Birinshi bólim: «ÁDILETQISSA»: Jasaral Quanyshәli, Hasen Qojahmet

Ekinshi bólim: «ÁDILETQISSA»: Aiy̆súlu Qadyrbaeva, Dos Kóshim

Ýshinshi bólim: «ÁDILETQISSA»: Ermúrat Bapi, Ámirjan Qosan

Tórtinshi bólim: «ÁDILETQISSA»: Asylbek, Baqtyly, Ghaniy

Besinshi bólim: «ÁDILETQISSA»: Sergey Duvanov, Júmabay Dospanov

Altynshy bólim: «ÁDILETQISSA»: Bolat Atabaev, Batyrhan Dәrimbet

Belgili qogham qayratkeri, «Azat» qozghalysynyng beldi basshylarynyng biri, sayasatshy Saghat Jýsipting 2010 jyly jaryq kórgen «Ádiletqissa» kitabynan ýzindiler jariyalamaqpyz...

Saghat Jýsip:

Qazaqtyng tanymal sayasy túlghalary jóninde qysqasha, ýstirt kózben jazylghan osy paĭymdaularymdy tek qana jaqsy niyetpen, yqylasty sezimmen jazghanymdy aiy̆tqym keledi.

QAZAQ NEGE BEYShARA?

Qazaqtan dos izdegim joq

Qazaqtan dos izdegim joq. Qazaqtan dos tabamyn degenim beker eken. Dosym degen týpting týbinde dos bolmay shyghady. Qyzghanysh iyti joq dosy kezdestire almadym. Dosym shyqqan biyikke shyghyp, iyghymdy tenep edim, dosymnyng kónili pәs bolyp qaldy. Dosymnyng balasynyng joly bolmay, mening balamnyng joly bolyp ketip edi, dosymnyng únjyrghasy týsip ketti.

Qazaqstan dos tabu qiyn eken. Ásirese, qyzghanyshy joq dosty. Qazaq dostyqty («mening pәlenshe degen ataqty dosym bar») dep maqtanu ýshin qajet etedi. Myqtylarmen dos bolu, ol ýshin aitugha, maqtanugha qajet. «Myqty» dosy kýiinen taysa, dostyghy da tyiylady.

Men sonda qazaqtan dos tabudan qashyp jýrmin be? Joq! Qazaqtan qashar men emes. Men turaly jaqsy pikir de, jaman pikir de aitatyn sol qazaq. Mening ómirde bar, joq bolghanymdy aitatyn, mýlde syzyp tastaytyn da sol qazaq.

Osydan bir-eki ghasyr búryn Abay, Shәkәrim qazaqqa («bilimge, ghylymgha úmtyl, jaryqqa shyq, qúr ataqqa qúmarlanba») dep edi. Býgin qazaqtyng bilim, ghylymgha qoly jetti.  Jaryqqa úmtylysy kýshti, talaby tauday. Biraq kókeyindegi oiy «basqa qazaqtan joghary túrsam, bir eli bolsa da artyq bolsam» degen qyzghanghysh maqsaty búrynghysha basym. Ataqqa qúmartuy kýnnen-kýnge ýdep barady. Býgingi qazaqqa bilim men ghylymnyng jetistigine jetu, ómirge paydaly janalyghyn ashu basty mindet, azamattyq paryzy emes. Onyng ataghy men joghary lauazymy, biylik satysy jeke basy ýshin, mәrtebe retinde kerek. Olardy satyp alu jolynda toqtamasy anyq...

Qanshama bilimdi bolghanymen, qazaqtyng el bolatyn uaqyty alysta túr. Qanshama mini aitsang da, óz minin ózi bilip túrsada, qazaqtyng birin-biri sýietin týri joq, qazaqtyng bir-birine jaulyghy, birin-biri talaugha әuestigi toqtar emes.

«Qazaqtyng ne kónili, ne kózi alandap túrady» dep, Abay qalay dóp aitqan. Kózi alaq-júlaq basshysy bar qazaqtyng kónili qalay alang bolmasyn?!

«Mәmbetting dalbasa tili» turaly

Kazahskiy yazyk – eto yazyk zastoliya, pesen y aitysov.
On byl u nas na kuhne, tam y ostanetsya. Tak zachem nadevati
na vysohshee derevo prazdnichnye bukety.
Tam doljen viyseti venok.

Vladimir Nusiphanov («Izvestiya Kazahstana», 15.H.2002 g.)

