Крепостное право (крепостничество) — (Ресейдегі XIX ғасырдың ортасына дейінғы экономикалық және әлеуметтік жүйе), онда деревня халқы, яғни крепостные крестьяне (крепостной кре́стьянин), жер иесі бояринге тәуелді болып, оның еркіне және оның шешімдеріне еш уақытта қарсы келе алмаған.

Осы жүйенің аясында крепостық орыс шаруасының күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік қатынастары мен тілдік тұрғыдан қарағанда, деревняда тұратын қарапайым халықтың, тілімен тығыз болды. Дегенімен де, “ағылшын тілде сөйлейтін крепостные” сияқты карикатуралы идеямыз болмаса да, нақты сұрақ - олар қай тілде сөйлеген, олардың тілдері қандай ерекшеліктерге ие болған, ресми тілмен, жазба тілмен қарым-қатынасы қалай өрбіген. Міне, құрметті оқырмандарым, төменде осы сұраққа жан-жақты талдау жүргізіп, крепостық тұрғындарының тілдік жағдайын қарастырамыз.

Ресей империясы XIX ғасырда кең аумақты алып жатты - Европа бөлігінен, Сібір, Кавказ, Орта Азия, Финляндия, Польша аймақтары осы империяға қарасты болды. Халық сан алуан этникалық топтардан тұрды: орыс жұрты, украиндар (“малороссияне”), белорустар, чуваш, башқұрттар, финн-угор халықтары және Кавказ халықтары, сонымен қатар Орта Азияда түркі тілдес халықтар мен басқалар мекен етті.

Әрбір осындай жергілікті халықтың аумақтарында крепостық орыс шаруалары, этникалық тілде: әрине, орыс тілінде емес яғни айтқанда, сол жергілікті жұрттың тілінің диалектілерімен араласқан түрінде сөйлеген. Мысалы, украин (малороссиян) ауылдары, белорус халықтары, немесе Орта Азияда түркі тілдес халықтар болса, орыстың крепостық шаруалары сол тілдерде сөйлеген.

Алайда ХХІ-XIX ғасырлардың ортасына дейінгі Ресейдің Европалық бөлігінде, әсіресе орыстар көп шоғырланған аймақтарда, крепостық шаруалар көбіне ауызша орыс тілінің диалектілерінде сөйлеген. Бұл олардың ана тілі немесе екінші тілі болу мүмкін. Мысалы: орта Ресей (Москов, Владимир, Ярославль, Нижний Новгород және басқа губернияларда) крепостық деревня тұрғындары орыс тілінің жергілікті агломератталған диалектілерінде сөйлеген, грамматикада, сөз байлығында кейбір архаизмдер мен жергілікті ерекшеліктер болуы мүмкін.

Жазба тілдік қатынастарда (салық жарлықтары, міндеттер, жер иесімен хат алмасу, жергілікті сот ісі), жарлық тілдері қолданылған. Ол көбіне жоғары әлеуметтік топтарға, ауқатты деревняларға, үлкен шаруашылықтарға тән болған.

Крепостық шаруалар арасында сөйлеу тілі де аймақтық ерекшеліктерге өте тәуелді болған, әрі олар көбіне “аймақтық орысша” (региональные диалекты русского языка) немесе сол халықтың тілінің элементтерімен (қарыз сөздер, грамматикалық құрылымдар) араласқан.

Қазақ тілінде де, яғни айтқанда түркі тілінде де крепостық шаруалар арасында кездесетін түркі сөздері немесе сөз конструкциялары болуы мүмкін.

Империяның шекаралас, этникалық аралас аймақтарында крепостық шаруалар бірнеше тілде сөйлеген: Украин хуторларында - украин тілі (малорусский) кең қолданылған.

Польша, Финляндия, Кавказ, Орта Азия сияқты өлкелерде - этникалық саны кем крепостық шаруалар, көбінесе сол жергілікті халықтың сөздермен байтылған орыс сөзімен қарым-қатынас жасаған.

Қорыта келгенде, талдап айтарымыз, крепостық Ресейде деревня тұрғындары, яғни крепостық орыс шаруалары, украин, белорус, түркі тілдері, сондай-ақ кавказ тілдерімен байытылған орыс тілінде сөйлеген.

Романовтар әулетінің үш ғасырлық билігінде (1613–1917 жж.) Ресей империясында мемлекеттік іс жүргізу тілі француз тілі болған. Ал, орыс тілі төменгі тап крепостық құлдардың тілі болған.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz