قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
اۆتونوميالى ۇكىمەت قۇرۋ جونىندەگى كەڭەسكە شاقىرىلعان وكىلدەردىڭ اي بويىنا كەڭىردەك جىرتىسقان تالقىسى اياقتاماي تىنا قالدى دا، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى جاعىنان گازەتكە جاريالانعان ءبىر ماقالانى ۇيرەنۋگە كىرىستىك. تالقىلاي كەلگەنىمىزدە، جۇڭگودان ءبولىنىپ تاۋەلسىز دەربەس رەسپۋبليكا قۇرۋدى تالاپ ەتۋشىلەر مەن مەملەكەت ىشىندە ۇيعىرىستان اتىنداعى ورتالىققا سىرتتاي عانا قاراستى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋدى تالاپ ەتۋشىلەرگە اسپاننان جاي ءتۇستى. تىزىممەن شاقىرىپ، جيىپ اكەتتى. قازاق گرۋپپاسىنداعى «ۇلتتىق اۆتونوميا» قۇرۋ پىكىرىندەگىلەرگە دە سول قاتاردا قاتتى سىن بەرىلسە دە، ونىڭ باستاۋشىسى بولىپ وكىرەشتەگەن احىمەتقان ءوز ورىنىندا «فۋتىنجاڭ» قالپىندا قالا بەردى. وعان نايجاعايدىڭ سالقىنى دا تيمەگەندىگى تاڭعالدىردى كوپشىلىكتى. ول ماقالادان جالپى ۇققانىمىز، بىزگە «كەرەگى» ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا عانا ەكەن. تالقىنى جالعاستىرا بەردىك.
VI
اۆتونوميالى ۇكىمەت قۇرۋ جونىندەگى كەڭەسكە شاقىرىلعان وكىلدەردىڭ اي بويىنا كەڭىردەك جىرتىسقان تالقىسى اياقتاماي تىنا قالدى دا، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى جاعىنان گازەتكە جاريالانعان ءبىر ماقالانى ۇيرەنۋگە كىرىستىك. تالقىلاي كەلگەنىمىزدە، جۇڭگودان ءبولىنىپ تاۋەلسىز دەربەس رەسپۋبليكا قۇرۋدى تالاپ ەتۋشىلەر مەن مەملەكەت ىشىندە ۇيعىرىستان اتىنداعى ورتالىققا سىرتتاي عانا قاراستى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋدى تالاپ ەتۋشىلەرگە اسپاننان جاي ءتۇستى. تىزىممەن شاقىرىپ، جيىپ اكەتتى. قازاق گرۋپپاسىنداعى «ۇلتتىق اۆتونوميا» قۇرۋ پىكىرىندەگىلەرگە دە سول قاتاردا قاتتى سىن بەرىلسە دە، ونىڭ باستاۋشىسى بولىپ وكىرەشتەگەن احىمەتقان ءوز ورىنىندا «فۋتىنجاڭ» قالپىندا قالا بەردى. وعان نايجاعايدىڭ سالقىنى دا تيمەگەندىگى تاڭعالدىردى كوپشىلىكتى. ول ماقالادان جالپى ۇققانىمىز، بىزگە «كەرەگى» ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا عانا ەكەن. تالقىنى جالعاستىرا بەردىك.
«سولتۇستىك شينجياڭدى قازاق اۆتونوميالى رايونى» دەپ اتاپ، قازاق وكىلدەرى تالاپ ەتكەن پىكىرگە سانجىنى ورتالىق ەتكەن «سانجى دۇنعان اۆتونوميالى وبلىسى» كولدەنەڭنەن كيلىگىپ، ورتان بەلىنەن، ياعني ماناستان شىعىسقا قاراي كەسىپ الدى. ءسويتىپ، ونداعى كوپ سان ۇستايتىن قازاقتارعا دۇڭگەن اۆتونوميالى وبلىسى قول استىنان «موري قازاق اۆتونوميالى اۋدان»، «باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدان» مەن ءبىر-ەكى اۋداننان «قازاق اۆتونوميالى اۋىل» دەپ اتالاتىن «ۇكىمەتتەر» قۇرىپ بەردى. ناتيجەدە قازاقتاردىڭ جەرلىك اۆتونومياسىنا ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارى تيگەندەي بولىپ ەدى. ىلە-شالا بۇل ءۇش ايماقتان «بوراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى» دەپ بوراتالا، جىڭ، اراسان اۋداندارىن، التاي مەن تارباعاتاي اراسىنان «قوبىقسارى مۇڭعىل اۆتونوميالى اۋدانىن» ءبولىپ شىعاردى.
«ۇلتتىق ار-نامىسى جوق» جاعاي مەن ىنتىقباي ۇشەۋىمىزدەن باسقا قازاق وكىلدەرى «مۇنداي اۆتونومياعا «راحىمەت» ايتىپ شىعا بەرىپ ەدى. پارتكوم وكىلدەرى الدىلارىنان توسا قالدى دا، قايتا وتىرعىزدى. جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ بۇل «ەرەكشە قامقورلىعىن» ەكى ساعات سويلەدى سونسوڭ. «جەرلىك ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى بەرىلمەيتىن ۇلت جوق. جارىققا تارتىپ وتىرعانىمىزدا قاراڭعىعا قاشۋعا، كەرى توڭكەرىسكە رۇقسات ەتىلمەيدى!» دەپ تيىپ تاستادى.
«مۇنىمىز، قاراڭعىعا قاشۋ دەپ اتالاتىن كەرى توڭكەرىس بولسا، جارىقتا-اق قالايىق» دەسىپ قازاق وكىلدەرى مۇنىسىنا دا كونە سالىپ ەدى، ۇلكەن زالدا جيىن اشىپ وتىرعان ۇيعىر وكىلدەرى دۋ ەتە ءتۇستى. «عۇلجامىزدى بەرمەيمىز»، «عۇلجامىزدى بەرە المايمىز!» دەپ كەڭىردەكتەر قىرىلداپ، كۇرىلدەي جونەلدى. - «ول ايماقتا ۇيعىر كوپ!»، «شاھارىندا قازاق دەگەن ءتىپتى جوق!» ، «ءبىز ولاردان ۇلكەن، اعا ۇلت بولعاندىعىمىز ءۇشىن قۇرساعىمىزدى كەڭگە سالىپ، ءۇش ايماقتاعى باسقا ۇيعىرلى قالالارىمىزدى بەرگەنىمىزگە قاناعات ەتسە بولار! عۇلجمىزدى بەرە المايمىز!»، «عۇلجا - ءسوزسىز بىزدىكى!»، «عۇلجا وزىمىزدىكى»، «توڭكەرىس ورتالىعىمىزدى قازاققا بەرە المايمىز!»...
بۇل جيىندا 60 شامالى ۇيعىر وكىلىنەن شىققان مۇنداي ۇلتشىل پىكىرلەرگە نارازى بولعان يۋسۋپ قاسىم مەن تاعى ءبىر-ەكەۋى شىعا جونەلدى سىرتقا. اۋىز زالداعى قازاق دوستارىنا قاراي الماي، باستارىن شايقاي قاشتى. ۇلكەن زالدى تىڭداپ باجىرايىپ وتىرعان ءبىزدىڭ دە ىزالى تاڭدانىسىمىز كۇشتى ەدى. قۇلجا نەگىزگى جاعىنان، قازاقتاردىڭ بەرگەن قۇرباندىعى - توگىلگەن قانى ارقىلى ازاتتىق الىپ، ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ ورتالىعى بولعان عوي. قالايشا ۇيعىرلاردىڭ عانا «توڭكەرىس ورتالىعى» بولىپ اتالماق! ال، سول قالا «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا بولسا، ءبارى-ءبىر شينجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەگە قاراستى بولماي قايدا كوشىپ كەتپەك! بۇل قىزىنۋلارى نەتكەن كورسوقىر ىشتارلىق! -دەستىك.
تۇپكى ۇلكەن زالداعى كوپشىلىگىنىڭ داۋىسى ءتىپتى ۇدەي ءتۇستى. «قوڭقابايدان» باستالاتىن قورلاۋ سوزدەرىن قوسا باستاعاندا بىزدەگى اپەرباقانداردىڭ دا جىنى قوزدى:
- ەي سارتتار، قۇلجا اكە-بابالارىڭنان قالىپپ پا ەدى، ەي!
- سول قالاداعى توڭكەرىستى باستاپ، جەڭىسكە جەتكىزگەندەر كىم ەدى، ەي!
- قاشقاريادان قانشاڭ كەلىپ توڭكەرىس اشىپ ەدىڭدەر، ەي، اڭگۇدىكتەر! -دەپ جىبەرگەن ءۇش تەنتەكتىڭ اۋزىن ءۇش پالۋان بارىپ باسقاندا، جاعاي سابىرعا شاقىرىپ، قىزىنعانداردى توقتاتىپ تاستادى.
- ول قالادا ۇيعىرلاردىڭ سانى كوبىرەك ەكەنى راس! -دەدى سونسوڭ باسەڭ داۋىسپەن اقىل سوزگە كىرىستى. - بۇل السىزدىگىمىزدى قالاعا جولاماي، مال سوڭىندا ساحاراعا تەنتىرەپ ادەتتەنگەن اتا-بابامىزدان كورەلىك. تاۋلارى مەن دالالارىندا قازاق سانى الدەقايدا باسىم كوپشىلىككە يە بولعانىمەن قالالارى مەن بازارلاردى باسقا وتىراقتى ۇلتتارعا تاستاپ كەتكەنىمىز راس قوي، كىمگە وكپەلەيمىز!... بۇرىننان سونداي بىتىراڭقىلىق-ورنىقسىزدىق وسالدىعىمىز بار. جەكە قۇلجا قالاسى جونىندە عانا ەسەپتەسىپ جەڭە المايمىز. ۇيعىرلار كوبىرەك ورنالاسىپ العان. اۋەلى اعا-اعالاپ، ۇلكەنسىتىپ، قۇرمەتتەي سويلەسىپ كورەلىك. اعانىڭ ءىنى تىكپەك وتاۋعا كومەك بەرەتىن ادامگەرشىلىك ادەتى بولاتىندىعىن سانالارىنا سيعىزىپ بايقالىق. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، سول قالانىڭ بۇكىل اۋدانى بويىنشا جالپى حالىق سانىن ورتاعا قويىپ ەسەپتەسەرمىز. قۇلجا قالاسى سوندا دا بىزگە تيەسىلى بولادى!...
جاعايدىڭ وسى اقىلى بويىنشا، كىشى اعا وكىلدەرىمەن باس قوسىپ، بىرنەشە رەت سويلەستىك. ءىنىنىڭ وتاۋ تىگىپ الۋىنا اعانىڭ كومەگى بولاتىندىعىن الدەنەشە اۋىزبەن، الدەنەشە تۇردە جەتكىزدىك. قازاقتاردى ءتىپتى قۇلجا ماڭىنا جولاتار نيەتتەرى كورىنبەدى. وزدەرى كەلىسىپ السىن دەگەندەي، ۇلكەن اعا ءۇن شىعارماي، كىرىسپەي قويدى. (قاراشىلارى ءوزارا مۇيىزدەسىپ تۇرسا، قوجايىنعا كەلەر زيان بار ما!..)
اۆتونوميا ماسەلەسىنە العاشىندا بويكۇيەز قاراستا جۇرگەن قازاقتار وسىنداي نامىس ارقىلى ىنتىماقتاسا ءتۇستى. ءۇش ايماقتىڭ بىزگە قالعان جەرىنىڭ ورتاسىنان قۇلجانى تاعى دا ويىپ بەرمەۋگە كەلىسكەندىكتەرى - مىقتاپ ەرەگەسكەندىكتەرى بايقالادى. ءبارى قاتىناستى سوزگە. «ارقايسىسى ءارتۇرلى مىنەزدەگى، ءارتۇرلى نيەتتەگى ۇيعىرلاردان بىزگە باۋىرمالدىق، جاقىندىق، ىنتىماق كورسەتۋشىلەرى جوق پا! كەڭ پەيىلدىلەرى قايدا بۇلاردىڭ، نەلىكتەن ءبارى بىردەي قاتىپ قالدى!» دەگەن جۇمباقتى شەشە الماي داعدارىپ مەن وتىردىم. ارقايسىسىن ءتىل قاتپاي بايقاستاپ كورگىم كەلەدى. مەنىڭ تۇپكى يدەياما اۆتونوميا ەمەس، كومپارتيا عانا ورنالاسقان-عوي. بۇل تۋىستاردىڭ ءتىل بىرلىگى ءبىرىن-ءبىرى قورقىتىپ الۋىندا بولىپ جاتقاندىعى بايقالدى ءبىر شاقتا. تابيعي ىشتارلىعى كۇشتى حالىق پا، ءيا، بۇل ايتىسقا ىڭعاي تار پەيىلدىلەرىن ادەيىلەپ تاڭداپ سايلاعان با، بەلگىسىز. ايتەۋىر بۇل الپىس شاقتى وكىلدىڭ باسىم كوپشىلىگى پەيىلى تار، كوزى كىشكەنە قورقاۋلاردان ەكەن. ارالارىنداعى ادامشا قاراپ، دۇرىس ويلاي الاتىن وكىلدەر پىكىر ايتا المايتىن حالگە ءتۇسىپ قالىپتى. بۇل جايلارىن ءلام دەمەي تۇقىرىپ العان يۋسۋپ قاسىمنىڭ حالىنەن ءتۇسىندىم. ماعان كوز استىمەن قاراپ قويىپ، تۇيىلە تۇقىرادى. وسى جايىتتەرىن تۇسىنە سالا، سويلەۋگە جيىن باسقارۋشىدان رۇقسات الدىم:
- قۇرمەتتى تۋىستار، قۇلجا قالاسى جونىندە ءبارىڭىزدىڭ پەيىلدەرىڭىز وسىلاي ما ەدى؟ ۇلكەن اعا اسا زور جومارتتىق ىستەپ، كىشى ىنىلەرىنىڭ بارىنە ەنشى الۋدى جاريالاپ، بۇيىرىپ وتىرعاندا، ەڭ تاتۋ تەتەلەس كىشى اعامىزدىڭ پەيىلى تارايىپ بارا جاتقانى قالاي؟ قۇلجا ءبىر عانا ۇلتتىڭ توڭكەرىس ورتالىعى ما ەدى؟ ءىنىسىن ءوزىنىڭ قىستاپ-جايلاپ جۇرگەن جەرىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى ءبىر قالاسىنان دا قۋىپ تاستاپ، ورنىن ويىپ اكەتكىسى كەلگەنى مە؟... بۇل پيعىل بۇكىل ادامزاتتىڭ اجۋا كۇلكىسىن كەلتىرەتىن پيعىل ەمەس پە؟... ۇلكەنى كىشىسىنە، ءالدىسى السىزىنە كومەكتەسۋ - ارقانداي ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىن ولشەيتىن تارازىسى ەمەسپە ەدى!
ال، ءتىپتى تۋىسقانداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ۇيلەنۋ، وتاۋ تىگىپ الۋىنا كومەكتەسۋ-تۋىسقاندىق قارىز ەدى عوي! سۇيىكتى، كىشى اعالار، سىزدەردە ونداي ادامدىق، باۋىرمالدىق ءداستۇر جوق پا ەدى؟... ولاي بولعاندا قايىرىمسىز تۋىسقانداردان كومەك سۇراماي-اق، الدىڭعى قارارىمىزدا قالا بەرگەنىمىز ءجون ەكەن: بىزگە اۆتونوميا ەمەس، تەڭدىك-ىنتىماقتا جاساۋ عانا قاجەت! سىزدەردى بۇلاي شۋلاتىپ، اۆتونوميا الماي-اق قويدىق!» - وسى سوزبەن بارىپ ورنىما وتىرا كەتتىم. كىشى اعا وكىلدەرىنىڭ ءوزارا كۇبىر-سىبىرى ۇدەي ءتۇستى دە، ءبىر-بىرىنە تىستەرىنىڭ اراسىنان ىسقىرعانداي سىرىلداپ، كىجىنسىنە باستادى:
- ۇقتىڭ با، ەكى جاق ورتاق يگىلىكتەنىپ كەلە جاتقان ءبىر عۇلجا قالاسى ءۇشىن عانا ۇلتىمىزعا قانشالىق قيانات كەلتىرگەنىمىزدى!
- قانداي قيانات كەلتىرىپپىز؟
- ۇيعىرلار تار قۇرساق، راقىمسىز، ادامگەرشىلىگى جوق حالىق ەكەنسىڭدەر دەگەن ماعىناداعى سوزدەر قارلى بورانداي سوقپادى ما!
- ەي وت قۇيرىق، ونشالىق ءسوز شىقپادى بيعابىلدان، زاھار شاشپاي وتىر!
- ەي، ءدوت[1], «بۇ پەيىلدەرىڭ بۇكىل ادامزاتتىڭ اجۋالى كۇلكىسىن كەلتىرمەي مە!» دەگەنى، «سىزدەردە ونداي ادامشىلىق ءداستۇر جوق ەكەن!» دەگەنى ءميللاتىمىزدىڭ اتىنا ابىروي بەرەتىن ءسوز بولدى ما!
كوپشىلىك اراسىندا مۇنداي كۇبىرلەر ورلەي باستاعانىن بايقاعان جيىن باستىعى "بۇگىنگى ۋاقىت ءبىر جەرگە بارىپ قالعانىن" ايتتى دا ۇيعىر وكىلدەرىنەن باسقا وكىلدەردىڭ تاراۋىنا رۇقسات ەتتى.
جيىن ورنىنا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جايىراق كەلىپ ەدىم، ولكەلىك پارتكومنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى سىمايىل ياسىن كەلىپ سويلەپ تۇر ەكەن. ءسوزى ۇيعىرلارمەن شينجاڭ قازاقتارىنىڭ تاريحي بايلانىسى جونىندە سياقتى: «... سولتۇستىك شينجاڭدا قازاقتار قاتىناسپاعان، جالاڭ ۇيعىر كوتەرىلىسى بولعان ەمەس. زورەكەر ۇكىمەتتەر قاندى قىلىشىن الدىمەن شاشىراڭقى قونىستانعان قازاق حالقىنا ۇيىرەتىن. سوندىقتان الدىمەن قازاق حالقى قوزعالاتىن... ءتىپتى بۇرىنعى سادىر پالۋان باستاعان قوزعالاڭ دا - كوبىنەسە قازاقتارعا سۇيەنگەن قوزعالاڭ. اسىرەسە، ءۇش ايماق توڭكەرىسىن قازاقتار باستاعان. شىڭ شىساي مەن گومينداڭ ۇكىمەتتەرىنە قارسى التاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى ىلە توڭكەرىسىنەن ون جىل بۇرىن باستالىپ ەدى. باسقىنشى، كەرتارتپا ۇكىمەت سودان السىرەگەن شاقتا ىلە كوتەرىلىسىن نىلقىداعى تاعى دا قازاقتار قوزعاپ، تەز جەڭىسكە جەتكىزدى. مۇنى كەشە عانا ءبارىمىز كورىپ ەدىك قوي. قۇلجانى «ۇيعىرلاردىڭ عانا توڭكەرىس ورتالىعى» دەگەن ءسوز كىمنەن شىقتى، قانە سويلەڭدەرشى!. ال، زورلىق كۇشپەن تارتىپ الماق بولدىڭدار دەلىك. سوندا قۇلجانى ءۇش ايماقتان قالاي ءبولىپ اكەتپەكسىڭدەر!... تۇلا بويىنا تۇتاس يەلەپ وتىرعان قازاق حالقىنا قۇلجانىڭ تامدارىن تىك ۇشار اەروپلانمەن كوشىرىپ اكەتپەكسىڭدەر مە!..نەندەي اقىماقتىق پىكىر كوتەرگەندىكتەرىڭدى ويلاپ كورسەڭدەر بولادى!..»
سىمايىل ياسىننىڭ بۇل ءسوزىن كۇنى بويى تالقىلاعان ۇيعىر وكىلدەرى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جيىلاندا ءبىرىنشى بولىپ يۋسۋپ قاسىم سويلەدى. ول، قۇقىعى جوعارى ساياسي بيۋرو مۇشەسىنىڭ پىكىرىنەن كۇش العان ەكەن.
- سىمايىل جولداستىڭ سويلەگەن ءجون-جاسىعى ءبىزدىڭ قۇرساعىمىزدا نەشە كۇن بۇرىن قايناپ، تەمپەراتۋراسى ءتىپتى ورلەپ كەتكەن بولاتىن، -دەپ باستادى ءسوزىن. - كوپشىلىك وكىلدەردىڭ قاباعىنا قاراپ، ارەڭ شىداپ كەلدىم. قاتتىراق ءسوز شىعىپ كەتسە، كەشىرىڭىزدەر! ءبىزدىڭ بارلىق ۇيعىر ۇلتشىلدارنىڭ باسقا ۇلت ۇلتشىلدارىنان پارقى بار. ول پارىقتارى باسقا ۇلت حالقىن ءبىز سياقتى ادام دەپ مۇلدە ويلاماۋشىلىقتان - كورسوقىر ناداندىقتان تۋىندايدى. باسقا ۇلت حالىقتارىنىڭ اسىراعان ءيتى دە از ەمەس ەكەندىگىن، بىزدەن جۋىردا جەڭىلە قويمايتىندىعىن تۇسىنبەيدى. بۇل نۇقتانى ەگەر ازداپ بولسا دا تۇسىنسە «عۇلجا بىزدىكى»، «عۇلجامىزدى بەرە المايمىز»، «توڭكەرىس ورتالىعىمىزدى بەرمەيمىز» دەمەس ەدى. بۇلارعا قارسى «ەي، سارتتار، قۇلجا اكە-بابالارىڭنان قالىپ پا ەدى؟» دەگەن ارىپتەسىمنىڭ قارىمجىسى دۇپ-دۇرىس شىقتى. - يۋسۋپ قاسىمنىڭ بۇل سوزىنە جيىن زالى دۋ كۇلدى. شەشەن مۇنان سوڭ سىمايىل ياسىننىڭ ىزىمەن قازاق حالقىنىڭ توڭكەرىسكە سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگىن دارىپتەي جونەلدى. وتان قورعاۋ جولىندا توككەن قانى مەن تەرى ءبىر سىپىرا تۋىسقان ۇلتتاردان ارتىق ەكەندىگىن، سانىنا، الىپ جاتقان تەرريتورياسى مەن جاعراپيالىق جاقتارىنا قاراعاندا دا، قۇلجا شاھارىن قازاققا قيماي ءبولىپ الىپ قالۋ دەگەندەرىنىڭ ءوتىپ كەتكەن ۇجدانسىزدىق ەكەندىگىن باسىپ ايتتى. يۋسۋپ قاسىمنىڭ داۋىسى، گومينداڭ وكتەمدىگىنەن قازاق وتىراقتاسقان قۇلجا ازات بولعان شاقتا، قالىڭ ۇيعىر وتىراقتاسقان قاشقاريانىڭ گومينداڭعا جەلكەسىن توسەپ، بۇعىپ جاتىپ العاندىعىن ايتقاندا ءتىپتى ورلەپ شىقتى. «وڭتۇستىك وكىلدەرى، مىقتى بولساڭدار سول كەزدە قايدا قالىپ ەدىڭدەر؟» -دەپ ساڭقىلداپ بارىپ تىندى. «قۇلجا ءۇش ايماقتىڭ باسقا قالالارى سياقتى قازاق حالقىنا ءتان ەكەندىگىنە تالاس جۇرمەيدى!» دەپ باسەڭ سويلەپ بارپ توقتاتتى ءسوزىن.
وسى سوزدەن سوڭ مۇڭعۇل حالقىنىڭ بوراتالا ء(ۇش اۋداندىق) اۆتونومي وبلىسى مەن قوبىسارى اۆتونوم اۋدانىنان باسقا ءۇش ايماق اۆتونوم وبلىسىنان جىرمالاۋشى اشىق داۋ-شار شىعا قويمادى.
قۇلجا قالاسىنا تالاسىپ، وكىلدەرى تۇسىنىسكەندىكتەن ۇيعىرلاردان دا قايتالانعان اشىق نارازىلىق شىقپادى. سولاي دا، ۇساق كۇبىر-سىبىر نارازىلىقتار توقتاي قويمادى. ماڭايىمداعى ۇيعىر قىزمەتتەستەرىمنىڭ بىرنەشەۋىنىڭ ماعان قاراعان قاباقتارى سالقىنداي بەردى. كەي سوزدەرىنەن مەنىڭ سول جيىنداعى ۇيعىر ۇلتشىلدارىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن قىتىقتاعان ءسوزىمدى كەك ساقتاپ قالعاندىقتارى بايقالادى...
قازاق وكىلدەرى قۇلجاعا جينالىپ، قۇرىلتاي شاقىرۋ دايىندىعىن جۇرگىزدى دە، ءبىر ايدان سوڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىس ۇكىمەتىن قۇردى. بۇرىنعى ىلە ايماعىنىڭ ءۋاليى جاعاي ءبىر اۋىزدان اۆتونوم وبلىستىڭ باستىعى بولىپ سايلاندى.
بۇل جەڭىستى قۇرىلتاي وكىلدەرىنىڭ كەشتەردە سەرۋەندەمەيتىن كەكسەلەرىنەن باسقا جاسىراقتارىنىڭ ۇيعىر لۇكشەكتەرىنەن تاياق جەمەگەنى تىم از بولدى بىراق. اسىرەسە باسقا اۋدانداردان ەرتەرەك كەلىپ قالعان وكىلدەر قۇلجا سودىرلارىنىڭ بۇل سىيلىعىنان كوبىرەك تاتقان ەكەن. قۇلجا قازاق اۆتونومياسىنا قاراستى بولعاندىقتارىن ەستىگەننەن باستاپ ۇيعىر لۇكشەكتەرى «قوڭقاباي اۋلايتىن» شايكا ۇيىمداستىرىپ الىپتى. «عۇلجا شاھارى زادى كىمنىڭ ەكەندىگىن قوڭقاباي ۋاكىلدەرىنە تانىتىپ قويالىق!» دەپ باسقا اۋدان مەن بازارلاردان دا سوتقارلارىن جيناعان ەكەن. بۇل نيەتتەرىن تولىق تۇسىنگەننەن كەيىن عانا وكىلدەرى ساقتانىپ، سىرتقا شىققاندا توپتاسىپ جۇرەتىن بولىپتى. سوندا دا ساياعىراق سايرانداعان مىرزالاردىڭ كوزى ءىسىپ، مۇرنى قيسايىپ قايتىپ ءجۇرىپتى. تەك ۇكىمەت ساقشىسى ىسكە تولىق كىرىسكەن سوڭ عانا توقتاپتى بۇل تەررورلىق.
ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلعان سوڭ وقۋ-اعارتۋ مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ ىسىنە جەدەلىرەك كىرىسىپ ەدى. بۇرىننان قولدانىلىپ كەلگەن اراپ جازۋىنىڭ كەدەرگىلىگى ءتىپتى زورايىپ كورىندى بۇل جۇمىسقا. اسىرەسە سول جاقتان باستاپ جازىلاتىن ماتەماتيكاعا وڭ جاقتان باستاپ جازىلاتىن اراب جازۋى مۇلدە سايكەسپەيتىن قايشىلىق تۋدىرادى. وقۋ قۇرالدارىن تۇسىنىكتى ەتىپ جاساۋعا بوگەتى ءتىپتى كوپ. سوندىقتان جازۋ وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. سول جاقتان باستاپ جازىلاتىن جازۋ مادەنيەتىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ىقتياجىنا اينالدى ءسويتىپ. بۇل ىقتياجدى شەشۋ، اسىرەسە شينجاڭداعى قازاقتار ءۇشىن وڭاي ەدى. سىلاۆيان جازۋىنان وزگەرتىپ، ۇلت تىلىنە لايىقتاپ جاسالعان قازاقستان جازۋىن قولدانا سالساق بولعانى. قازاقستان جازۋىن قولدانساق بىزگە باسقا جاقتاردان دا زور جەتىستىك باعىش ەتەتىندىگى ءسوزسىز.
جازۋ وزگەرتۋ جۇمىسىن مىندەتتى تۇردە شينجاڭ ورتالىعى ۇرىمجىدەگى وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى موينىنا الدى. حانزۋ جازۋىنان باسقا، ۇلتتىق جازۋ ماسەلەسىنىڭ بارلىعىن وسى مەكەمە عانا شەشە الادى. الدىمەن قازاقشا، ۇيعىرشا جازۋ وزگەرتۋ، القاسىن قۇرىپ، دەرەۋ ىسكە كىرىسۋگە قاۋلى الدى.
مەنىڭ قىزمەتىم بۇل شاقتا ولكەلىك ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگىندە بولاتىن. جازۋ وزگەرتۋ القاسىنا شاقىرىلمادىم. جاڭا قۇرىلعان بۇل القانىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ قىزمەتى الدىمەن ۇيىمداستىرىلدى. قازاقشا «شينجاڭ گازەت» مەن وقۋ-اعارتۋ جۋرنالى جانە جوعارى، ورتا مەكتەپ مۇعالىمدەرىنەن باسقا ءتىلماشتاردان دا وكىل قوسىلىپ، جالپى 60 شاقتى القا مۇشەسى ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. قازاقستان جازۋى مەن لاتىن جازۋىنىڭ قايسىسىن قولدانۋ جونىندە تالقى جۇرگىزىلگەنى، 1-ءشى رەتكى جيىن تالقىسىندا-اق قازاقستان جازۋىن قولدانۋعا كوپشىلىگىنىڭ قوسىلعانى ەستىلدى. وزىمىزگە بۇرىننان تانىس، زيالىلار عانا ەمەس، ساۋاتى بار ازاماتتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى بىلەتىن وسى جازۋداعى كىتاپتار كىتاپ سورەلەرىمىزگە تولىپ، ءبىلىم قازىنامىزعا اينالىپ العان عوي. ناقتىلى قازاق جازۋىنا ەندى تولىق كوشكەن-اق شىعارمىز دەپ بەيعامسىپ، ءوز جۇمىسىممەن جۇرە بەرىپپىن. جازۋ وزگەرتۋ القاسى قۇرىلعانىنا ءبىر اپتا وتكەندە تەلەفون كەلدى ماعان، جيىننىڭ رايى وزگەرىپ، تالاس-تارتىس كۇشەيىپ كەتىپتى. حانزۋشادان اۋدارۋ قىزمەتى مەن تىلماشتىقتان وسكەن گازەتتىڭ ءبىر رەداكتورى باستاپ، لاتىنشا جازۋعا كوشۋدى قۋاتتاۋشىلار كوبەيىپ كەتىپتى. ونىڭ ۇگىت نەگىزى ساياسي كۇشپەن قورقىتىپ بارا جاتقان كورىنەدى: «حانزۋ حالقى ەرتەڭ-اق يروگليفتى تاستاپ[2] لاتىنشا جازۋعا كوشپەك، ءبىز حانزۋ حالقىنان ايرىلا المايمىز، ايرىلعىسى كەلگەندەر قانە ايرىلىپ كورسىن!» دەيدى ەكەن.
كەرى توڭكەرىسشى اتالىپ، سوعىلىپ قالۋدان قورىققانداردىڭ ءۇنى سول سوزدە ءوشىپ، لاتىنشا جازۋعا كوشۋدى قابىلداۋشىلار كۇرت كوبەيىپ قالىپتى. سونىڭ ەرتەڭىنە القا مۇشەلەرىنىڭ ۇشەۋى تاڭەرتەڭ ەرتە كەلدى ماعان. لاتىنشانى قابىلداۋشىلار جيىنعا قاتىناسۋشىلاردىڭ 90 پايىزىڭا جەتىپ قالىپتى. ەگەر بۇگىن ەرتەڭ ءبىر تويتارىس بەرىلمەسە، قازاق جازۋىن لاتىنشا جازۋعا اۋدارىپ اكەتەتىن كورىنەدى. مەن مۇنى ءوز مەكەمەمنىڭ باسشىلىعىنا بايانداي سالىپ، جازۋ وزگەرتۋ قىزمەتى ورنىنا شاقىرۋشىلارعا ەرە جونەلدىم. قازاقستان جازۋىنا ءوتۋدى جاقتايتىن مىقتىراق ساۋاتتىلاردان مەنەن باسقا دا ەكى-ۇشەۋى شاقىرىلعان ەكەن.
القانىڭ جاڭا مۇشەلەرى رەتىندە ءبىز كىرىپ بارعاندا، قىزۋ كەرىستەگى تالقى ءىش تارتىپ تىنا قالىپ ەدى. جيىن باسقارۋشىدان بىرەر ساعات سويلەۋگە رۇقسات الىپ، سويلەي جونەلدىم.
«كەڭەسپەن بىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەپ باستاپ، سول جاقتان باستالاتىن جازۋلاردىڭ ىشىندە تىلىمىزگە ەڭ جاقىن ەكى ءتۇرلى جازۋدىڭ بىزگە ەڭ قولايلىسىن تاۋىپ تاڭداۋىمىز ءۇشىن، الدىمەن سول ەكەۋىنەن دە ساۋاتىمىزدى تولىقتاۋىمىزدىڭ اسا قاجەت ەكەندىگىن جۇرتشىلىقتان ەستىپ كەلگەنىمدى ايتتىم سونسوڭ: «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنا قاراستى ارقانداي ۇلت حالقى وزدەرى تاڭداعان جازۋدى قولدانۋعا قۇقىقتى»، «ارقانداي ۇلتتىڭ قولدانعان جازۋىن يدەولوگيالىق جانە ساياسي جاقتان سىنداۋعا، كەرى توڭكەرىسشىلدىككە شىعارۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق». وسى ەكى تۇجىرىمنىڭ قاتەلىگى، نەگىزگى زاڭعا قايشىلىعى بار ما؟... قانە جولداستار الدىمەن وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك تالقىلاپ كورەلىكشى!... پىكىردى ارتتان سىپسىڭداماي، اشىق بەرەلىك!...
جيىن قاتىناسۋشىلارى جىم-جىرت تىنا قالدى دا، ەكىنشى رەت قۋزاعانىمدا قازاقشا «شينجاڭ گازەتىنىڭ» ءبىر ءتىلشىسى تۇرەگەلدى. (ونى باس رەداكتورىنىڭ سىبىرلاپ تۇرعازعانىن بايقادىم).
- بۇل ەكى پىكىرىڭىزدىڭ نەگىزگى زاڭعا قايشىكەز جەرى جوق، زاڭدى ءسوز. بىراق -دەپ ءبىر بوگەلدى ءتىلشى. - بىراق، ءبىز كەلەشەكتە ۇلى حانزۋ حالقىنان ۇلتىمىزدىڭ بولەكتەنەتىن بەتالىس پايدا بولسا، الدىمەن ارام شوپشە جۇلىپ تاستاي ءبىلۋىمىز قاجەت. مەملەكەت ءتىلى بولعان ۇلى حانزۋ ءتىلى لاتىنشا جازۋعا كوشۋگە دايىندالىپ جاتىر. ال، ءبىز وسى باستان سول جولعا ءتۇسىپ، لاتىنشا جازۋعا كوشىپ، حالقىمىزدى وزىق ۇلت قاتارىنا جەتكىزىپ الۋىمىز قاجەت!
- ال، الدىعا ءتۇسىپ وزىپ كەتپەسەك، كەرى توڭكەرىسشى بولىپ كەتەرمىز دەگەن ءحاۋپىڭىز بار ما؟ -دەپ ىنتىقباي كىرىستى سوزگە.
- ولاي بولماساق تا، سوعان جاقىن ماعىنا شىعادى. سلاۆيان ارپىنە كوشىپ كەتسەك... باسقا بولىپ كەتەمىز عوي!
ىنتىقباي كۇلىپ جىبەرىپ سويلەدى:
- سلاۆيان نەگىزىندەگى قازاق جازۋىن قولدانعان قازاقستان قازاقتارى «باسقا بولىپ كەتتى» دەمەكشىمىسىڭ؟
- ولاي دەمەسەك تە باسقا مەملەكەتتە، باسقا ۇلت بولىپ كەتتى عوي!
- وتتاماي تۇر! - ون شاقتى جىگىت بىردەن اقىرىپ جىبەردى تىلشىگە. - سوۆەت وداعى باسقا جاققا ەمەس، سوتسياليزم جولىمەن ءبىزدى دە باستاپ كەلە جاتپاي ما!
- قازاقستانداعى قازاقتار باسقا ەمەس، ءوز ەلىندە، ءوز وتانىندا، ءوز تىلىندە سويلەپ، ءوز جازۋىندا بىزگە دە كوپتەگەن كىتاپ-جۋرنال شىعارىپ بەرىپ جاتسا، بۇل قاي بىلجىراعانىڭ!
- كىمنەن شىققان اپين مۇنىڭ!
- ەندى قازاقتى قازاقتان بولۋگە كىرىستىڭ بە، ەي، سەن!
- ءوز ۇلتىمىزدى بولشەكتەمەكسىڭدەر مە، ەي، سەندەر!
ەكى جىگىت قاتار كىجىنىپ، ءتىلشىنىڭ الدىنا جەتىپ بارعاندا، ىنتىقباي مەن كۇلان ارالارىنا بارىپ تۇرا قالدى.
جيىن باستىعى جيىن تارتىبىنە شاقىرىسىمەن، مەن ءسوزىمدى جالعاستىردىم.
- ەگەر مەنىڭ جوعارىدا قويعان ەكى پىكىرىمە قارسى پىكىرلەرىڭ بولماسا، ونىڭ زاڭدى تۇردەگى دۇرىس ەسكەرتۋ بولعانى عوي، سولاي ما؟ مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتار جازۋىنا قاراتىلعان زاڭ ساياساتى وسىلاي ەمەس پە ەدى؟ ءيا جاڭادان زاڭ شىقتى ما؟
- جوق، جوق، جاڭادان زاڭ شىعارىلعان جوق!
- ولاي بولسا، جازۋ وزگەرتۋ جونىندە ۇقساماعان پىكىردەگى جولداستار، ءبىر-بىرىڭە ساياسي جۇدىرىق ءتۇيىپ، قورقىتۋدى قويىڭدار! مۇنىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر جايىتتەردى ۇعىپ الالىق: حانزۋ حالقى جازۋىن لاتىنشاعا وزگەرتەدى دەگەن ءسوز قازىرگى داۋىردە عانا شىققان ءسوز ەمەس، ءبىر عاسىردان بەرى بولىپ كەلە جاتقان ءسوز. حانزۋ جازۋى ءسوزدى تاڭبا (سۋرەت) ارقىلى ۇقتىراتىن جازۋ. ءار-ءبىر ءسوزدى سۋرەتپەن تاڭبالايدى. ءارىپى جوق. ال، لاتىنشا جازۋ - ءبىزدىڭ جازۋعا ۇقساس ارىپتەن (دىبىستان) قۇراپ ۇقتىراتىن جازۋ. ارقانداي ءسوزدى دىبىسپەن (ارىپپەن) قۇرايدى. سوندىقتان حانزۋ جازۋىن لاتىنشا جازۋعا وزگەرتۋ وتە قيىن. حانزۋ وقىمىستىلارى سانسىز كوپ تاڭبادان قۇتىلىپ، ءارىپ قولدانۋعا شىڭحاي توڭكەرىسىنەن بۇرىنعى داۋىرلەردە-اق ۇمتىلىس جاساپ كورگەن. تىلدەرىندەگى تۇلعا جاعىنان بىردەي، ۇقساس سوزدەردىڭ كوپتىگىنەن (ول تۇلعالاس سوزدەردى ارىپپەن جازعاندا مۇلدە ۇعىلمايتىن، سۋرەتپەن تاڭبالاماسا، قاي ءسوز ەكەندىگىن ايىرۋ قيىن بولعاندىقتان) ساتسىزدىككە ۇشىراپ، ارىپتك جازۋعا كوشە الماي كەلگەن. ءسويتىپ، كوپ ماشاقاتتانىپ كورىپ، ءارىپتى جازۋعا كوشۋدىڭ ەڭ باستاپقى دايارلىق ساتىسى - حانزۋ ءتىلىنڭ ءوزىن بىرلىككە كەلتىرۋ دەپ تاپقان. بىراق، قازىرگە دەيىن تولىق بىرلىككە كەلتىرە العانى جوق. ال، تۇلعالاس-اتتاس، دىبىستاس سوزدەردى عىلىمي جولمەن پارىقتاندىرۋ دەلىنەتىن قيىن ماشاقاتتى جۇمىستارى سونان سوڭ باستالماق. دەمەك، جازۋ وزگەرتۋدەگى نەگىزگى جۇمىستارى قاشان باستالىپ، قانشا ۋاقىتتا ورىندالادى دەيتىن سۇراۋعا كىم جاۋاپ بەرە الادى، قانە؟... ءبىر-ەكەۋىڭ شىعىپ، عىلىم اكادەمياسىنان سۇراڭدارشى!
حانزۋ جازۋى جونىندە قازىرگە ىستەلىپ جاتقان ىستەر، جاڭا جازۋعا كوشۋ ەمەس. ونىڭ كەرىسىنشە، كونە جازۋ تاڭبالارىنىڭ سىزىقتارىن ازايتىپ (قىسقارتىپ) تەز جازۋعا، حالىقىتىڭ وڭايىراق ۇيرەنۋىنە ىڭعايلاۋ عانا. لاتىنشا جازۋعا كوشۋدى حانزۋ حالقى قازىر تۋماعان سيىردىڭ ۋىزىن كۇتكەندىك دەپ تۇسىنەدى. ال، حانزۋ ءتىلىنىڭ ارىپتىك جازۋعا (لاتىنشاعا) قاشان كوشەتىندىگىن كىم، ناق ايتىپ بەرە الادى، ءىس جۇزىندىك دالەلمەن سويلەپ ءتۇسىندىرسىنشى، قانە؟...
ءبىزدىڭ جازۋ وزگەرتۋ قىزمەتىمىزدە لاتىنشا، سلاۆيانشا ەكى ءتۇرلى جازۋدىڭ قايسىسىنا كوشسەك تە ونداي ماشاقات كەدەرگىلىك جوق. جانە ۇلى حانزۋ حالقىنان ءبولىنىپ كەتەتىندەي ءحاۋىپ-كۇدىك تە جوق. ماسەلەن، ءبىز وسى اراپ جازۋىن قولدانىپ ءجۇرىپ-اق، حانزۋ حالقىمەن بىرگە جاساپ كەلەمىز عوي. ال، ودان بىرەر قادام بولسا دا ىلگەرى، زامانا مادەنيەتىنە ىڭعايلى سلاۆيان نەگىزىندەگى قازاقستان جازۋىن قولدانساق نە بولادى ەكەن؟... وسى جازۋ ارقىلى ءبولىنىپ كەتەدى دەگەن ءسوز - تەك ارام ويدىڭ اقىماقتىق ساندىراعى عانا!
جيىنداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇل ءسوزىمدى دۋ كوتەرىلگەن قىزۋ قولشاپالاقپەن قارسى الدى. پىكىرىمنىڭ جالعاسىن ۋاقىتتىڭ شەكتەۋىمەن ەرتەڭگە قالدىرىپ، ءوز مەكەمەمنىڭ ءبىر جۇمىسى ءۇشىن قايتىپ كەتتىم. مەن قايتقان سوڭ جازۋ وزگەرتۋ القاسىنىڭ جيىن باستىعى قاي جازۋعا كوشۋ جونىندەگى كەشەگى تالقىلارىن جالعاستىرعان ەكەن. لاتىن جازۋىنا كوشۋدى باستاعان كەشەگى رەداكتورىدڭ قولداۋشىلارى ازايىپ، كوبى قازاقستان جازۋىنا كوشۋدى جاقتايتىندقتارىن اشىق سويلەپ، لاتىنشا جازۋدى قابىلداۋ پىكىرلەرىنەن قايتا اينىپتى. بۇلار لاتىنشا جازۋعا كوشۋدى گازەت رەداكتورىنىڭ ساياسي شوقپارىنان قورىققاندىقتارىنان قابىلداعاندار ەكەن. جيىن وكىلدەرىنەن كەشكە جاقىن قاي جازۋدى قالايتىندىقتارىن سۇراعاندا القا مۇشەلەرىنىڭ 80 پايىزى قازاقستان جازۋىنا قول كوتەرىپتى.
مەن ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ تاعى كەلىپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ تەز وركەندەۋى ءۇشىن ايتىلىپ جۇرگەن لاتىنشا جازۋمەن قازاقستان جازۋىنىڭ قايسىسى پايدالى دەگەن سۇراۋعا جاۋاپ رەتىندە تاعى سويلەدىم:
بۇرىن مۇسىلماندىق ساۋات رەتىندە اراپشا قۇران عانا جاتتاپ كەلگەن ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ «وقىعان» ازاماتتارى قاري[3] اتالعاندا دا ءبىر-بىرىنە حات جازا المايتىن. كەيىنىرەك جاديتشە[4] جازۋ قولدانعان سوڭ عانا جارتىلاي اراپشا بولسا دا ەپتەپ شاعاتاي تىلىمەن ارالاسقان قازاقشا ءتىلى قاعازعا تۇسەتىن بولىپتى. جاديتشىلىكتىڭ ءوزى دە «ءپاني دۇنيەگە» ءدىن ساۋاتىمەن ارالاسىپ، قوعام مادەنيەتىن جاساسۋ ءۇشىن شىققان عوي. ناقتىلى قازاقشا جازۋ مادەنيەتىن دۇنيەگە كەلتىرىپ، قازاق گرامماتيكاسىن تۇڭعىش رەت جاساپ، ءبىزدى جازۋلى ۇلتقا اينالدىرعان احىمەت بايتۇرسىنۇلى بولدى. جازۋ مادەنيەتىنە وسى جازۋمەن قانىققان سوڭ عانا ءجاديت جازۋىنىڭ «ن» مەن «گ» ءارپىن قوسىپ «ڭ» ءارپىن ەكى ارىپپەن جاساعاندىعىن سىندايتىن بولدىق. باسقا دىبىستارعا جەكە-جەكە ءارىپ جاساعاندا «ڭ» دىبىسىنا جەكە ءارىپ جاساي المايتىنداي نە الباستى باسقان دەپ كۇلگەنبىز: راسىندا، بۇل جازۋ شىعارۋداعى ءبىر جابايىلىق ەدى. جازۋ جاساۋ مادەنيەتىنە ايقىندىق پەن ىقشامدىق قاجەت قوي.
ال، كوپتەن بەرى قىتاي وقىعاندارى «لاتىنشا» دەپ اتاپ كەلە جاتقان جازۋ دا سونداي قوس-قوس ارىپتەن قۇرالعان ديۋداي-ديۋداي بەس ءارىپ بار ەكەندىگىن بىلەمىز. مۇنى وقۋ ۇستىندە ويلانىپ بارىپ مولشەرمەن ارەڭ انىقتاپ دىبىستايمىز. بۇعان ءبىزدىڭ مىنا سانالى مادەنيەتىمىز نە دەمەك؟ ەگەر مۇنى جازۋ ونەرىندەگى شەگىنۋ دەسەك، مەشەۋ ءجاديت جازۋىنان بەس ەسە مەشەۋ، ياعني ارتقا بەس ەسە ارتىق ەشگىنۋ بولماي ما! ارىپتىك جازۋدا ساۋاتى تولىقتانىپ قالعان بىزگە مۇنداي «ءارىپتى» ۇيرەتۋ، قورلاعاندىقتان باسقا نە بولماق!
ەندى قازاقستان جازۋى جونىنە كەلەيىك: قازاق حالقى زورەكەر ۇلتشىلداردىڭ زوبالاڭىنان قاشىپ، بۇكىل جەر شارىنىڭ شالعاي-شالعاي تۇكپىرلەرىنە شاشىلىپ كەتكەن بولسا دا، ءتىل جاعىندا تۇپ-تۇتاس. مەملەكەت قاراستىلىعىن تانىتاتىن اتاۋلاردان باسقا پارىق جوق. ماعۇرپتاعىسى مەن ماشرۇقتاعىسى بىرىنەن ءبىرى ءتىل-گرامماتيكا جاعىنان تيتتەي دە اجىراعان ەمەس. ءبارى دە بايىرعى ءوز انا تىلىندە سويلەيتىن، فيلولويگيا تۇتاستىعى جاعىنان سىزات تۇسپەگەن ۇلت. ءتىل ورتالىعى - قازاقستان. دەمەك، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز دە (شەكارا ايىرماشىلىعىنان باسقا) الالىق جوق. (كەي ءبىر زور ۇلتشىلداردىڭ ءوز ءتىلىن وزگە ۇلتتارعا دەكتاتۋرا رەتىندە زورلاپ جۇرگىزگىسى كەلەتىن دالباساسىن تىلىمىزدەگى بۇل تۇتاستىققا ءمىن رەتىندە تاڭۋعا بولمايدى.) قاراستى تەريتوريامىز باسقا-باسقا بولسا دا، ءتىل جاعىنداعى وسى تۇتاستىعىمىز ارقىلى شينجاڭداعى قازاقتار قازاقستان جازۋىنان وراسان زور كومەك تاۋىپ وتىر. ماسەلەن، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ول جازۋداعى وقۋ قۇرالدارىنان پايدالانۋ ارقىلى ءوز دارەجەسىنەن وزىق بىلىمگە يە بولىپ وتىرعاندارى از ەمەس. مەن ءوزىم دە سونىڭ ءبىرىمىن. ال، اۋدارما جاعىنان دۇنيەدەگى وزىق ۇلگىلى كىتاپتاردىڭ قازاقستان جازۋىنا اۋدارىلماعانى جوقتىڭ قاسى. ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىلىك وزىق شىعارمالار قازاق مادەنيەتىنىڭ ءتول تۋماسىنداي ءسىڭىستى قازىنا بولىپ قالدى. ءسويتىپ، قازاقستان جازۋى ءبىزدىڭ عىلىم-ونەردىڭ قاي سالاسىندا بولسا دا سونداي قۇرمەتتى-وزىق ورىندا. بۇل كىتاپتاردى شينجاڭنىڭ ءوز اۋدارماشىلارى توتە اۋدارسا، قازاقستاندىكىنەن ساپا جاعىنان دا سان جاعىنان دا الدەقايدا تومەن بولىپ شىعىپ جاتىر. اسىرەسە، ساپا جاعىنان بازارسىز، ءوتىمسىز بولىپ قالىپ ءجۇر. قازاقستان جازۋىنداعى اۋدارمانى كورگەن-ەستىگەن وقۋشىلار، ءوز اۋدارماشىلارىمىزدىكىن المايدى. سوندىقتان قازاقستان جازۋىن بىرنەشەلەگەن اۋدارماشىلارىمىز جاۋ ساناپ، شەتكە قاعىپ تاستاتقىسى كەلەدى. جەكە باسىنىڭ پايداسىنا ۇلت پايداسىن-حالىق پايداسىن قۇربان ەتكىسى كەلەتىن توعىشار ناداندار وسىلاي ارەكەتتەنۋدە!
جولداستار، ەندى ويلاپ كورەلىكشى، بۇرىننان ارتتا قالىپ كەلە جاتقان شينجاڭداعى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بۇل وزىق مادەنيەتتى جازۋ سيماي ما؟ مۇنى ساياسي شوقپارمەن شەكتەپ قۋىپ شىعىپ، كوپ ءارىپى وعان قاراما-قارسى جاسالعان بەيتانىس ءتىلدىڭ «لاتىنشا جازۋىن» قولدانباق بولۋىمىز، ءوزىمىزدىڭ وزىمىزگە قاستىق دايىنداعاندىعىمىز ەمەس پە!... «شوپكە ايداسا تاقىرعا قاشاتىن» كەدەيدىڭ مالى ءبىز بولعانىمىز با؟ عىلىم مەن مادەنيەتتتىڭ جەر ۇيىعىنا ەندى بەتتەگەنىمىزدە، ەگىنگە تۇسەتىن سيىرداي ۇركىتكەن كىم ءبىزدى؟ قازاقستان جازۋىن باسقا ەلدىڭ جازۋى دەپ شەتتەتۋ، شىن مانىندە، ۇلتتىق ءتىلىمىز بەن جازۋىمىزدى ايىرۋ ارقىلى ۇلتىمىزدى بولشەكتەۋ ەمەس پە! وسىنىڭ ءوزى ءوز اتا-اناسىنا ىستەگەن ناعىز قاسكۇنەمدىك بولىپ شىعاتىندىعىن تۇسىنبەي مە ءبىزدىڭ سانالىلارىمىز؟ وسى سۇراۋلاردى تالقىلاپ، وتىرىك-شىندىعىن، اق-قاراسىن ايرىپ كورەلىكشى، قانە!...
