باسى: قورداي وقيعاسى - ۇلت ساياساتىنىڭ كورسەتكىشى مە؟

جالعاسى: كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندەگى قازاقستانداعى ۇلت ساياساتى

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى قازاقستان، ۇلت ماسەلەسىندەگى كسرو-دان مۇراعا قالعان ساياساتتى جالعاستىرۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ۇلت ماسەلەسىندەگى الەمدىك تاجىريبە، جاڭا ۋاقىت تالابى نازارعا الىنباي، بۇرىنعى كەڭەستىك ساياسات «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» سياقتى ۇيىممەن بۇركەمەلەنىپ، قازاقستاننىڭ ۇلت ساياساتىنداعى الەمدە انالوگى جوق مودەلى رەتىندە ناسيحاتتالۋدا.

قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت بولا تۇرا، كوپ ۇلتتى مەملەكەت دەپ جاريالاندى. مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى بولا تۇرا، ورىس تىلىنە كونستيتۋتسيالىق مارتەبە بەرىلىپ، رەسمي قارىم-قاتىناس ءتىلى دەپ تانىلدى.

زاڭ شىعارۋ سالاسىنا قاتىستى قوعام ءومىرىن رەتتەيتىن بارلىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر ورىس تىلىندە ازىرلەنىپ، دايارلانىپ، قابىلدانىپ، كەيىننەن قازاق تىلىنە اۋدارىلۋدا. اۋدارۋ ساپسىنىڭ ءوزى سىن كوتەرمەيدى، ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىڭ ءتۇسىنۋ قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ازاماتتاردىڭ وزىنە اۋىر سوعۋدا. سوندىقتان دا كوپشىلىك ازاماتتار نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجاتتاردى تۇپنۇسقا، ياعني ورىس تىلىندە وقىپ-ءتۇسىنۋدى قولاي كورەدى. مينيسترلىكتەردەن باستاپ قيانداعى اۋىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءىس-قاعازدارى ورىس تىلىندە قازاق تىلىمەن قاتار جۇرگىزىلۋدە. مەملەكەتتىك ورگانداعا ورىس تىلىندە تۇسكەن وتىنىشتەر مەن ارىز-شاعىمدارعا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋ قاتاڭ جازالاناتىن بولسىن دەپ رەسمي تۇردە باق-نان جاريالاندى.

كەڭەس داۋىرىندە اۆتوحتوندى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ بويىندا قالىپتاسقان بويكۇيەز، كونبىستىك سانا «ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپ» دەپ  ناسيحاتتالسا، بۇگىندە ول «تولەرانتتىلىق» دەپ دارىپتەلىپ، مەملەكەتتى قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن شەكتەۋ كەڭەس داۋىرىندەگىدەي جالعاسىن تابۋدا.

2009 جىلعى ساناق ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ جالپى حالىق سانى 16 ميلليوننان ءسال عانا استى. تابيعي ءوسىم 1989 جىلعى كورسەتكىشتەن – 3%-عا (مينۋس ءۇش پايىزعا) تومەندەدى. قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى 10 ملن. 96 مىڭدى قۇراپ، 1989 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا تابيعي ءوسىم 55 % شىعىپ، جان باسى 3 562 147 ادامعا ءوستى. ەتنوستار اراسىنداعى ۇلەس سالماعى ۇستەم دەڭگەيگە شىعىپ 63% شىقتى. وسى كەزەڭدەگى رەسپۋبليكاداعى ورىس ەتنوسىنىڭ سانى جاپپاي ميگراتسيا مەن تابيعي ءولىم-ءجىتىمنىڭ سالدارىنان 3 ملن. 793 مىڭعا دەيىن تومەندەدى، تابيعي ءوسىمى – 39% (مينۋس وتىز توعىز) بولىپ، ۇلەس سالماعى 24% قۇرادى. وزگە ەتنوستاردىڭ تابيعي ءوسىمى 1989 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا جاپپاي ميگراتسيا مەن تابيعي ءولىم-ءجىتىمنىڭ سالدارىنان 2 ملن. 119 مىڭ ادامعا دەيىن ازايدى، تابيعي ءوسىمى - 43% (مينۋس قىرىق ءۇش پايىزدى) بولىپ، ۇلەس سالماعى 13% قۇرايدى.

رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى جالپى حالىق سانىنىڭ 60%-دان اسقانىنا قاراماستان قازاق ءتىلى سول كەڭەس داۋىرىندەگىدەي تۇرمىستىق دەڭگەيدەن جوعارى كوتەرىلگەن جوق. كەڭەس داۋىرىندەگىدەي قوعامداعى كوپتەگەن ارتىقشىلىقتاردى ورىس ءتىلىنىڭ تۇتىنۋشىلارى كورۋدە. زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ، سوت بيلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى مانسابىنان باستاپ ەڭ تومەنگى ساتىسىنا دەيىن قىزمەت اتقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى بولۋىنا قاراماستان ورىس تىلىندە قىزمەتىن جۇرگىزۋدى قولاي كورەدى. مەملەكەت تاراپىنان قازاق ءتىلىن بارلىق ازاماتتارى قىزمەتتەرىندە، قوعامدىق قارىم-قاتىناستا كۇندەلىكتى، جەتىك ءارى ەركىن قولدانۋعا تالاپ قويىلمايدى.

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا اسسامبلەيانىڭ ماقساتى: «قازاق حالقىنىڭ توپتاستىرۋشى ءرولىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، قازاقستاندىق پاتريوتيزم، قازاقستان ەتنوستارىنىڭ ازاماتتىق جانە رۋحاني-مادەني ورتاقتىعى نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قوعامدىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋ» دەپ ناقتى ايقىندالعان.

وسىعان وراي قوعامداعى قازاق حالقىنىڭ توپتاستىرۋشى ءرولىن جۇزەگە اسىرۋىنىڭ باستى قۇرالى بۇل – قازاق ءتىلى ەكەنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى. الايدا بيىك مىنبەرلەردەن جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ وسى تاقىلتەس ايتىلعان ويلارى شىنايى ومىردە جۇزەگە اسپاي دەكلارتسيا كۇيىندە قالۋدا

قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم، ءبىلىم، ەكونوميكانىڭ ءتىلى بولىپ قالىپتاسۋى، ۇلتتى ۇيىستىرