Бақтияр БАБАЖАНОВ, тарих ғылымдарының докторы

«Далаға пальма өсірудің қажеті жоқ»

– Бақтияр Мираимұлы, Сізді дін мәселелерін, соның ішінде сопылық ілімді зерттеуші танымал ғалым ретінде білеміз. Сізбен сұхбаттасу біздің көптен бергі жоспарымыз болатын, сәті енді түскен тәрізді. Жақында Сіздің әріптесіңізбен бірігіп сопылық мәселесіне арнап жазған жаңа еңбегіңіз жарық көрді. Осы туралы толығырақ айта кетсеңіз?

Бақтияр БАБАЖАНОВ, тарих ғылымдарының докторы

«Далаға пальма өсірудің қажеті жоқ»

– Бақтияр Мираимұлы, Сізді дін мәселелерін, соның ішінде сопылық ілімді зерттеуші танымал ғалым ретінде білеміз. Сізбен сұхбаттасу біздің көптен бергі жоспарымыз болатын, сәті енді түскен тәрізді. Жақында Сіздің әріптесіңізбен бірігіп сопылық мәселесіне арнап жазған жаңа еңбегіңіз жарық көрді. Осы туралы толығырақ айта кетсеңіз?

– Біздің аймақта қолданылған «жария» зікір және басқа кейбір ғұрыптарды шариғаттық негіздеуге байланысты «Пәтуәлар» (діни-құқықтық шешімдер) мәтіндерінің жарық көруін айтып отырсыз ғой. Ол Өзбекстан Ғылым Академиясы шығыстану институтының қорында сақталған көне ғылыми басылымдарды серия түрінде басып шығару жұмыстарының жалғасы саналады. Мұны Қазақстан мен Өзбекстан ғалымдары бірлесе жүргізуде. Серияның алғашқы кітабы – XIX ғасырдың басында жазылған «Бустан ул-мухиббин» (араб және түркі тілінде жазылған) қолжазбасы жарық көрген болатын. Оның авторы – өз заманының беделді ғұламасы Таш-Мухаммад ал-Бухари де өзінің шығармасын «жария» зікірді шариғатпен негіздеуге арнаған. Бұл кітап Түркістанда 2006 жылы басылып шықты. Бірақ, өкінішке орай, тиражы аз көлемде, сапасы нашар болды. Енді міне, бұл сериядағы екінші кітап – шамамен сол уақытта жазылған «Пәтуәлар» жинағы. Кітап Алматы қаласындағы «Дайк-Пресс» баспасынан жарық көрді. Кітап әлемдік деңгейдегі сапаға сәйкес келеді. Осы жерде академиялық басылымдарымен бүкіл әлемге танымал болған баспаға ризашылығымды білдіремін. Бұл басылымда «жария» зікір және басқа ғұрыптар, жалпы сопылық ілімнің шариғатпен сәйкестігіне қатысты дін ғұламаларының дәлелденген 20-дан астам пәтуәсы жинақталған.

– Осы жерде «зікір» ғұрпының заңдылығына тоқтала кетсек. Өйткені, бұл мәселе соңғы жылдары біздің қоғамда да қызу талқыға түсті, тіпті қазір де жалғасып жүр. «Зікірдің» дін тұрғысынан «заңдылығына» қатысты кері пікірлер да айтылады. Осыған байланысты Сіздің ойыңыз білуге бола ма?

– Мен осы кітаптың кіріспесінде ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан тартыста кімнің дұрыс, кімнің қате екенін талдап жату қиын екендігін айтқан болатынмын. Атақты мұсылман ғұламасы Рамадан ал-Бути айтпақшы, мұндай таластан еш пайда жоқ, көп жағдайда қоғам ішінде қайшылық туғызады. Біздің міндетіміз бұл тартысты тоқтату немесе оған төрелік жасау емес. Біз орта ғасырлардағы біраз құжатты, олардың үзінділерін жариялады. Онда дін ғұламалары зікірдің бұл түрін негіздеген діни дәлелдер келтіреді. Пәтуәларды өз заманының сауатты ғұламалары шығарған, көпшілігі қалыптасқан діни дәлелдерге толық сәйкес келеді.