«Kópke til tiygizbe», «kópke topyraq shashpa» degen ataly sózdi aitqan qazaqtyng osy sózimen kelise otyryp, keyde sol sózdi aitqan qazaqtyng ózine qarsy bolghyng keledi. Qaryny ashqandyqtan, әriyne. Ózin-ózi ózekke tebetinin, namysy joqtyghyn, jaltaqtyghyn, qorqaqtyghyn, ezdik minezden qútyla almaghandyghyn kórgende. «Qarsy bolghym keledi» degennim ýshin, әriyne, keyin keshirim súraymyn, amalsyzdyqtan, sharasyzdyqtan osylay deuge tura keledi...

Aytynyzshy, Ýkimet qúramynyng seksen payyzy memleket tilin bilmeytin, bilgisi kelmeytin últ sheneunikteri bar basqa eldi kórdinizder me?
«Eger qazaq tili ýstemdik qúratyn bolsa, múnday elde túrmaymyn» dep ashyq aitatyn úl-qyzdary bar eldi kórdinizder me? Osynday jastardy «Jas Otan» men «Bolashaqqa» jinap, mәrtebesin kóterip, býkil jastargha ýlgi etip otyrghan ýkimeti bar eldi kórdinizder me?

Óz memleketting tilin «dalbasa til», «ólgen til» dep dәleldep kitap jazyp, dissertasiya qorghap jatqan ghalymdary bar eldi kórdinizder me?

«Búl tilding janazasyn shygharyp jerlegen dúrys» dep últty qorlaytyn gazetterdi («Izvestiya-Kazahstan») qazynadan qarajat berip qoldap otyrghan memleketti kórdinizder me? Onday elding aty – Qazaqstan. Preziydenti – N. Á. Nazarbaev.

Aytynyzshy, qazaq sheneunigining aldyna oryssha sóilep barsan, bayghús nege abdyrap, jaman orysshasyn byldyryqtatyp, jýni jyghylyp qalady? Kerisinshe, oryssha sóileytin qazaq sheneunigining aldyna qazaqshamen bara qalsan, nege ózindi beyshara sezinesin, nege jiyirkenishti kózqarasqa tap bolasyz?

Aytshy, qazaqsha bilmeytinder qazaq tilin qadirleytinderden nege ózin joghary qoyady? Olardyng «mәmbet», «auylbay» dep kemsitui neden? Kerisinshe, qarapayym qazaq ana tilin bilmeytin qazaqtarmen salystyrghanda nege ózin tómenshiktetedi?

Túrghyndary toqsan alty payyz qazaqy oblystyng qazaqtary jarnamalaryn tek oryssha beretinin qalay týsindirer ediniz? Dýkenderine, jeke dýngirshekterine «Arlekiyn», «Sapfiyr», «Aristokrat», «Imperiya» degen jerge at qoydym dep, onysyn danyshpandyqqa balaytyn qanday últty kórdiniz? Kóshesinin atyn «Auezova», «Mukanova» dep birynghay әiel atymen jazatyn, aryzy men týsiniktemesin, haty men jedelhatyn әr sózinde qos qate jiberip oryssha toltyryp, osy «sauattylyghymen» maqtanatyn últty qaydan kórdiniz? Onday últtyng aty – qazaq.

96 payyzy qazaq túratyn oblystaghy bir ghana oryssha gazetting kólemi men taralymynyng oblystaghy barlyq qazaq gazetterimen teng týsu keremeti qazaqtan basqa últta, memlekette boluy mýmkin be?

Reseyge jalgha berilgen Bayqonyrdaghy orys azamattyghyn alghan qazaqtardyng basqa bayqonyrlyqtardy ekinshi sort sanaytyn sorqylyghyn basqa últtan tabar ma ediniz? Joq! Basqa últta boluy mýmkin emes! Osy «keremet» qasiyetti qazaqqa bireu jasap berdi me? Zorlap, moyynyna qidy ma? Joq! Búl qazaqtyng óz tandauy, óz qalauy. Oghan basqa bireudi, basqa últty kinәlaudyng esh qajeti joq. Osynday siqymyzgha «ýsh ghasyrlyq otarshyldyq kinәli» degen sózden әbden jauyr boldyq. «Dәrmensiz» dep aqparat ministrligin, oblys, qala әkimin kinәlaudyng qajeti joq. Kinәli qúldyq minezden arylmaghan, ezdikti órkeniyettilik, mәdeniyettilik dep tanityn, últtyq namystan júrday bolghan qazaqtyng ózi.

Óz tilin memleket dengeyine kótere almaghan – kәdimgi qazaq, ózge júrtqa mazaq qazaq. Birin-biri «mәmbet», «auylbay» dep mazaqtasa, mәz bolyp aitadarynan jel esetin qazaq.

Qarghaysyng ba, datghaysyng ba, bәri beker dep sarnaysyng ba, aitarym osy, saghan qazaq!

Sony.

Abai.kz