БТА Банк басқармасы төрағасының бұрынғы орынбасары Жақсылық ЖАРЫМБЕТОВ бұқаралық ақпарат құралдары арқылы еліміздің Бас прокуратурасы мен Ұлттық қауіпсіздік комитетіне біраз сауал жолдапты.

«Соңғы бір-екі аптада мен өзім жайлы және біздің жұмысымыздың нәтижесі жөнінде біраз әңгімеден құлағдар болдым. Қазақстанның құқық қорғау органдарына сенсек, БТА Банкте алаяқтар тобы жұмыс жасапты-мыс және де олар тек клиенттердің ақшасын қолды етіп келген-мыс. Өкінішке қарай, ресми орындар біздің Ұлттық банк пен Қаржылық бақылау агенттігінен өзге де, шетелдік кредиторлар мен рейтингтік агенттіктердің, сарапшылардың қатаң бақылауы мен қадағалауы аясында жұмыс істеп келгенімізді қаперіне де алмаған. Оның сыртында БТА Банктен ұрлағанымыз – біздің өз-өзімізден ұрлағанымыз емес пе», - деп жазады БАҚ өкілдеріне жолдаған хатында Жарымбетов мырза.

БТА Банк басқармасы төрағасының бұрынғы орынбасары Жақсылық ЖАРЫМБЕТОВ бұқаралық ақпарат құралдары арқылы еліміздің Бас прокуратурасы мен Ұлттық қауіпсіздік комитетіне біраз сауал жолдапты.

«Соңғы бір-екі аптада мен өзім жайлы және біздің жұмысымыздың нәтижесі жөнінде біраз әңгімеден құлағдар болдым. Қазақстанның құқық қорғау органдарына сенсек, БТА Банкте алаяқтар тобы жұмыс жасапты-мыс және де олар тек клиенттердің ақшасын қолды етіп келген-мыс. Өкінішке қарай, ресми орындар біздің Ұлттық банк пен Қаржылық бақылау агенттігінен өзге де, шетелдік кредиторлар мен рейтингтік агенттіктердің, сарапшылардың қатаң бақылауы мен қадағалауы аясында жұмыс істеп келгенімізді қаперіне де алмаған. Оның сыртында БТА Банктен ұрлағанымыз – біздің өз-өзімізден ұрлағанымыз емес пе», - деп жазады БАҚ өкілдеріне жолдаған хатында Жарымбетов мырза.

Ол, сондай-ақ өз хатында Бас прокуратураның мәліметтеріне қатысты пікір танытып, біраз сауал тастайды. «Өз сұрақтарымды мен, біздің оппоненттердің айтып отырғаны шын мәлімет болса деген тұрғыда түйіндеп отырмын, әсіресе бұл Бас прокуратураның мағлұматтарына қатысты. Мен әншейін олардың ой-пікірін логикалық соңына жеткізіп бердім», - дейді Жарымбетов мырза, БТА Банк төңірегі мен Мұхтар Әбләзов және оның серіктестеріне қатысты бүгінгі оқиға «тапсырыс негізінде жүргізіліп отырғанына назар аударғым келеді» деп.

Сонымен, Жақсылық Жарымбетовтың ҰҚҚ мен Бас прокуратураға жолдаған сауалдарына назар аударсақ:

1.Мұхтар Әбләзовқа тағылып отырған негізгі айыптың бірі – жер учаскесін сату жөнінде, яғни осы сауда нәтижесінде Мұхтар Әбләзов 200 миллион долларды жымқырып, «тазартып» алыпты-мыс. Ендеше, осы операция бойынша былтыр тексеру жүргізген Қаржылық бақылау агенттігі сол кезде неге еш талап қоймаған, неге дау-дамай туғызбаған? Әншейін техникалық қателіктер үшін айыппұл төлеуді ғана талап етті емес пе?

2.Әбләзовқа тағылып отырған айыпты, 2009 жылдың наурызына дейінгі кезеңде жылжымайтын мүлік сату барысында пайда тапқан адамдарды түгел жауапқа тартуға мүмкіндік беретін прецедент деп қарауға бола ма, тіпті ол осы операцияларды жүргізу үшін алған кредиттерін өтеп, қайтарған күннің өзінде де?

3.2008 жылы Қаржылық бақылау агенттігі БТА Банкте ұзақ айларға созылған екі бірдей тексеру жүргізіп, банктің кредиттік қоржынымен мұқият таныса алды, оның ішінде шетелдік операциялар бойынша да. Неге сол кезде техникалық ескертулерден басқа ешқандай заң бұзушылық әрекеттер табылған жоқ, бұған тексеру материалдарын қайта қарап-ақ, көз жеткізуге болады.

4.Еліміздің жүйеқұрушы банкі ретінде БТА Банк қашанда Ұлттық банк пен Қаржылық бақылау агенттігінің мұқият бақылауында болды. Ендеше, Бас прокуратура жария еткендей, төрт жыл бойы миллиардтаған қаражаттың қолды болуына олар қалай жол берген? Әлде соңғылары Мұхтар Әбләзов пен оның командасына саяси тапсырыс түскенде ғана пайда болды ма?

5.2004 жылдың 27 қаңтары мен 2009 жылдың 22 қаңтары аралығында Ұлттық банк басшылығында болған Әнуар Сайденов осы уақыт орамында қызмет бабымен БТА Банкті бақылап отыруға міндетті-тін. Ендеше ол еліміздің ірі банкінде 2005-2008 жылдары миллиардтаған қаражаттың қолды болуына жол беріп, бетімен жібергені үшін қамауға алынуы тиіс пе? Әлде ол біздің ұйымдасқан қылмысты топ мүшесі ретінде таяу арада қамауға алына ма (тіпті ол бұл жөнінен хабарсыз болса да?).

6.2006 жылдың 19 қаңтары мен 2008 жылдың 24 қаңтары аралығында ҚБА басшысы болған Арман Дунаев екі жол бойы миллиардтаған жымқыруды неге елемеген? Ол тіпті кезінде «ТұранӘлемде» жұмыс та істеді емес пе? Біздің ұйымдасқан қылмысты топтың құрылуына ол қасақана көз жұмып келді ме әлді оның жұмысына араласып отырды ма?

7.Егер Әнуар Сәйденов пен Арман Дунаев шенеунік кезінде БТА банктегі жағдайды бақылауға кәсіби шеберлігі жетпесе, БТА Банк басқармасының төрағасы және БТА банк Директорлар Кеңесінің төрағасы ретінде жағдайды түзей ала ма? Жүйеқұраушы банкті оларға сеніп тапсыруға бола ма?

8.БТА Банктің бұрынғы басшылығына қызмет мақсатында арендаға ұшақ алғаны айып ретінде тағылуда. Бірақ БТА Банк арендаға ұшақ алған кезеңде ол толықтай жекеменшік банк болатын, дегенмен, қаражаттың аталған бап бойынша жұмсалуын Бас прокуратура мен межведомстволық жедел тергеу тобы жымқыру деп танып отыр. Неліктен Бас прокуратура банк акционерлерін алмастырмақ болды? Шындап келгенде мұндай талап акционерлер тарапынан ғана жүруі тиіс қой және де егер олар шығынның бұл түрі мақсатсыз артық жұмсалды деп тапса.

9.«СамұрықҚазына», «ҚазМұнайГаз» сынды ұлттық компаниялар мен мемлекеттің қатысуымен құрылған «Қазақмыс», ENRC, «Қазцинк», «Қазақстанның Халық банкі», Казкоммерцбанк сынды АҚ шығындарына да осындай жолмен баға беріле ме? Өйткені бұлардың меншігінде де да өз ұшақтары бар ғой, не болмаса арендаға алып отыр?

10. Оффшорлық компаниялар қатарындағы заемшыларға берілген кредиттерді Бас прокуратура мен межведомстволық жедел тергеу тобы БТА Банк қаражатын ұйымдасқан түрде жымқыру деп танып отыр. Осы тұрғыда «Эйр Астана» ұлттық компаниясының мемлекет қаражатына сатып алған ұшақтарды оффшорлы аймақтардың бірінде тіркеуі қылмыс болып санала ма? Жүйеқұрушы өзге банктерде, мәселен Халықтық бан пен ККБ-да бұл тұрғыдағы схемалар тергеуге салына ма?

11. БТА Банк басшылығына банк клиенттерінің БТА Банктен алған кредиттермен жүргізген операциялары айып ретінде тағылуда. Мәселен, баспасөз мәліметтерінде жылжымайтын мүлік объектілерін бағалауды төмендету не көтеру жолымен жасалған ұрлық жөнінде сөз болады. Бұлай болса, ірі құрылыс компаниясының бірінің Астанадағы офис ғимаратын «Нұр Отан» ХДП-на нарық құнынан төмен бағаға сатып жіберуі ұрлық болып есептеле ме және де бұл қылмысты ұйымдастырып, жүзеге асырған кім? Ғимаратты бағалаудың соңғы кезеңін жүзеге асырған тұлға қамауға алына ма? Оның туған-туыстары ше? Оларға қатысты ұйымдасқан қылмыс тобы деген терминді қолдануға бола ма?

Ұры кім? Жапа шеккен кім? Мәселе осында...

Жақсылық ЖАРЫМБЕТОВтың ресми орындарға жолдаған сауалдары төңірегінде «ҚАЗАҚСТАН» апталығына пікір танытқан тәуелсіз заңгер Сергей УТКИНнің айтуынша, «банкті заңды тұлға ретінде қабылдау – абстракция, мұны заңгерлер кезінде өздері ойдан шығарып алған-тын, яғни, мұндай ұғым шынайы өмірде жоқ».

«Бүгінгі күні прокурорлар БТА Банкке Мұхтар Әбләзов басқарған тұста келген залал туралы сөз етіп отыр. Ендеше, ең алдымен нақты кімге, нақты қандай көлемде және не себепті зала келді, соны түпкілікті анықтап алу керек», - дейді Уткин мырза. Тәуелсіз заңгердің түсіндіруінше, акционерлік қоғамның (БТА Банк – АҚ түрінде құрылған) қай-қайсысының болсын, өз акционерлері бар, яғни қожайын не меншік иесі. Акционерлер банкті басқаруға әртүрлі менеджерлерді жұмысқа қабылдап, олардың жұмысын мұқият қадағалап отыруға мәжбүр болады. Қалай дегенмен, менеджерлер акционерлердің қаражатын ұрлап, жымқырып кетуі де әбден мүмкін. Бірақ кей жағдайда қожайын мен менеджер бір адам болғандықтан, өзін-өзі бақылау қажеттігі болмайды, өз-өзін ұрлаған ешкімге де тиімді емес.

Банктегі меншік түрі, қаражат атаулы, негізінен, акционерлердің меншігі болып табылады. «Сондықтан да, қаражаттың қалай және қандай көлемде шығындалуын акционерлер өзі шешеді, мәселен, ұшақ арендасына қанша ақша жұмсау керек деген тұрғыда», - дейді заңгер. Акционерлер, сондай-ақ банктен дивидент түрінде қанша ақша ала алатынын да өздері анықтайды.

«Егер акционерлер әр алуан қызмет түріне қыруар ақша жұмсап, әртүрлі деңгейдегі делдалдар мен еншілес, ниеттес компанияларына банк есебінен пайда табуға жол ашып, әртүрлі әдістермен банк ақшасын шығарып алып жатса, онда банк акциясының нарықтық құны дереу төмендеп, құлдырап кетеді деген сөз», - деп түсіндіреді Сергей Уткин. Яғни, мұндай жағдайда акционерлердің банк ақшасын пайдаланып қалатындай екі түрлі жол бар. «Біріншісі – банк қаражатын жоғарыда айтылғандай, бостан-босқа ысырап ету. Екінші жолы – банк шығынын мейлінше азайтып, акция құнын өсіру. Артынан акцияларды жоғары бағамен сатып, пайда түсіру», - дейді заңгер мырза. Қай жолды алсақ та, банктің бар ақшасы, бар табысы, сол сияқты бар шығыны акционерлердің өз қолында, бұл капитализм салып берген сара жолдың талабы.

«Егер әлдекім банк акциясын нарықтық құны бойынша сатып алса, онда ол банктің жағдайын міндетті түрде мұқият тексереді, аудит жүргізеді. Өйткені, өз тәуекелін білуі тиіс. Ал, келісім жасалған жағдайда, акция құнында қаржылық есепте көрсетілген бұрынғы шығындар түгел ескерілді. Яғни, банк акциясын бұрынғы акционерлерінен арзанға сатып алған жаңа акционер, банктен бұл келісімге дейін шығарылған активтерге қатысты дау-дамай туғызбауы тиіс. Өйткені, ол сатып алған банк акциясының құнында шығарылған активтің салмағы жоқ. Егер бұл келісімге дейін банктен ешқандай ақша шығарылмаған болса, онда акция құны да соған сәйкес жоғары болады деген сөз», - дейді тәуелсіз заңгер.

Әрине, жаңа акционер наразылық танытуы мүмкін, егер ол банк акциясын сатып алғанға дейін орын алған өзге де беймәлім шығындар туралы естіп жатса. «Айталық, ол банктің керемет заңғар кеңсесі бар деп, белгілі бір бағамен банк акциясын сатып алды. Бірақ бұл кеңсе банк меншігінде болмай шығады. Мұндай жағдайда жаңа акционер сатушыға талап қоя алады (тіпті, қылмыстық іс деңгейінде), өйткені банк акциясының құнында аталған ғимарат банк меншігі ретінде көрсетілген болатын. Бұл дұрыс уәж», - деп түсіндіреді өз ойын Сергей Уткин. Алайда, аталған ғимарат акция сатып алынғанға дейін сатылып кетсе және де ол қаржылық есепте көрсетілсе, онда акция құнына бұл ғимараттың бағасы қосылмаған. Сол себепті де, акция құны біршама төмен болған.

«БТА Банктегі жағдайға келсек, жаңа акционер түріндегі мемлекет банк акциясын арзанға сатып ала алды, өйткені банк активтерін алдыңғы акционерлер жұмсап жіберген (не шығарып алған), - деп жалғастырады Сергей Уткин. - Бірақ мемлекет, шартты түрде айтсақ, 1 миллион төлеп 10 миллионның активтеріне иелік еткісі келді. Алайда іс жүзінде банк активтері де бір миллионның о жақ, бұ жағында қалғанын білгенде, мемлекет, «9 миллионнан қағылдым» деп байбалам салды. Сонда мұндай акционерді жапа шеккен, не залал келген деп сипаттау дұрыс па? Шындап келгенде, БТА Банк төңірегіндегі жағдайды күлкілі деуге болады. Өйткені жаңа акционер (мемлекет) банк акциясын бұрынғы акционерлерден бір миллионға да сатып алған жоқ. Бұл арада мемлекет банктің бұрынғы акционерлеріне активтердің жетіспеуі жөнінде еш талап қоя алмайды, себебі ол белгілі бір көлемдегі қаражатты акционерлердің есебіне емес, банктің өзіне салып отыр, дұрысын айтсақ – өз-өзіне.

Мен дұрыс түсінсем, қазір прокурорлар БТА Банктің бұрынғы акционерлері өз ақшасын біз әңгіме еткен бірінші жолмен жұмсап жіберді деген уәж айтып отыр. Бұл түсінікті де. Егер акционерлер кезінде шығындарын мейлінше азайтып (қымбат ұшаққа отырмай-ақ), оффшорлық және басқа да компанияларды асырамай-ақ, барлық ақшаны банкте шоғырландырып, тек акция сатудан түсетін пайдаға сенген болса, онда олар бүгін тесік қалтамен қалар еді. Ал, мемлекет банк акцияларының бақылау пакетін күштеп тартып алып, алдыңғы жылдарда түскен табысты түгел өзі басып қалар еді.

Бірақ алдыңғы акционерлер де ақымақ емес, мемлекеттің көздегені болмай қалды, сондықтан да әртүрлі деңгейдегі «қылмыстық істер» қаптап кетті. Жалпы, БТА төңірегіндегі жағдайда, ұры кім, жапа шеккен жақ кім, дұрыстап ойланып көріңіз.

Айтпақшы, жоғарныда сөз болған акционерлердің қаражатты жазасыз жұмсау (не шығару) жолы жеке компанияларға ғана қатысты. Егер компания акционері ішінде мемлекет те болса, онда прокурорлар қаражаттың мақсатсыз, тиімсіз түрде жұмсалуының себебін сұрап, тексеруге құқылы. Сондықтан да, мен Жарымбетов мырза тілге тиек еткен компанияларға қатысты сауалдарға толық қосыламын. Неліктен екені белгісіз, мемлекет бұлардың ішінен ұйымдасқан қылмысты топ іздеуге асығар емес, оның орнына жекеменшік банктің өз меншігіндегі жеке қаражатын жұмсағанын тексеріп, ығыр болып отыр», - деп тұжырымдайды өз пікірін тәуелсіз заңгер Сергей Уткин.

Әзірлеген Айдын АЛАН

«ҚАЗАҚСТАН» апаталығы,

№14 )254), 16-сәуір, 2009