Біз осы кітапта «жария» зікір мәселесіндегі тартыстың жаңа лебі пайда болуының алғышарттарын және мұндай «Пәтуәләр» және басқа да шығармалар мен құжаттардың пайда болуын толық суреттейміз. Бұл құжаттар мен шығармалар «жария» зікір орындаушылардың «бақталасы» саналатын сопылық ілімнің тағы бір тобы – муджаддидийалардан қорғану реакциясы ретінде пайда болғанын біз анық көрсеттік. Ал муджаддидийалардың басты мақсаты – саяси тетіктер мен сол уақыттың саяси элитасының бір бөлігіне ықпалын пайдалану арқылы өздерінің рухани бақталастарын жолдан тайдыру немесе оларды кемсіту еді. Муджаддидийалардың басшылары «исламды тазарту», «шариғатты қорғау» сынды өте танымал ұрандарды қолданды, бірақ шын мәнінде олар саяси және рухани үстемдік үшін күресті. Олардың түпкі мақсаты – хан сарайындағы мәртебе, сыйлық сияқты ресурстарды қолға алу еді (Бүркемелемей ашық айтсақ, дін бұрын да, қазір де белгілі бір дәрежеде нәпәқа табудың тәсілі де болғаны рас қой).

Алайда, біз қолжазбадағы деректерге сүйене отырып, осындай тартыстар түбінде «бақталастардың» ғұрыптық дәстүрімен қатар, ғасырлар бойы қалыптасқан Мәуеренахрдағы түркі халықтарының рухани-ғұрыптық және мәдени дәстүрінің жоғалу қаупі болғанын дәлелдеуге тырыстық. Осыдан келіп қуғынға ұшырағандардың рухани тұлғалары (жазған шығармалары мен осындай құжаттар арқылы) өз дәстүрінің (соның ішінде зікір түрлерінің де) шариғат заңдарына сәйкес келетінін көрсетуге тырысты. Сондықтан болар, көптеген қайшылыққа, соның ішінде әскери қақтығыстарға да ұласқандықтан, Бұқара Маңғыттарының («Муджаддидийа реформациясының» орталығы) соңғы өкілдері XIX ғасырдың басында мұндай жолдан бас тартты.

Бір қызығы, Бұқарадағы Муджаддидийа идеологиясы туралы зерттеу еңбегінде Берн университетінің профессоры Анке фон Кюгельген де шамамен осындай қорытындыға келді. Дегенмен, оқырман бұл өткен оқиғаларды қазіргі кездегі жағдаймен қалай байланыстырады және оны қалай түсінетіні ол әркімнің жеке шаруасы.

Қайталап айтамын, біздің (өзімді және әріптесім Саидакбар Мухамедаминовты айтып отырмын) қызығушылығымыз – тек таза зерттеуші тұрғысынан. Бірақ, сіз айтып кеткен тартыстардан жақсы хабардар болғандықтан, жеке өз басым Қазақстандағы жағдайды айтпай кете алмаймын. Бұл тартыстарға байланысты кітаптың кіріспе бөлімінде өзімнің дәлелдерім мен ойымды айтқанмын. Қазақстандағы қазіргі «жария» зікір топтары көптеген ғасыр бойғы дәстүр мен қазақы және жалпытүріктік терең түйсікті бойына сіңіргенін көрсетіп, соны дәлелдегім келді. Олардың өздерін «қазақшылық» дәстүрді жалғастырушы ретінде көрсетуі басқыншылық сипатта болған емес және басқа да мәдениет, қала берді діни дәстүрді кері итермейді. Қайткенде де олардың дәстүрі – бұл исламның негізгі ұстанымдарымен үйлескен рухани және мәдени дәстүр синтезінің көрінісі.

– Орталық Азия көшепенділері негізінен Ясауиа рухани соқпағын, ал отырықшы халық Накшбандия жолын ұстанды деген пікір бар. Сіз қалай ойлайсыз? Сондай-ақ, Ясауиа бауырластығының ерекшелігі неде?

– Бұл мәселеге қатысты кейбір мәлімет осы кітапта берілген. Қысқасы, мен Орталық Азиядағы бауырластықтарға және олардың кейінгі буындарына бұлайша үзілді-кесілді «этникалық рең» беріп айтпас едім. Ол кездегі жағдай күрделі және алуан түрлі болды. Мысалы, XV-XVI ғасырларда Ясауиа Мәуеренахрдың орталық аймақтарына ықпал етті, оның ішінде отырықшы халықтар да болатын. Кейбір зерттеушілер ортағасырлық Үндістандағы Ясауиа бауырластығы туралы да айтып жүр. Біздің аймаққа қатысты айтатын болсақ, Ясауиа басшыларының арасында тәжік тілді шайхтар да болды, мысалы Шайх Худайдад Миянкали. Бүгінге дейін сақталған мәліметтер бойынша, олардың кейбіреуі хикметтерді тек түркі тілінде ғана емес, тәжік тілінде де жазды. Дәл осылай және шамамен сол уақытта Нақшбандия шайхтары да Түркістан жеріне өтті (Сауранға дейін) және олардың мүридтерінің (шәкірттері) арасында біршама көшпелі қазақтар да болды. Еске сала кетейін, екі бауырластық та қазіргі Түркия, Балқан, Араб елдеріне өтіп, сопылық ілім үшін ешқандай этникалық және саяси шекара жоқ екенін тағы да дәлелдеді.

Дегенмен, әділдік үшін айтсақ, сопылықты зерттеумен айналысып жүрген кейбір беделді ғалымдар Орталық Азияда осы бауырластықтардағы этникалық құрамның басымдылығы (бірақ абсолютті емес) туралы айтады. Олардың бұл бағытта салмақты дәлелдері де бар. Нақшбандийаның «интернационалды» қасиетін мойындай отырып, мамандар Ясауиа туралы түркі бауырластығы басымырақ деп айтады. Бірақ, қайталап айтамын, белгілі ескертпелермен.

Ясауианың ерекшеліктеріне келсек, ол алдымен «жария» зікір ғұрпынан тұрады. Міне, осыны Ясауиа бауырластығының негізгі ерекшелігі деп айтар едім. Бірақ, зікірдің бұл түрін (орындау ережесі, ғұрыптық қозғалыс, «рухани тазарудың» кезеңдері және т.б. кейбір ерекшеліктер) біздің аймақта танымал Кубравийа, Қадирийа сынды бауырластықтар да қолданғанын ұмытпаған жөн. Ясауиа зікірі қарапайымдау, яғни жай адамның қарапайым рухани сұраныстарына жақындау. Зікірдің алдында мистикалық жолға, «ойдың тазаруы», этико-моральдық «тазару» яғни, жаман нәрседен шектелу және т.с.с. жолмен жүруге арналған мақсатты (ниет) қалыптастыру үшін шамалы «рухани дайындық» жасалады. Зікір сеансында жария зікіршілер «жүрек тазаруымен» (аса күрделі психо-физикалық жаттығу) шектеледі, ал кейінірек мистикалық тәжірибеге ие болып, психикалық және рухани жағдай – «хәлге» жеткен соң жүрек тазарады деп саналады. Бірақ, күйкі тіршілік жүректі «кірлетуі» мүмкін, сол кезде жария зікіршілер «жүректі қайта тазарту» үшін жеке зікірге (немесе қалыптасқан формуладағы дұғалар – аурад) көшеді. Дегенмен зікірдің негізгі сеансы топпен орындалады.

– Дін – кез-келген мәдениеттің өзегін құрайтыны белгілі. Бұл тұрғыда сопылық ілім қазақ және Орталық Азияның басқа елдерінің мәдениетінің дамуына қандай үлес қосты?

– Аталған кітаптың Кіріспесінде бұл туралы біраз ескертпе бар. Бұл туралы өзімнің сұхбаттарымда да талай айтқан болатынмын. Менің ойымша, халық мәдениетінің негізін (қазіргі түсінік бойынша) дін ғана құрамайды, алдымен содан бастағым келеді. Яғни, діннің қызметі мәдениет қалыптастырумен ғана шектелмейді. Ол – өте күрделі және әралуанды феномен. Егер тарихи даму тұрғысынан қарайтын болсақ, шынында да дін (оның формалары мен конфессиялық бағыттарына қарамастан) әлемнің әртүрлі елдері мәдениетінің дамуына зор үлес қосты.

Егер Орталық Азияның қазіргі халықтары туралы айтатын болсақ, олар да осы мәселеден жырақ кетпейді. Бұл жерде «мәдениет» деген түсініктің мәнін шектеудің қажеті жоқ, себебі оған адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті (мысалға, аға буын мен жас ұрпақ арасындағы, қонақта болмаса бөтен жерде өзін-өзі ұстау сияқты), саяси мәдениет, сондай-ақ дәстүр, этикалық нормалар мәдениеті және т.б. кіреді. Осыған қатысты сопылық дидактикалық әдебиет (және оның әсерінен пайда болған халық эпосының басқа жанрлары) этикалық және басқа да нормалардың пайда болуына әсер етті, ұлттық батырлардың образы ел мүддесіне және моральдік дәстүрге берілген, оның барлығы қоғамдағы қарым-қатынас үлгісімен ар, намыс және т.б. ұғымдарды қалыптастырады. Мен дәстүрлі мәдениетте қалыптасқан көпшілікке жақсы танымал музыка, поэзия бағыттары туралы айтпай-ақ қойсам да болады. Мамандардың ойынша, олардың барлығы қалай алғанда да, сопылық дәстүрмен байланысты. Кезінде сопылық дәстүр ұлт мәдениетінің бір бөлігін құрайтын және халыққа түсінікті этикалық және басқа да образдар мен дәстүрді ала отырып, халықтық мәдениеттің ықпалында болды. Бұған ақындардың суырып салма өнері немесе бақсылардың сарыны да мысал болады. Олардың хатқа түскен жазба деректерінен Ясауидің немесе басқа ясауиа шейхтарының «Хикметтерін» кездестіреміз. Бұл да ескеруге тұрарлық жәйт емес пе?!

Әрине, қазіргі «мәдениет» және оның түрлері туралы түсініктің бұдан бір ғасыр бұрынғы түсініктен көп айырмашылығы бар. Кейбір адамға мәдениеттің барлық «архаикалық формалары» өліп бара жатқан дәстүр, «қартайған ескішілдік» т.с.с. болып көрінеді. Дегенмен де, бұл мәдени дәстүрді (бұл түсініктің кең мағынасында) ұстанушылардың саны бүгінгі күні де аз еместігін ұмытпаған жөн. Бұл аталмыш дәстүрдің өмір сүруге құқығы бар екенін көрсетеді. Ата-бабамыз – өмірдің мәні, адамгершіліктің үлгісі, қоғамды рухани құлдыраудан сақтайтын жол – деп ұстанған дәстүрді, қазіргі ұлттық мәдениеттің негізі болған дәстүрді түсінуге шақырғандай болады.

– Кейде көптеген қазақстандық оқырман сопылықты – пұтқа табыну немесе ол екеуі бір деп түсінеді. Бұл орайда «таза исламды» ұстанушылар дейтін топ өкілдерінің сыны жиі айтылады. Исламтанушы ретінде түсініктеме беріп, «таза ислам» мен сопылықтың арасындағы кикілжіңнің діни мәнін ашықтап беріңізші.

