حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا باسقان ءبىرتۋار، اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 90 جىل تولىپ وتىر. ماقاتاەۆ ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا ولەڭ دەگەن كيەلى ونەردىڭ تۋىن تىگىپ، ءوز ونەر مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ كەتكەن اسا دارىندى اقىن. جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتاەۆ:

جازىلار ەستەلىكتەر نەشەلەگەن،
كورەمىز ونىڭ ءبارىن پەشەنەدەن.
ايتەۋىر، بىلەتىنىم ءبىر-اق نارسە،
كوشەدى ولەڭ نەمەسە وشەدى ولەڭ!

...قۋلارى،تاۋدىڭ قىزىل تۇلكىسى دەر،
مومىندار، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىرپىشى دەر.
ماڭگىلىككە وزىممەن الا كەتكەن،
مەنىڭ نازىك جانىمدى كىم تۇسىنەر!؟ – دەپ ءوز تاعدىرىن ءوزى بولجاپ كەتكەن اۋليە اقىن.

ۋاقىت – ءادىل تارازى. ۋاقىت وتە كەلە شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان ناعىز جۇيرىكتەر عانا تاريح سىناعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسىندە اتى التىن ارىپپەن جازىلادى. قازاق پوەزياسىنىڭ ءحانتاڭىرى اتانعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋرالى اتاقتى اقىن، جازۋشى، عۇلاما عالىمدار ىلگەرى-كەيىندە وزدەرىنىڭ سالماقتى ويلارى مەن زاڭعار-زاڭعار باعالارىن ايتىپ كەلدى.

مۇقاعاليداي ۇلى كلاسسيك اقىنعا ءادىل باعاسىن بەرگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى – شارعىن العازىۇلى ەدى.

جىر جانبوزى شارعىن العازىۇلى ءوز زامانىندا قازاق-قىتاي ەكى ەلگە اتى كەڭىنەن تانىمال بولعان قايراتكەر. مەن ارعى بەتتە بالا كۇنىمنەن باستاپ شارعىن اقىننىڭ اتىن قازىنالى قاريالاردىڭ اۋزىنان كوپ ەستىگەنمىن. ات جالىن تارتىپ، ازامات بولعاننان كەيىن شارعىن العازىۇلىنىڭ قىتايداعى كازىرگى زامان قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ العاشقى قارا شاڭىراعىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىلدىم. ولاي بولسا بۇل ماقالادا شارعىن اقىننىڭ كىم ەكەندىگى تۋرالى وقىرماندارعا قىسقاشا تانىستىرا كەتەيىن.

شارعىن العازىۇلى 1903 جىلى الماتى وبلىسى، شونجى اۋدانىنىڭ ديىرمەن دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى العازى جاي شارۋى ادامى بولعان، كەيىن كەلە ول كىسىنىڭ كوزى كورمەي سوقىر بولىپ قالعان ەكەن. شارعىن 13 جاسقا كەلگەندە اكەسى العازى قايتىس بولىپ، كەدەيشىلىكتىڭ، جوقشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن ابدەن تارتتى. اقىل ايتار ەشكىم بولماسا دا، زەرەك-زەردەلى بالا شارعىن ادەبيەتكە قۇمار بولىپ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن كوپ وقىپ، ەل ىشىندەگى ايتىس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ءوسىپ، ۇلگى ونەگە الدى. 1911 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن قازاق جانە ورىس مەكتەپتەرىندە وقيدى. شارعىن 15 جاسىنان باستاپ قولىنا قالام الىپ، ولەڭ جازا باستايدى.

1930 جىلدارى، اسىرەسە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى سولشىلدىقتىڭ، اۋىر المان-سالىقتىڭ، قولدان جاسالعان اشارشىلىقتىڭ ناۋبەتى قازاق حالقىنىڭ باسىنا اياماي-اق كەلدى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە شارعىن اۋىلىمەن بىرگە قىتاي شەكاراسىنان اسۋعا ءماجبۇر بولدى. العاش ول ىلەنىڭ شاپشال اۋدانىندا مۇعالىم بولدى. وسىدان كەيىن كوپ وتپەي ناقىسبەك اقالاقشىنىڭ ارناۋلى شاقىرتۋىمەن تەكەس اۋدانىنىڭ شيلىوزەك مەكتەبىنە بارىپ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولدى. شارعىن اقىن 1940 جىلداردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنان شىققان قۇرمانالى وسپانۇلى، حالىق وسپانۇلى، توققوجا ءابىلداۇلى، بۇقارا تىشقانباەۆ، داۋلەتكەلدى بايبولاتوۆ، تاڭجارىق جولدىۇلى، مالىك ءبىرىمجانۇلى ت.ب. زيالىلارمەن ءدام-تۇزداس، سىردەستە بولىپ ءوتتى. 1944 جىلى شارعىن ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ ورنالاستىرۋىمەن تەكەس اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولدى. وسى كەزدەردە ءۇش ايماق ۇكىمەتى باسقارىپ شىعارعان «وداق» اتتى جۋرنالدا، «توڭكەرىس تاڭى»، «العا» گازەتتەرىندە ولەڭ جاريالاپ، اقىندىق، اعارتۋشىلىقپەن تەڭ شۇعىلداندى. سودان شارعىن اقىن 1951 جىلعا دەيىن كەڭ تەكەس ساحاراسىندا اعارتۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، قازاق ساحاراسىنداعى بالالارعا عىلىمنىڭ شامشىراعىن جاقتى. سودان كەيىن ەكى جىل تەكەس اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن باسقاردى. 1953 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا وتكىزىلگەن ادەبيەت كوركەمونەرشىلەردىڭ ولكەلىك جيىنىنا ابىرويمەن قاتىناسسا، 1957 جىلى شىڭجاڭ جازۋشىلار قۇرىلتايىنا قاتىناسىپ، ونىڭ ەڭ بەدەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

سول رەت قازاقستاننان قىتايدىڭ ءۇرىمجى قالاسىنا ارنايى ساپارمەن بارعان ايگىلى جازۋشى، اكادەميك عابيت مۇسىرەپوۆ تانىسىپ ۇزاق سىرلاسقان. بۇل شارعىن جاسامپازدىعىنا ۇلكەن شابىت بولدى. 1954 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. 1955 جىلى شارعىن اقىن قۇلجا قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، 1958 جىلعا دەيىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسىندە قىزمەت ىستەدى. سول جىلى ءتۇرلى قوعامدىق سەبەپتەرمەن تاريحي وتانعا قونىس اۋداردى. مەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسىنىڭ تاريحي ماتەريالدار كوميتەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە اعارتۋشى، اقىن شارعىن ولەڭدەرى مەنى وزىنە قاتتى قىزىقتىردى.

2005 جىلى «ىلە گازەتى»، «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» اتتى باسىلىمداردا شارعىن اقىن تۋرالى كولەمدى ماقالالار جاريالادىم. ارعى بەتتەگى مەن بىلەتىن اقىنداردىڭ ىشىنەن تاريحي وتان توپىراعىنا جامباسى ءتيىپ ءفاني دۇنيەدەن باقى دۇنيەگە اتتانعان اقىن شارعىن عانا!

كوپتى كورىپ، كوپ جاساعان اقىن 85 جىل عۇمىر كەشىپ، 1988 جىلى قازان ايىندا رايىمبەك اۋدانىنىڭ شالكودە اۋىلىندا دۇنيە سالدى. ونىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناۋشىلار 1992 جىلى «كوش كەرۋەن»، 2005 جىلى «اتا مەكەن» اتتى جىر جيناقتارى باسپادان شىعاردى.

مەن ءبىر جىلدىق الدىندا بەكتۇرعان ۋايىسبايۇلىمەن بىرگە الماتى قالاسىندا تۇراتىڭ نۇرلان كودەكوۆ دەگەن جاس مۇعالىمنىڭ ۇيىندە قوناق بولدىم. سول كۇنگى قوناقتا جاسى جەتپىستىڭ مول ىشىنە كەلگەن قارت پەداگوگ شارعىن اقىننىڭ ۇلى تىلكەۋحان اعامەن تانىستىم. سول كۇنى تانىستىقتا تىلەۋحان اكەسى شارعىننىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورمەگەن ءبىرتالاي ولەڭدەرى بار ەكەنىن ايتتى. سول ءىستىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ءدام-تۇز تارتىپ 2021 جىلى 18 قاڭتاردا تىلەۋحان مۇعالىمنىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن ۇيىنە باردىم. تىلەۋحان شارعىنۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىندا اكەسىنىڭ كوپتەگەن مۇرالارى ساقتاۋلى ەكەن. ونىڭ ىشىندە توتە جازۋمەن جازىلعان ولەڭدەردىڭ قاعازدارى سارعايىپ كەتىپتى. مىنە وسىدان اكە مۇراسى ءبىر تالاي جىل ساقتالعانىن بايقاۋعا بولادى. سول مۇراعاتتاردىڭ ىشىنەن شارعىن العازىۇلىنىڭ «مۇقاعاليدى ەسكە الۋ» اتتى شاعىن ەستەلىگى كوزىمە وتتاي باسىلدى.

بۇل ەستەلىك (14 قاڭتار 1977 جىل) ءدال وسىدان 44 جىل بۇرىن، ياعني ۇلى اقىن مۇقاعالي ومىردەن اتتانىپ كەتكەن ءبىر جىلدان كەيىن جازىلعان. جىر جۇيرىگى شارعىن اقىن «مۇقاعاليدى ەسكە الۋ» اتتى ەستەلىگىندە:

«ءبىز بۇگىن ارامىزدان شىققان اسقاق اقىنىمىز مۇقاعاليدى ەسكە الىپ وتىرمىز. ارتىنا اسىل جىرىن قالدىرعانداردىڭ ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتاەۆ. ءيا، مۇقاعالي قاراپايىم اقىن ەمەس، قياننان ءسوز تاۋىپ، قيىننان قيىستىرعان قىران ەدى. قاتارىنان وزا شاپقان تۇلپار ەدى. وتتى جۇرەك، ورامدى ءتىلدى ورگە باسقان پوەزيا قازىناسىنا التىن ۇلەسىن قوسقان تالانتتى ازامات ەدى. ەلى مەن جەرىن ەگىلە جىرلاپ قاراساز، شيبۇت، قوشقاردىڭ شىڭىنا شىرقاپ ششىققان، جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولعان اۋىلىمىزدىڭ ادال ۇلى. مۇقاعالي ولەڭدەرى ۇرپاعىنا مۇرا بولىپ قالا بەرەدى. ولەڭدەرى جىل جىلجىعان سايىن بيىكتەي بەرەدى. ەسىمىزگە العان سايىن ەسەيە بەرەدى. ءبىزدىڭ ەلدەن بۇرىن - سوڭدى دارالانىپ شىققان اقىن شامالى. كەشەگى شالتاي، بولتىرىك، كودەك، ايمانبەت، ماقسۇتتا ەل مەن جەردى ەگىلە ءسوز ەتكەن ەمەس. شولپان جۇلدىزداي جارق ەتىپ باتسا دا ءبىز ونى ۇمىتپايمىز.

مۇقاعاليعا مىناداي ولەڭ جولدارىن ارناعىم كەلەدى.

اقىن پەرزەنت تەربەلە جىرىمدى ارنادىم،
ەرەكشە اقىن ەكەنىن شىعارماڭنان اڭعاردىم.
ولەڭ جىردىڭ شەبەرى بال تامىزعان، بارماعىڭ»، - دەگەن كەرەمەت باعاسىن بەرگەن ەكەن.

شارعىن اقىن قىتايدان تاريحي وتانعا ورالعاننان كەيىن قازىرگى رايىمبەك اۋدانىنىڭ شالكودە اۋىلىندا 30 جىل ءومىر سۇرەدى. قارت پەداگوگ تىلەۋحاننىڭ ايتۋىنشا، مۇقاعالي شارعاىن اقىندى ىزدەپ ۇنەمى ۇيلەرىنە كەلىپ تۇرادى ەكەن. ەكى اقىن ءبىر-بىرىنە وزدەرى جازعان جاڭا ولەڭدەرىن وقىپ بەرىپ، كوپ سۇحباتتاسىپ سىرلاسىپتى.

مۇقاعاليدىڭ قايتىس بولۋى شارعانعادا وتە اۋىر تيگەن. ەلگە تانىمالى قارت اقىن شارعىن مۇقاعاليدى ءوز كوزىمەن كورىپ، ولەڭدەرىن جوعارى باعالاپ، ەرەكشە ىقىلاسى اۋدارعانىن وسى ەستەلىكتەن بايقاۋعا بولادى. دۇنيەدە ۇلى تۇلعالار عانا ءبىر-ءبىرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى باعالاپ، ارداقتاي بىلەدى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز. ۇلى ويشىل، كەمەڭگەر اقىن اباي «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن اقىليا ءسوزىن تەكتەن-تەك ايتپاعان. قارا ورمانداي قورمال حالىق وزىنەن شىققان تەكتى ۇلىن، اسىلدارىن جازباي تانيدى. شارعىن اقىن مۇقاعالي تۋرالى ءوز ويىن بىلاي وربىتە باياندايدى:

«مۇقاعالي – ارامىزدان شىققان تالپىنا ۇشقان زەڭگىر كوككە قاناتىن قاققان العىر قىران ەدى. مۇقاعالي ولەڭدەرى تەرەڭنەن تەربەلىپ، التىنداي جارقىراپ، جىر قازىناسىن اقتارعاندا ءسوز مارجانى تىزبەكتەلىپ تاپقىرلىق تالانتى ەرەكشە باۋراپ الاتىن. ول اقىندىق ۇلگىمەن، شەشەندىك تىلىمەن ەلىمىزگە اتى ايگىلى ەدى. ارىنى جالىنداعان پەرزەنت ەدى. جىل وتكەن سايىن ونىڭ قالدىرعان ولەڭ-جىرلارى شوقتىعى بيىكتەپ ەسكە تۇسە بەرەدى، قىمباتتايدى. مۇقاعالي اۋىلىمىزدى بىلاي دەپ اسەرلەگەن، جانىنداي سۇيگەن:

اينالايىن اتا مەكەن، اق مەكەن،
قانداي قازاق ىزدەپ سەنى تاپتى ەكەن.
تۋعان ولكە ەل مەن جەر،
ءتاتتى ەكەن عوي، ءتاتتى ەكەن،– دەپ جىرلاعان. ورگە ارشىنداعان تۇلپارداي، جەلماياداي جەلدىرە جونەلەتىن اقىن مەزگىلسىز كەتكەنىمەن قالدىرعان ولەڭ جىرلارى ولمەيدى.

«ءولدى دەۋگە بولا ما ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»، - دەپ اقىن اباي تولعاپ كەتپەدى مە؟!».

مىنە، بۇل دالەلدەردەن شارعىن اقىننىڭ قازاقتىڭ ءبىرتۋار جىر جۇلدىزى مۇقاعاليعا بەرگەن باعاسىنىڭ قۇندىلىعى مەن سالماقتى كوززقاراس ايتقان بىلەرمەندىگى ايگىلەنىپ تۇر. شارعىن اقىن ەستەلىگىنىڭ سوڭىندا «م. ماقاتاەۆقا» دەگەن ولەڭىن بىلاي ارناپتى:

«ەلىم دەدىڭ، جەرىم دەدىڭ، ءبىز دەدىڭ،
قاناتىڭدى كوككە سەرمەپ ءبىلىم ىزدەدىڭ.
ەسىمىزدە ساقتالادى ماڭگىلىك،
پوەزيا اسىل قازىنا تىزبەگىڭ.

ولەڭىڭمەن، ونەرىمەن ءور باسىپ،
مۇحيتقا دا تەرەڭنەن جۇزگەنىڭ.
وتكىرلىكپەن وت جانارىڭ جالىنداپ،
شىعاتۇعىن اسقار بيىك كوزدەدىڭ.
سارا جولدان، دانا جولدان ءنار الىپ،
جاڭالىققا ۇرپاعىڭدى مەڭزەدىڭ.

جۇيرىك ەدىڭ، جۇلدە العان،
قايىسپايتىن قارا كوكتەي مۇز بەلىڭ.
تەبىرەنە تولعاناتىن توپ جارىپ،
گاۋhار بولىپ جالتىلداعان سوزدەرىڭ.

تۋعان ەلىڭ، اسقار بەلىڭ،
كەڭ شالكودە، تۇزكولىڭ.
ەلەستەيدى كوز الدىما،
بىرگە جۇرگەن كۇندەرىڭ.

ەشقاشاندا وشپەيدى، وشىرمەيدى،
پوەزيا سەن وسىرگەن گۇلدەرىڭ.
ايتىلماعان، جازىلماعان اسىلىڭ،
ءوزىڭ مەنەن بىرگە كەتتى ارمانداپ.

ۇمىتپايدى اي مەن كۇنىڭ، عاسىرىڭ،
از ومىردە اعىزدى ولەڭ ارناسىن
سۇيىكتى ەلىڭ، كەڭ جازيرا بيىك بەلىڭ،
اياۋلى اقىن بۇگىن ساعان ارناماق.

ەلىڭنىڭ جارشىسى بولىپ ءۇن قاتتىڭ،
ءوز پەرزەنتىم، ءوز ۇرپاعىم قىمباتتىم.
شارباعىندا شاتتىقتىڭ،
بۇلبۇل بولىپ ءتىل قاتتىڭ.
ەلەستەتە، ەسكەرە دە جۇرەمىز،
ادال پەرزەنت قىمباتتىم.

اق تۇيعىنداي اسپانعا قانات قاعىپ سامعادىڭ،
تۇلپاردايىن توپ جارعان جۇگىرىستەن تانبادىڭ.
اسپان استى، جەر ءۇستىن شارلادى سەنىڭ قالامىڭ،
ءنارىن العان سەن ەدىڭ، ەلىڭ مەنەن جەرىڭنىڭ.

قالادى جىرىڭ ماڭگىلىك بالاسىنا بالانىڭ،
كەڭ ەدى سەنىڭ تىنىسىڭ، اۋقىمىنداي دالانىڭ.
الىسقا قۇلاش سەرمەگەن، تاۋداي زور تالابىڭ،
ايتىلماي قالعان تالاي جىر، جالعىز سول سەنىڭ ارمانىڭ.

ايالاعان وتانىڭ اقىن ەدىڭ ايگىلى،
سەنىڭ جىرىڭ كول-كوسىر، مۇحيتتىڭ ايدىنى.
وتتى جىرىڭ الاتاۋمەن استاسىپ،
وزىپ العان جۇلدە مەنەن بايگەنى.

ەلى مەنەن جەرىنە، ويلانا ولشەپ جىر ەككەن،
جارقىراتىپ، جايناتىپ، جەردەن قىزىل گۇل ەككەن.
مۇقاعالي، ولگەن جوقسىڭ، ولمەدىڭ!
قالدى سەنىڭ اسىل ءسوزىڭ، ورنەگىڭ.
ارىستان جۇرەك، ايبارلى اقىن ەدىڭ اۋقىمدى،
تۋعان ەلىڭ ارقاشان ۇمىتپايدى اتىڭدى!».

الەم قازاقتارىنا اتى اڭىزعا اينالعان جىر ءدۇلدۇلى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تۋعان حالىقىنا قالدىرعان ساف التىنداي جىرلارى ماڭگى ولمەيدى. شارعىن اقىننىڭ باعاسى – مۇقاعاليداي دارا تۇلعاعا، قازاق پوەزياسىنا تاڭعاجايىپ قۇبىلىس اكەلگەن ۇلى سۋرەتكەرگە كورسەتىلگەن ەڭ ۇلكەن سىي-قۇرمەت. دۇنيەدە حالىقتىڭ باعاسىنان، حالىقتىڭ قاستەرلەپ ارداقتاۋىنان بيىك مارتەبەدە، قۇرمەت تە بولعان ەمەس. سول ءۇشىن جىر پاتشاسى ماقاتاەۆ: «ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتاەۆ، ولتىرە الماس، الايدا ولەڭدى ەشكىم»،– دەپ ءوزىنىڭ ولمەس جىرىن حالقىنا ماڭگىلىك امانات ەتىپ تاستاپ كەتكەن XX عاسىردىڭ ۇلى سۋرەتكەرى.

نۇرلان سارسەنباەۆ،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف

Abai.kz