ءبىرىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: جاسارال قۋانىشالى، حاسەن قوجاحمەت

ەكىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: اي̆سۇلۋ قادىرباەۆا، دوس كوشىم

ءۇشىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: ەرمۇرات باپي، ءامىرجان قوسان

ءتورتىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: اسىلبەك، باقتىلى، عاني

بەسىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: سەرگەي دۋۆانوۆ، جۇماباي دوسپانوۆ

التىنشى ءبولىم: «ادىلەتقيسسا»: بولات اتاباەۆ، باتىرحان دارىمبەت

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، «ازات» قوزعالىسىنىڭ بەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ساياساتشى ساعات ءجۇسىپتىڭ 2010 جىلى جارىق كورگەن «ادىلەتقيسسا» كىتابىنان ۇزىندىلەر جاريالاماقپىز...

ساعات ءجۇسىپ:

قازاقتىڭ تانىمال ساياسي تۇلعالارى جونىندە قىسقاشا، ءۇستىرت كوزبەن جازىلعان وسى پاي̆ىمداۋلارىمدى تەك قانا جاقسى نيەتپەن، ىقىلاستى سەزىممەن جازعانىمدى اي̆تقىم كەلەدى.

قازاق نەگە بەيشارا؟

قازاقتان دوس ىزدەگىم جوق

قازاقتان دوس ىزدەگىم جوق. قازاقتان دوس تابامىن دەگەنىم بەكەر ەكەن. دوسىم دەگەن ءتۇپتىڭ تۇبىندە دوس بولماي شىعادى. قىزعانىش ءيتى جوق دوسى كەزدەستىرە المادىم. دوسىم شىققان بيىككە شىعىپ، يىعىمدى تەڭەپ ەدىم، دوسىمنىڭ كوڭىلى ءپاس بولىپ قالدى. دوسىمنىڭ بالاسىنىڭ جولى بولماي، مەنىڭ بالامنىڭ جولى بولىپ كەتىپ ەدى، دوسىمنىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى.

قازاقستان دوس تابۋ قيىن ەكەن. اسىرەسە، قىزعانىشى جوق دوستى. قازاق دوستىقتى («مەنىڭ پالەنشە دەگەن اتاقتى دوسىم بار») دەپ ماقتانۋ ءۇشىن قاجەت ەتەدى. مىقتىلارمەن دوس بولۋ، ول ءۇشىن ايتۋعا، ماقتانۋعا قاجەت. «مىقتى» دوسى كۇيىنەن تايسا، دوستىعى دا تىيىلادى.

مەن سوندا قازاقتان دوس تابۋدان قاشىپ ءجۇرمىن بە؟ جوق! قازاقتان قاشار مەن ەمەس. مەن تۋرالى جاقسى پىكىر دە، جامان پىكىر دە ايتاتىن سول قازاق. مەنىڭ ومىردە بار، جوق بولعانىمدى ايتاتىن، مۇلدە سىزىپ تاستايتىن دا سول قازاق.

وسىدان ءبىر-ەكى عاسىر بۇرىن اباي، شاكارىم قازاققا («بىلىمگە، عىلىمعا ۇمتىل، جارىققا شىق، قۇر اتاققا قۇمارلانبا») دەپ ەدى. بۇگىن قازاقتىڭ ءبىلىم، عىلىمعا قولى جەتتى.  جارىققا ۇمتىلىسى كۇشتى، تالابى تاۋداي. بىراق كوكەيىندەگى ويى «باسقا قازاقتان جوعارى تۇرسام، ءبىر ەلى بولسا دا ارتىق بولسام» دەگەن قىزعانعىش ماقساتى بۇرىنعىشا باسىم. اتاققا قۇمارتۋى كۇننەن-كۇنگە ۇدەپ بارادى. بۇگىنگى قازاققا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جەتىستىگىنە جەتۋ، ومىرگە پايدالى جاڭالىعىن اشۋ باستى مىندەت، ازاماتتىق پارىزى ەمەس. ونىڭ اتاعى مەن جوعارى لاۋازىمى، بيلىك ساتىسى جەكە باسى ءۇشىن، مارتەبە رەتىندە كەرەك. ولاردى ساتىپ الۋ جولىندا توقتاماسى انىق...

قانشاما ءبىلىمدى بولعانىمەن، قازاقتىڭ ەل بولاتىن ۋاقىتى الىستا تۇر. قانشاما ءمىنى ايتساڭ دا، ءوز ءمىنىن ءوزى ءبىلىپ تۇرسادا، قازاقتىڭ ءبىرىن-ءبىرى سۇيەتىن ءتۇرى جوق، قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە جاۋلىعى، ءبىرىن-ءبىرى تالاۋعا اۋەستىگى توقتار ەمەس.

«قازاقتىڭ نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ تۇرادى» دەپ، اباي قالاي ءدوپ ايتقان. كوزى الاق-جۇلاق باسشىسى بار قازاقتىڭ كوڭىلى قالاي الاڭ بولماسىن؟!

«مامبەتتىڭ دالباسا ءتىلى» تۋرالى

كازاحسكي يازىك – ەتو يازىك زاستوليا، پەسەن ي ايتىسوۆ.
ون بىل ۋ ناس نا كۋحنە، تام ي وستانەتسيا. تاك زاچەم نادەۆات
نا ۆىسوحشەە دەرەۆو پرازدنيچنىە بۋكەتى.
تام دولجەن ۆيسەت ۆەنوك.

ۆلاديمير نۋسيپحانوۆ («يزۆەستيا كازاحستانا»، 15.ح.2002 گ.)

«كوپكە ءتىل تيگىزبە»، «كوپكە توپىراق شاشپا» دەگەن اتالى ءسوزدى ايتقان قازاقتىڭ وسى سوزىمەن كەلىسە وتىرىپ، كەيدە سول ءسوزدى ايتقان قازاقتىڭ وزىنە قارسى بولعىڭ كەلەدى. قارىنى اشقاندىقتان، ارينە. ءوزىن-ءوزى وزەككە تەبەتىنىن، نامىسى جوقتىعىن، جالتاقتىعىن، قورقاقتىعىن، ەزدىك مىنەزدەن قۇتىلا الماعاندىعىن كورگەندە. «قارسى بولعىم كەلەدى» دەگەننىم ءۇشىن، ارينە، كەيىن كەشىرىم سۇرايمىن، امالسىزدىقتان، شاراسىزدىقتان وسىلاي دەۋگە تۋرا كەلەدى...

ايتىڭىزشى، ۇكىمەت قۇرامىنىڭ سەكسەن پايىزى مەملەكەت ءتىلىن بىلمەيتىن، بىلگىسى كەلمەيتىن ۇلت شەنەۋنىكتەرى بار باسقا ەلدى كوردىڭىزدەر مە؟
«ەگەر قازاق ءتىلى ۇستەمدىك قۇراتىن بولسا، مۇنداي ەلدە تۇرمايمىن» دەپ اشىق ايتاتىن ۇل-قىزدارى بار ەلدى كوردىڭىزدەر مە؟ وسىنداي جاستاردى «جاس وتان» مەن «بولاشاققا» جيناپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ، بۇكىل جاستارعا ۇلگى ەتىپ وتىرعان ۇكىمەتى بار ەلدى كوردىڭىزدەر مە؟

ءوز مەملەكەتتىڭ ءتىلىن «دالباسا ءتىل»، «ولگەن ءتىل» دەپ دالەلدەپ كىتاپ جازىپ، ديسسەرتاتسيا قورعاپ جاتقان عالىمدارى بار ەلدى كوردىڭىزدەر مە؟

«بۇل ءتىلدىڭ جانازاسىن شىعارىپ جەرلەگەن دۇرىس» دەپ ۇلتتى قورلايتىن گازەتتەردى («يزۆەستيا-كازاحستان») قازىنادان قاراجات بەرىپ قولداپ وتىرعان مەملەكەتتى كوردىڭىزدەر مە؟ ونداي ەلدىڭ اتى – قازاقستان. پرەزيدەنتى – ن. ءا. نازارباەۆ.

ايتىڭىزشى، قازاق شەنەۋنىگىنىڭ الدىنا ورىسشا سويلەپ بارساڭ، بايعۇس نەگە ابدىراپ، جامان ورىسشاسىن بىلدىرىقتاتىپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالادى؟ كەرىسىنشە، ورىسشا سويلەيتىن قازاق شەنەۋنىگىنىڭ الدىنا قازاقشامەن بارا قالساڭ، نەگە ءوزىڭدى بەيشارا سەزىنەسىڭ، نەگە جيىركەنىشتى كوزقاراسقا تاپ بولاسىز؟

ايتشى، قازاقشا بىلمەيتىندەر قازاق ءتىلىن قادىرلەيتىندەردەن نەگە ءوزىن جوعارى قويادى؟ ولاردىڭ «مامبەت»، «اۋىلباي» دەپ كەمسىتۋى نەدەن؟ كەرىسىنشە، قاراپايىم قازاق انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارمەن سالىستىرعاندا نەگە ءوزىن تومەنشىكتەتەدى؟

تۇرعىندارى توقسان التى پايىز قازاقى وبلىستىڭ قازاقتارى جارنامالارىن تەك ورىسشا بەرەتىنىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ دۇكەندەرىنە، جەكە دۇڭگىرشەكتەرىنە «ارلەكين»، «ساپفير»، «اريستوكرات»، «يمپەريا» دەگەن جەرگە ات قويدىم دەپ، ونىسىن دانىشپاندىققا بالايتىن قانداي ۇلتتى كوردىڭىز؟ كوشەسىنىن اتىن «اۋەزوۆا»، «مۋكانوۆا» دەپ بىرىڭعاي ايەل اتىمەن جازاتىن، ارىزى مەن تۇسىنىكتەمەسىن، حاتى مەن جەدەلحاتىن ءار سوزىندە قوس قاتە جىبەرىپ ورىسشا تولتىرىپ، وسى «ساۋاتتىلىعىمەن» ماقتاناتىن ۇلتتى قايدان كوردىڭىز؟ ونداي ۇلتتىڭ اتى – قازاق.

96 پايىزى قازاق تۇراتىن وبلىستاعى ءبىر عانا ورىسشا گازەتتىڭ كولەمى مەن تارالىمىنىڭ وبلىستاعى بارلىق قازاق گازەتتەرىمەن تەڭ ءتۇسۋ كەرەمەتى قازاقتان باسقا ۇلتتا، مەملەكەتتە بولۋى مۇمكىن بە؟

رەسەيگە جالعا بەرىلگەن بايقوڭىرداعى ورىس ازاماتتىعىن العان قازاقتاردىڭ باسقا بايقوڭىرلىقتاردى ەكىنشى سورت سانايتىن سورقىلىعىن باسقا ۇلتتان تابار ما ەدىڭىز؟ جوق! باسقا ۇلتتا بولۋى مۇمكىن ەمەس! وسى «كەرەمەت» قاسيەتتى قازاققا بىرەۋ جاساپ بەردى مە؟ زورلاپ، مويىنىنا قيدى ما؟ جوق! بۇل قازاقتىڭ ءوز تاڭداۋى، ءوز قالاۋى. وعان باسقا بىرەۋدى، باسقا ۇلتتى كىنالاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. وسىنداي سيقىمىزعا «ءۇش عاسىرلىق وتارشىلدىق كىنالى» دەگەن سوزدەن ابدەن جاۋىر بولدىق. «دارمەنسىز» دەپ اقپارات مينيسترلىگىن، وبلىس، قالا اكىمىن كىنالاۋدىڭ قاجەتى جوق. كىنالى قۇلدىق مىنەزدەن ارىلماعان، ەزدىكتى وركەنيەتتىلىك، مادەنيەتتىلىك دەپ تانيتىن، ۇلتتىق نامىستان جۇرداي بولعان قازاقتىڭ ءوزى.

ءوز ءتىلىن مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرە الماعان – كادىمگى قازاق، وزگە جۇرتقا مازاق قازاق. ءبىرىن-ءبىرى «مامبەت»، «اۋىلباي» دەپ مازاقتاسا، ءماز بولىپ ايتادارىنان جەل ەسەتىن قازاق.

قارعايسىڭ با، داتعايسىڭ با، ءبارى بەكەر دەپ سارنايسىڭ با، ايتارىم وسى، ساعان قازاق!

سوڭى.

Abai.kz