– Біздің шығармадан байқасаңыз, исламдағы бұл айыптар мен жала сөздер жаңалық емес, және сопылықтың заңдылығы төңірегіндегі талас-тартыс сопылық ілімнің немесе оның ерте түрі – аскетизм (зухд) пайда болған күннен басталады. Сөз арасында айта кетсек, әу баста мұндай түсінікті («Сопылық – бұл шамандық, пұтқа табынушылық» және т.б.) ресейлік отаршыл зерттеушілер енгізген болатын. Бұл формулалар саналы түрде (мысалға, ұлттық әдет-ғұрыптың «исламға жат екенін» дәлелдеу үшін) енгізілді деп пікір-талас тудырайын деп отырған жоқпын. Бірақ, кейбір кеңестік этнологтар бұл мәселе мен формулаларды саналы түрде іліп әкетті де, бұл әрекет халықтық дәстүрді исламнан бөліп алу үшін жасалған атеистік саясаттың бір бөлігіне айналды. Кейбір батыс ғалымдары бұл екі ғұрыптың осылай салыстырылуын бәлкім саналы түрде, бәлкім білмей жалғастырып, ғылыми дайындығы аз орыс және кеңес ғалымдарының ықпалына түсіп қалған болар. Бағымызға орай, мұндай зерттеушілер көп емес. Сопылықты «пұтқа табунышылық» дейтін лақаптың басты «дәлелі» негізінен, «жария» зікір түрімен байланысты. Осы арада естеріңізге сала кетейін, «жария» зікір бірінші рет шамандық дәстүрден мүлде ада Бағдатта пайда болды. Ортағасырларда «жария» зікіршілерге қандай айып тағылғанын біз жоғарыда айтып кеттік. Қазіргі «исламды тазартушылар» да, менің ойымша, жаңа нәрсе ойлап тапқан жоқ. Сондықтан мен «исламды тазарту» деген формулаға сақтықпен қараймын, өйткені (жоғарыда айтып кеттім) бұл формула-ұрандар көп жағдайда оны ұйымдастырушылардың дүниеауи мақсаттарына (бақталастарды құрту, біреулердің «тапсырысын» саналы түрде орындау т.с.с.) пайдалынады.

Естеріңізге сала кетейін, бұл мәселеге, яғни зікірдің қайбір формаларының заңдылығы туралы сұраққа өткен заман ғұламалары да жауап іздеді. Олар қазіргі жартылай сауатты «исламды тазартушыларға» қарағанда ақиқатқа жақын болғанын жоққа шығара алмаймын. Мысалы, бұл мәселеге байланысты XVI ғасырда (Нақшбандия бауырластығы) аймақтың сол ғасырдағы беделді шайхы болған Махдум-и Азамның көзқарасын қайталағым келіп отыр. Ол өзі құпия зікірге (хафи) басымдық бергенімен, жария зікірді шариғат тұрғысынан заңды деп санаған. Оның ойынша, Қожа Ахмет Ясауи Сырдариядан солтүстікке қарай жатқан халықтарды «Ақиқат жолына сілтей» отырып, оларға «жария» зікір үйретуді жөн санады және Ясы (Түркістан) халқының қабылдау ерекшелігі немесе бейіміне (истидад) байланысты оның жаңа түрін – «Ара зікірді» орындады. «Бұл жерде ешқандай күнә (‘айб) жоқ, – дейді Махдум-и А‘зам, – керісінше біздің пайғамбарларымыздың жүрген жолы дәл осындай болды және ол халықтың қабылдауы мен дәуірдің ерекшелігіне сәйкес оларға берілген белгі болды....». Көріп тұрғанымыздай, Махдум-и А‘зам зікір тәсілдері жергілікті мәдени дәстүр кешенін ескеретінін іс жүзінде мойындап отыр. Бұл осы жерде «жария» зікірдің белгілі бір дәрежеде сол ғұрып пайда болған аймақтағы бір ұлттың (бұл жағдайда түркілер) этномәдени және этнопсихологиялық феноменінің жемісі ретінде пайда болды деген ойға жетелейді. Сонымен қатар, «жария» зікірдің жергілікті формалары Ахмет Ясауиге жақсы таныс болған исламдық және исламға дейінгі дәстүр қосындысының сәтті нәтижесі деп те айтуға болады. Аталған аймақтағы түркі тайпаларын исламдандыруда (негізінен монғол кезеңінен кейін) басқа факторлармен қатар, сопылық ілім, нақтырақ айтсақ, сопылық шайхтар үлкен рөл атқарғанын ұмытпаған жөн. Тағы бір себептің бірін – сопылық ілім исламды қабылдаушы халықтың мәдениеті мен салтымен бейтарап үйлесе отырып, жергілікті этномәдени дәстүрге жақын болуынан да іздеген жөн. Қазіргі «таза исламды» жақтаушылар «жария зікірге түсіністікпен қарап, өз дәлелдерімен негіздеген бұрынғы мыңдаған ғұламадан гөрі исламды жақсы түсінемін, менің мұсылмандығым олардан артық» деп айта алар ма екен?!