وسى سوزبەن توقتاپ، كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن تىڭدادىم. تالقىدا سويلەۋشىلەر قىزىنىپ، مەنىڭ قويعان سۇراۋلارىمدى ءتىپتى كۇشەيتىپ، زورايتا ءتۇستى. ساياسي شوقپار ءۇيىرىپ، جات ءتىلدىڭ لاتىنشا جازۋىنا جەتەكتەۋشىلەردى اتتارىن اتاماي ءتۇتىپ، توزالاڭىن شىعاردى. تەرىس پيعىلدى رەداكتور مۇلدە جالعىز قالعاندىعىنان كۇلبەتتەنىپ، ءۇن شىعارا الماي قالدى. جازۋ وزگەرتۋدەگى بۇل ءسوزىم كوپشىلىكتى قانشالىق زور شابىتقا يە ەتكەندىگىن، مازمۇنىن ءتىپتى بايىتىپ اكەتكەندىكتەرىنەن، عىلىميلىعى جاقتان كەمەلەتكە جەتكىزگەندىكتەرىن، پىكىر جۇرگىزۋدەگى قىزعىندىلىقتارىنان بايقاپ، تولىق جەڭىسكە جەتكەندىگىمدى ءتۇسىندىم. اعىنى قاتتى ۇستەمدىك تولقىنى كەرباقپا رەداكتوردىڭ ءوزىن دە جۇلا جونەلىپ، ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، قازاقستان جازۋىنا ەرىكسىز تابىندىردى. گازەت ۇكىمشىسىنىڭ مۇنداي ماسقارالىقپەن مويىنداي جەڭىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، اۋدارماشىلىقتاعى جەكە باس پايداسىن كۇيىتتەگەندىگى ەكەندىگىن مەنىڭ اشكەرەلەپ تاستاۋىمنان بولعاندىعىن سەزدىم. شينجاڭ قازاقتارىنىڭ جازۋىن قازىرگى زامانعا، عىلىم مەن ونەردىڭ دامۋىنا لايىقتاسقان كەمەلەتتى قازاقستان جازۋىنا الماستىرۋ قىزمەتىمىزدى، ءسويتىپ، ۇلكەن جەڭىسپەن، وكىلدەردىڭ ءجۇز پايىزدىق تولىق قابىلداعان قاۋلىسىمەن اياقتاتتىق.
بۇل جولعى كۇرەستە ىنتىقباي مەن كۇلان وزدەرىنىڭ ءبىر مايداننىڭ، ءبىر كوزقاراستىڭ جاۋىنگەرلەرى ەكەندىكتەرىن تولىق تانىعان ەكەن. سونىڭ ەرتەڭىنە-اق تويعا شاقىردى.
جاعاي ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇرىلۋ تويىن ادەيى كەشىكتىرىپ، جازۋ وزگەرتۋدىڭ وسى قاۋلىسىن كۇتىپ وتىر ەكەن. ۇرىمجىدەن وسى قاۋلى بارىسىمەن، قۇلجادا «قوس جەڭىس تويىن» دايىنداپ، قازاقستاندى دا شاقىرتىپتى. «سوۆەت وداعى» مەن «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى» قازاقتاردىڭ ەكى وتاۋى مادەني-اعارتۋ سالالارى جاعىنان تاعى دا جاقىنداسىپ، شەكارانىڭ ەكى جاعىنان تۇتاسىپ قالعاندىعىنا قازاقستان قاتتى قۋانعان ەكەن. مادەنيەت وكىلدەرى قۇلجاعا زور كولەممەن كەلىپ، بىرگە تويلاستى. بۇل تويدان سوڭ اسا اڭساعان ساعىنىشتى ەنەلەرى مەن قۇلىندارى جاناسقانداي بارىس-كەلىس، مادەنيەت الماسۋ ىستەرى ءتىپتى جيىلەي ءتۇستى. مۇنداي جايت دوستىڭ ءسۇيىنىشتى كوڭىلىن، قاستىڭ كۇيىنىشتى كوزىن تارتپاسىن با. ارماندار تولدەپ، تىلەكتەر گۇلدەگەن ءبىر قىسقا ۋاقىت ءۇمىت قارلىعاشتارىن قايشالىسا ۇشىرىپ، شەكارا ءتارتىبىن ىعىر ەتتى بىلەم. زەيىل ساقشىلار شەكاراعا توپتالا ءتۇستى. قىرعىن قۇرالدارى كۇن سايىن كوبەيە ءتۇستى...
ورتا ازيا مەن شينجياڭداعى مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ مۇنداي تۋىسقاندىق ەتەنە بايلانىستارىن مىقتاپ شەكتەۋدىڭ، ياعني اسسميلاتسيالاپ، ءبىر-بىرىنەن الىستاتىپ، ازعىنداتۋدىڭ ساياساتتارىن، ورىس وتارشىلدارى سياقتى كوپتەن-اق دايىنداپ جاتقان بەجىن ۇكىمەتى الدىمەن ءتىل-جازۋ بىرلىگىن بۇزۋعا شۇعىل كىرىستى. ۇلت جازۋى جونىندەگى زاڭدارىن لاقتىرىپ تاستاپ، ورتالىق ۇكىمەت اتىنان بۇيرىق شىعاردى. ارىپتەرىنىڭ كوبى قازاقستان جازۋىنىڭ ارىپتەرىنە قاراما-قارسى دىبىستاعى، جاڭا ايتىلعان قوس-قوس ءارىپتى قاسكۇنەم «لاتىنشانى» جارق ەتكىزدى:
«جۇڭحۋا ۇلتتارى تۇگىل قابىلداپ، ۇلى بىرلىككە كەلۋلەرى ءۇشىن «بارىمىزگە لايىقتى لاتىنشا»، وسى جازۋدى قولدانۋ قاجەت!» دەي كەلىپ، شينجياڭداعى ۇساق ۇلتتاردىڭ تۇگەلىمەن وسى جازۋعا كوشۋىن قاداعالاپ تاپسىرىپتى. بۇل بۇيرىققا قول قويعان ۇكىمەت باستىعى جۋنلاي. تەكسەرىپ بايقاساق، بۇرىن ازيا تۇرىكتەرىنىڭ ماڭايىن باسىپ كورمەگەن بايتانىس «لاتىنشا» ەكەن.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءوز ۇيىندە تەرى پىشە المايتىن ولاق قاتىننىڭ باسقا ۇيدە ماقپال پىشكەنىندەي ورەسكەلدىكتى ىشىڭىزدەن ءبىلىپ، كوز قيىعىڭىزبەن كورىپ، ازۋدى باسا كۇلىپ وتىرعان شىعارسىز!... امال نە، سوقىر مىسىقتىڭ تىرناعىنا سورلى تىشقان ىلىنەدى ەكەن!!!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] ءدوت (ۇيعىرشا) - دۇلەي.
[2] يروگليف - جازۋ ورنىنا قولدانىلاتىن تاڭبا. حانزۋ تىلىندە تۇلعالاس دىبىستاس ءسوز كوپ بولعاندىقتان الىگە دەيىن ءارىپ جازۋىن قولدانا الماي، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قاراي جاسالعان سۋرەت (تاڭبا) قولدانىپ كەلەدى.
[3] قۇراندى تۇگەل جاتتاپ العاندار قاري دارەجەسىن الادى.
[4] ءجاديت.
