كرەپوستنوە پراۆو (كرەپوستنيچەستۆو) — (رەسەيدەگى XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جۇيە), وندا دەرەۆنيا حالقى، ياعني كرەپوستنىە كرەستيانە (كرەپوستنوي كرە́ستيانين), جەر يەسى بويارينگە تاۋەلدى بولىپ، ونىڭ ەركىنە جانە ونىڭ شەشىمدەرىنە ەش ۋاقىتتا قارسى كەلە الماعان.

وسى جۇيەنىڭ اياسىندا كرەپوستىق ورىس شارۋاسىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، الەۋمەتتىك قاتىناستارى مەن تىلدىك تۇرعىدان قاراعاندا، دەرەۆنيادا تۇراتىن قاراپايىم حالىقتىڭ، تىلىمەن تىعىز بولدى. دەگەنىمەن دە، “اعىلشىن تىلدە سويلەيتىن كرەپوستنىە” سياقتى كاريكاتۋرالى يدەيامىز بولماسا دا، ناقتى سۇراق - ولار قاي تىلدە سويلەگەن، ولاردىڭ تىلدەرى قانداي ەرەكشەلىكتەرگە يە بولعان، رەسمي تىلمەن، جازبا تىلمەن قارىم-قاتىناسى قالاي وربىگەن. مىنە، قۇرمەتتى وقىرماندارىم، تومەندە وسى سۇراققا جان-جاقتى تالداۋ جۇرگىزىپ، كرەپوستىق تۇرعىندارىنىڭ تىلدىك جاعدايىن قاراستىرامىز.

رەسەي يمپەرياسى XIX عاسىردا كەڭ اۋماقتى الىپ جاتتى - ەۆروپا بولىگىنەن، ءسىبىر، كاۆكاز، ورتا ازيا، فينليانديا، پولشا ايماقتارى وسى يمپەرياعا قاراستى بولدى. حالىق سان الۋان ەتنيكالىق توپتاردان تۇردى: ورىس جۇرتى، ۋكرايندار (“مالوروسسيانە”), بەلورۋستار، چۋۆاش، باشقۇرتتار، فينن-ۋگور حالىقتارى جانە كاۆكاز حالىقتارى، سونىمەن قاتار ورتا ازيادا تۇركى تىلدەس حالىقتار مەن باسقالار مەكەن ەتتى.

ءاربىر وسىنداي جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اۋماقتارىندا كرەپوستىق ورىس شارۋالارى، ەتنيكالىق تىلدە: ارينە، ورىس تىلىندە ەمەس ياعني ايتقاندا، سول جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرىمەن ارالاسقان تۇرىندە سويلەگەن. مىسالى، ۋكراين (مالوروسسيان) اۋىلدارى، بەلورۋس حالىقتارى، نەمەسە ورتا ازيادا تۇركى تىلدەس حالىقتار بولسا، ورىستىڭ كرەپوستىق شارۋالارى سول تىلدەردە سويلەگەن.

الايدا ءححى-XIX عاسىرلاردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى رەسەيدىڭ ەۆروپالىق بولىگىندە، اسىرەسە ورىستار كوپ شوعىرلانعان ايماقتاردا، كرەپوستىق شارۋالار كوبىنە اۋىزشا ورىس ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرىندە سويلەگەن. بۇل ولاردىڭ انا ءتىلى نەمەسە ەكىنشى ءتىلى بولۋ مۇمكىن. مىسالى: ورتا رەسەي (موسكوۆ، ۆلاديمير، ياروسلاۆل، نيجني نوۆگورود جانە باسقا گۋبەرنيالاردا) كرەپوستىق دەرەۆنيا تۇرعىندارى ورىس ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى اگلومەراتتالعان ديالەكتىلەرىندە سويلەگەن، گرامماتيكادا، ءسوز بايلىعىندا كەيبىر ارحايزمدەر مەن جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر بولۋى مۇمكىن.

جازبا تىلدىك قاتىناستاردا (سالىق جارلىقتارى، مىندەتتەر، جەر يەسىمەن حات الماسۋ، جەرگىلىكتى سوت ءىسى), جارلىق تىلدەرى قولدانىلعان. ول كوبىنە جوعارى الەۋمەتتىك توپتارعا، اۋقاتتى دەرەۆنيالارعا، ۇلكەن شارۋاشىلىقتارعا ءتان بولعان.

كرەپوستىق شارۋالار اراسىندا سويلەۋ ءتىلى دە ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە وتە تاۋەلدى بولعان، ءارى ولار كوبىنە “ايماقتىق ورىسشا” (رەگيونالنىە ديالەكتى رۋسسكوگو يازىكا) نەمەسە سول حالىقتىڭ ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرىمەن (قارىز سوزدەر، گرامماتيكالىق قۇرىلىمدار) ارالاسقان.

قازاق تىلىندە دە، ياعني ايتقاندا تۇركى تىلىندە دە كرەپوستىق شارۋالار اراسىندا كەزدەسەتىن تۇركى سوزدەرى نەمەسە ءسوز كونسترۋكتسيالارى بولۋى مۇمكىن.

يمپەريانىڭ شەكارالاس، ەتنيكالىق ارالاس ايماقتارىندا كرەپوستىق شارۋالار بىرنەشە تىلدە سويلەگەن: ۋكراين حۋتورلارىندا - ۋكراين ءتىلى (مالورۋسسكي) كەڭ قولدانىلعان.

پولشا، فينليانديا، كاۆكاز، ورتا ازيا سياقتى ولكەلەردە - ەتنيكالىق سانى كەم كرەپوستىق شارۋالار، كوبىنەسە سول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سوزدەرمەن بايتىلعان ورىس سوزىمەن قارىم-قاتىناس جاساعان.

قورىتا كەلگەندە، تالداپ ايتارىمىز، كرەپوستىق رەسەيدە دەرەۆنيا تۇرعىندارى، ياعني كرەپوستىق ورىس شارۋالارى، ۋكراين، بەلورۋس، تۇركى تىلدەرى، سونداي-اق كاۆكاز تىلدەرىمەن بايىتىلعان ورىس تىلىندە سويلەگەن.

رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ ءۇش عاسىرلىق بيلىگىندە (1613–1917 جج.) رەسەي يمپەرياسىندا مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ ءتىلى فرانتسۋز ءتىلى بولعان. ال، ورىس ءتىلى تومەنگى تاپ كرەپوستىق قۇلداردىڭ ءتىلى بولعان.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz