وسىدان التى جىل بۇرىن «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق» قۇرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا وعان قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس، قىرعىزستان، ارمەنيا ەلدەرى مۇشە بولىپ وتىر. ءاۋ باستا وداقتى قۇرۋ تۋرالى شارتتا وعان مۇشە ەلدەردىڭ مۇددەسى تولىق قورعالاتىنى، ءار ەل تەڭ قۇقىلى بولاتىنى، بىرگە دامۋعا جاعداي جاسالاتىنى جازىلعان.

الايدا كوپتەگەن ساراپشىلار ەاەو-نىڭ نەگىزىنەن رەسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس جاسايتىن وداق ەكەنىن ايتادى. مۇنداي ويدى ءتىپتى وسى وداقتى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قىزى داريعا نازارباەۆا دا ايتقان. نازارباەۆا سەنات سپيكەرى بولىپ تۇرعان كەزىندە «قازاقستان بيزنەسى ەاەو اياسىنداعى ساۋدادا نەگىزسىز شەكتەۋلەرگە تاپ بولۋدا»، دەپ مالىمدەگەن. دەمەك، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوزى وسىلاي دەسە، تاۋەلسىز ساراپشىلار ەاەو-دا قازاقستان مۇددەسىنىڭ قالاي تاپتالىپ جاتقانىنا مىڭداعان مىسال كەلتىرەتىن شىعار...

بىراق وداق قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ باسشىلارى مۇنداي ويدا ەمەس. ولار بۇل وداققا شاڭ جۋىتپايدى. كورشى ەلدەردىڭ اراسىندا الىس-بەرىس ارتا ءتۇستى دەپ ماقتانىپ ءجۇر. كەيدە ءتىپتى ەۋرووداقپەن سالىستىرعىسى كەلەدى. قىرعىزستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆ وسىنداي وي ايتقان.

«ەو سەكىلدى شەكارا جوق، شەكاراشىلار جوق. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز وداق تەرريتورياسىندا ەمىن-ەركىن قاتىناپ-تۇرۋى، مەيلى ول مەديتسينالىق، مەيلى ول ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بولسىن قىزمەت تۇرلەرىن الۋى كەرەك. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن ازاماتى بەلورۋسسيادا نەمەسە رەسەي مەن قىرعىزستاندا سەكىلدى بارلىق قىزمەت تۇرلەرىن ەركىن الۋى كەرەك»، - دەگەن ەدى جەەنبەكوۆ.

ەاەو-نى ەو-مەن سالىستىرۋ مۇلدە اقىلعا قونبايتىن اڭگىمە ەكەنى ءسوزسىز. سەبەبى ەو-عا تەڭ قۇقىلى، تەڭ دارەجەلى، وركەنيەتتى ەلدەر مۇشە. ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ شەكاراسىنا كوز الارتپايدى، ىشكى ىسىنە ارالاسپايدى. ال ەاەو مۇلدە كەرىسىنشە. مۇندا وداقتىڭ وزگە مۇشەلەرى رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىر. رەسەي كورشى ەلدەردىڭ تەريتورياسىنا تالاسادى، ىشكى ىسىنە ارالاسادى، نۇسقاۋ بەرەدى. ءتىپتى مۇمكىندىك تۋسا ول ەلدەردى ءوز قۇرامىنا قوسىپ الۋعا قارسى ەمەس. يمپەراليستىك، شوۆينيستىك ۇستانىمى باسىم. ال مۇنداي ەلمەن بىرگە شەكارا جوق، شەكاراشىلار جوق وركەنيەتتى وداق قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل سوزىمىزگە دالەل ىزدەپ الىسقا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. اينالاسى ون كۇننىڭ ىشىندە رەسەي دۋماسىنىڭ قوس بىردەي دەپۋتاتى قازاقستان مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن اشىق مالىمدەمە جاسادى. الدىمەن ۆياچەسلاۆ نيكونوۆ دەگەنى «قازاقستان دەگەن بولعان ەمەس. سولتۇستىك قازاقستاندا ادام تۇرعان ەمەس. قازاقستان تەرريتورياسى – رەسەي مەن سوۆەت وداعىنىڭ بەرگەن سىيلىعى»، - دەدى. ونىڭ ءىزىن الا تاعى ءبىر كەراۋىز ەۆگەني فەدوروۆ دەگەن شىعىپ، العاشقىسىن اسا سويلەدى. بۇل دەپۋتات «رەسەي قازاقستان زاڭسىز باسىپ العان جەردى قايتارىپ الۋ كەرەك» دەپ مالىمدەگەن.

مىنە، كورشىمىزدىڭ، وداقتاسىمىزدىڭ ويى وسى. مۇنداي ارام پيعىل رەسەيلىكتەر تاراپىنان ءبىرىنشى رەت ايتىلىپ وتىرعان جوق. قازاق جەرىن تارتىپ الۋ - ۇيىقتاسا تۇسىندە كورەتىن ارماندارى. وسى جولى ەكى بىردەي دەپۋتاتى بىرىنەن-ءبىرى ءوتىپ، وداقتاستىققا، ديپلوماتياعا جات ءسوز سويلەپ وتىر. ەندەشە، بۇل ەلدى تاتۋ كورشىمىز، وداقتاسىمىز دەپ ساناۋعا بولا ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

ەاەو-دا ورتاقتار كوبەيىپ كەلەدى

بيىل 8 جەلتوقساندا پرەزيدەنت توقاەۆ «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەڭبەككەرلەرىن زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قول قويدى. اتالعان زاڭعا سايكەس ەندى قازاقستاندىقتار ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەردەن زەينەتاقى الۋىنا بولادى.

ەاەو زەينەتاقىسىنان بولەك، ورتاق جۇمىس كۇشى دەگەن كەلىسىم دە بار. ول بويىنشا، ەاەو زاماتتارى اتالعان وداق اياسىندا ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە رۇسات بەرىلگەن. ماسەلەن ەاەو-عا مۇشە ەلدەردىڭ فۋتبولشىلارى ءبىزدىڭ ەلدە لەگيونەر سانالماي، قازاقستاندىقتارمەن بىردەي مامىلەگە كەنەلەدى. ءتىپتى وسى فۋتبولدان ورتاق چەمپيونات وتكىزسەك دەگەن ۇسىنىستار دا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.

ال ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ماسەلەسىن رەسەي ۇنەمى ۇسىنىپ كەلەدى. ءتىپتى ەاەو ەلدەرىمەن بىردەي اقشا پايدالانساق شەكەمىز شىلقىپ ءومىر سۇرەر ەدىك دەگەن تۇسىنىك ءبىزدىڭ ەلدە دە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن. قازاقستان بيلىگى ورتاق اقشا بولمايتىنىن بىرنەشە رەت ايتقانىمەن، بۇل ۇسىنىستىڭ تامىرىنا تولىق بالتا شابىلعان جوق.

رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ءبىر كەزدەرى ەۋرازيالىق وداق اياسىندا ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك قۇرۋ يدەياسىن دا ۇسىنىپ كورگەن. ەگەر ونىڭ وزىنە سالساڭىز، ەاەو-دان قازىر-اق كسرو جاساي سالۋعا كەت ءارى ەمەس. ساراپشىلار ەاەو جىل وتكەن سايىن ساياسايلانىپ بارا جاتىر دەپ ەسەپتەيدى. سونىڭ ءبىرى ساياساتشى اسحات قاسەنعالي:

«ءوستىپ ءجۇرىپ ءتۇبى كسرو-عا اينالىپ كەتپەسەك بولدى. ورتاق عىلىمي جوبالار، ەندى زەينەتاقى الۋعا بولاتىن زاڭ، ءتۇرلى ءبىلىم مەن مەديتسيناعا قاتىستى ورتاق جوبالار كوبەيۋ ۇستىندە. ارينە، ەكىجاقتى بولسا جاقسى عوي، بىراق كوبىندە بىرجاقتى. رەسەيلىك ۇستانىممەن جاسالۋدا. مۇنداي قادامداردىڭ بارلىعى دا «ورتاق ساۋدا كەڭىستىگىندە ادامدارعا قولايلى جاعداي جاساۋ» دەپ اتالعانىمەن، ساياسيلانىپ بارا جاتقان وداقتىڭ ءتۇبى نەگە اپارارىن ارقايسىمىزدىڭ ىشكى سۇمىرايىمىز سەزىپ وتىر عوي. ساۋداڭدى جاسا، بولدى. ساياسيلاندىرما! ال ەڭ دۇرىسى، بۇل وداقتان شىعۋ»، - دەيدى.

ەاەو – رەسەي مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاعى رەسەيدەن وزگە ءتورت مەملەكەتتىڭ دە قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ەاەو نارىعىنداعى مونوپوليا – رەسەي مۇددەسىنە جۇمىس جاساپ وتىرعانىن ستاتيستيكا كورسەتىپ بەرگەن.

ەاەو-نىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتى بويىنشا، وداققا مۇشە كورشى ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا الىس-بەرىس ارتا ءتۇسۋى كەرەك ەدى. بىراق رەسمي ستاتيستيكا مۇنى جوققا شىعارىپ وتىر. وداق اياسىندا ساۋدا-ساتتىقتىڭ ازايىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. سونداي-اق، وداق اياسىنداعى ساۋدادا رەسەي وزگە ءتورت ەلدەن الدەقايدا باسىم. باسقاشا ايتقاندا ەاەو-دا رەسەيدىڭ ساۋداسى عانا قىزىپ تۇر.

سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ وداق اياسىنداعى سىرتقى ساۋدا اينالىمىندا يمپورت باسىم. ءتىپتى يمپورت ەكسپورتتان 4 ەسەگە جۋىق ارتىق. وسىدان-اق، ەاەو-دا قازاقستاننىڭ نەگىزىنەن ساتىپ الۋشى ەل ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ونىڭ وزىندە وسى ساۋدا-ساتتىعىمىزدىڭ 92,1%-ى رەسەيمەن جۇرگىزىلگەن. وزگە 3 وداقتاسىمىزبەن ءوزارا ساۋدامىز 7,9% عانا.

قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتى تاراتقان اقپاراتقا سايكەس, ەلىمىزدىڭ ەاەو ەلدەرىمەن قاڭتار-قازانداعى ءوزارا ساۋداسى 15904,6 ملن. اقش دوللارىن قۇراپ، 2019 جىلعى قاڭتار-قازانمەن سالىستىرعاندا 9% ازايعان. سونىڭ ىشىندە ەكسپورت – 4 459,9 ملن. اقش دوللارى (13,1% ازايدى), يمپورت – 11 444,7 ملن. اقش دوللارى (7,3% ازايدى) بولعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەاەو ەلدەرىمەن سىرتقى ساۋدا اينالىمى جالپى كولەمىندە رەسەي فەدەراتسياسىنا – 92,1%، قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنا – 4,1%، بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنا –3,7%، ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنا – 0,1% كەلەدى ەكەن.

وسى ساندى مالىمەتەتتەردىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ ەاەو ەلدەرىمەن ساۋداسى تومەندەگەنىن، ءارى ساۋدا-ساتتىعىمىزدىڭ تەك قانا رەسەيمەن ءجۇرىپ جاتقانىن دالەلدەيدى.

ەاەو-نىڭ رەسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس جاسايتىنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى، بيىل كوكتەمدە قازاقستان ۇكىمەتى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ كاسىپورىندارىنا زاۋىت-فابريكا سالۋ ءۇشىن جەر ۋچاسكەلەرى تەگىن بەرۋدى جوسپارلادى. بۇل قادام تۇپتەپ كەلگەندە قازاقستاندا جۇمىس ىستەگىسى كەلگەن رەسەيلىك كاسىپورىندارعا تەگىن جەر ۋچاسكەلەرىن بەرۋ ءۇشىن جاسالعان. ابىروي بولعاندا، قوعامدىق قارسىلىقتان كەيىن بۇل قويىرتپاق جوسپار جۇزەگە اسقان جوق.

ونى از دەسەڭىز، ەاەو ەلدەرىنە رەسەيدىڭ مۇددەسىن وداق بولىپ قورعاۋ ۇسىنىلعان. ول بويىنشا، ەاەو-نىڭ ءبىر مەملەكەتىنە ءۇشىنشى ءبىر ەل سانكتسيا سالسا، ەاەو-داعى وزگە ەلدەر بىرلەسىپ وداقتاسىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋى كەرەك بولاتىن. ياعني، رەسەيگە اقش نەمەسە ەو ەلدەرى سانكتسيا سالعان جاعدايدا، ەاەو-عا مۇشە بارلىق مەملەكەت اقش پەن ەو-دان كەلەتىن تاۋارلارعا قارسى سانكتسيا سالۋى مىندەتتى بولادى. بۇنى ەندى وزگە 4 ەل جابىلىپ رەسەيدىڭ مۇدەسسىن قورعاۋ دەمەسكە امال بار ما؟!

ەندەشە، ءبىزدىڭ ەلدى ەاەو قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىرىپ وتىرسا، وداق اياسىندا ساۋدا-ساتتىقتان پايدا تاپپاساق، ءبارىمىز رەسەيدىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەپ جاتساق، سوعان قاراماستان رەسەي ءبىزدىڭ تەريتوريامىزعا كوز قىزارتىپ وتىرسا، مۇنداي وداقتىڭ بىزگە نە قاجەتى بار؟! ارينە، بۇل وداقتان شىعىپ كەتۋ وڭاي ەمەس ەكەنى انىق. بىراق رەسەيدىڭ بۇگىنگىدەي ۇشقارى مالىمدەمەلەرىن وداقپەن قوشتاسۋدىڭ قۇرالى ەتۋگە نە كەدەرگى؟..

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz