліпбиіне «бөтен» болғандықтан түсіп қалды. Ал, сіз айтқан сөздер қазақ тілінде саусақпен санарлық. Сондықтан,  ashy, tushy болып жазылады. Қалай оқылатыны транскрипцияда анық жазылады. Екі сөз болғандықтан жаттап аламыз.

– Cіздің нұсқаңыз бойынша soz, деп жаздым. Мұны cоз деп оқып жүрмейміз бе? Дәйекше қай жағында тұрады. "So'z" де ме "soz'" - де ма? Еркебұлан Б.Қ

– Еркебұлан, сөз – «soz’» болып жазылады.

(Жалғасы бар)

«Abai.kz»