– Сіз өз кітабыңызда «салафизм» ұғымына да тоқталыпсыз. Бұл туралы толығырақ айтып бере аласыз ба? Сіздің ойыңызша «салафизмді» «таза исламға» жата ма? «Салафизм» «қалыпты» бола ала ма? Қазір кейбір қазақстандық мамандар «қалыпты салафизм» (умеренный) деген форманы тықпалап отыр. Сіз қалай ойлайсыз, бізде қалыптасқан ханафиттік діни-құқықтық мептептің негізгі постулаттарын ескерсек, мұндай діни форма біздің аймаққа сәйкес келе ме?

– Кітапта салафизмге арнайы токталмаған едік. Дегенмен, Сіздің сұрағыңызға жауап беріп көрейін. Салафизм (арабша «Ас-салаф ус-салихун» – «тура жолдағы ата-баба») жалпы мағынада алғанда исламның «алғашқы формасына» қайту идеясына бағытталған. Бұл бағытты ұсынушылардың айтуынша, бұрынғы мұсылмандар қоғамды Құран мен Пайғамбар (с.ғ.с.) жолымен жүру идеясының төңірегіне «таза қалпында» ұйыстырды. Салафизм құбылысы исламдағы жаңалық емес, ал ең бастысы – оның біртекті еместігі (діндегі басқа формалар тәрізді). Салафиттік идеялар исламда әртүрлі ағымдардың арасына тарап кеткен (тіпті кейбір сунниттік мазхабтарда да бар), және салыстырмалы «таза» күйінде кездеспейді деп айтуға болады. Дегенмен, египеттік салафиттердің (салафийа деп аталатын қозғалыстар мен топтар) «таза салафизм» деп аталуға үміті бар.

Ислам әлеміндегі алуан түрлі процеске және бұл мәселенің күрделілігіне байланысты осындай қысқа сұхбатта маған өз ойымды толық айтып жеткізу қиынға соғады. Бірақ, менің тоқталайын деп отырғаным және осы мәселені көтеріп отырған «таза ислам» жақтаушыларының негізгі проблемасы – исламның өз ішіндегі әралуандық мәселесі. Дәл осы әралуандық «тазартушылар» (соның ішінде салафиттер) тарапынан Исламның біркелкі болуы немесе бірігуінің басты кедергісі деп қабылданады. Бірақ, негізгі проблема тіпті салафиттер ұстанатын позицияда да емес. Ислам әлеміне қараңызшы, таусылмайтын конфессияаралық қақтығыстар және одан туындайтын догмалық жіктеліс пен саяси қарама-қарсылықтың кесірінен жіктелісті көреміз. Сондықтан кейбір ғұламалардың бұл жікшілдікті жойып, жамағаттың «бөлінбеуін» тілейтіні де түсінікті. Кез-келген «исламды тазарту», оны «түзеу», «біріктіру» және т.с.с. мәселесіне байланысты жаңа тартыс тарихы бір сценарий мен бір нәтижеге әкеледі: мазхабқа қарсы, сопылыққа қарсы, «мұсылмандардың алуандығына» қарсы күресушілер міндетті түрде белгілі бір топқа, қозғалыстар мен партияларға біріге отырып, мұндай «партиялардың» санын көбейтеді, сол арқылы ішкі жіктелісті одан әрі ушықтырады. Осылайша олар жіктелуге қарсымыз дей отырып, бөлінушілікті одан әрі асқындырады. Ал жаңадан құрылған партиялар мен топтар өз кезегінде тағы да басқа топтарға бөлінеді, олардың «қалыпты» және «радикалды» және т.б. қанаттары пайда болады, жік көбейеді, мұның ақыры міндетті түрде саяси және әлеуметтік қақтығыс тудырады. Міне, мәселе қайда жатыр! Рамадан ал-Бути айтқандай – кімде кім дінді біркелкі жасағысы келсе, соның өзі жаңа «мазхаб» немесе «фирк» (секта) жасайды. Егер ислам тарихының соңғы жүз жылдығына көз салсақ, бұл шынында да солай. «Тазарудың» жаңа идеясын ойлап тапқысы келетін дін басшылары (бұл «Мұсылман бауырлар» сияқты діни-саяси партиялар, «салафиттер» және басқалар) исламның жаһандық және аймақтық проблемаларының шешілуіне атсалыспай, керісінше оны ушықтырып, шын мәнінде өздерінің сектасын (фирк) жасап отыр. Біздер, мұсылмандар, бір діннің ішінде алуан түрліміз, және біздің күшіміз де сол алуандықта екеніне көндігуіміз керек. Біздің исламның басты артықшылығы – толеранттылығы да дәл осы біздің конфессия ішіндегі әралуандылық жағдайында іске асуы керек. Ал біз өзіміздің әралуандығымызды әбден ұсқынсыз етіп біттік. Мысалы, Малайзия мен Қазақстан мұсылмандарының дәстүрі әртүрлі екеніне кім таласады?! Егер ол халықтардың мәдениеті мен дәстүрі әртүрлі болса, оларды «бірыңғай қылудың» қандай қажеті бар?! Сонда өзіндік (ішкіконфессионалдық) алуандық міндетті түрде жікшілік сезімін тудырады дегенді кім айтты? Айта кетсек, Малайзияға исламды сопылар апарды. Сондықтан бұл елде оларға құрмет жақсы сақталған. Кейбір мамандардың Қазақстанда салафизмнің «қалыпты» формасын қабылдау жөніндегі ұсынысына байланысты мынаны айтқым келеді: Алдымен, мен үшін олардың жалпы салафизм, соның ішінде «қалыпты» салафизм дегенді қалай түсінетіні қызық. Бұл сұраққа мардымды жауап ала алмайтыныма көзім жетеді. Менің ойымша, бұл кейбір саясаткерлер мен дін ғұламаларының осыған ұқсас идеяларына жақын (сіздердегілер олардың айтқандарын сол күйінде көшіріп алуы да мүмкін). Мен өз ойымды тағы да қайталаймын – Руханияттың рецепті мен қалыбын шетелден іздеудің қажеті жоқ! Тарихқа қарасақ, бұл әрекет қауіпті жою, тұрақтылықты сақтау сияқты оң нәтижеге сирек әкеледі. Қазақ даласында құрма ағашын (пальманы) өсіре алмайсың (егер арнайы жылыжай жасамасаңыз). Атам заманнан бері далада не тамырын жайса, сол өссін. Бейнелеп айтсақ, тамыры онсыз да терең және бойына ислам мен ата-бабамыздың даналығын қатар сіңірген өз руханиятымыздың экологиясын бұзудың қажеті жоқ.

– Қазіргі діни жағдайда Сіз Қазақстан мен Орталық Азия елдерінің Діни басқармалары рөлін қалай бағалайсыз? Олардың жұмыс бағытын өзгертуге немесе қайта құруға қажеттілік бар ма?

– Бұл ұйымның салыстырмалы түрде әлі жас екенін және діндәрлар мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты реттеуші (түпкі мұраты сол ғой) сияқты қызмет ерекшелігін ескере отырып муфтияттың жұмысы туралы (оған баға беруді былай қойғанда) біржақты кесіп айтпас едім. Аталған құбылыстың өзі де, функциясы да өте күрделі. Қазақстандық муфтият өз позициясын енді ғана қалыптастыра бастады. Менің ойымша, муфтият өз жұмысы мен пәтуәлардың ең дұрыс нұсқасын жасауда ислам әлемінің батысында «дайындалған» ұрандарға сүйенбеуі керек. Муфтият бұл істе өзіндік дәстүріне арқа сүйеуі қажет. Пәтуә қалыптасқан ортаның дәстүріне қарсы келмеген жағдайда ғана барша мұсылман тарапынан қабылданады. Бұл – муфтияттың, яғни, қоғам мойындаған қандай да бір шешімді жариялай алатын ғұламалардың алдына қай заманда да қойылған және қойылатын басты талаптың бірі. Бұдан басқа, муфтият жұмысы ел ішінде анық және ұзақ мерзімді діни саясат жасаумен де үйлесуі қажет. Әрине, Қазақстан – зайырлы мемлекет. Бірақ ол анық және салиқалы діни саясат жасамай тұра алмайды. Ең аз дегенде кітапта біз айтып өткен ықтимал бағыттар немесе келуі мүмкін қатерлерден алдын ала сақтану үшін көмегі болу керек.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбатты жүргізген Дәурен ҚУАТ,

«Жас қазақ»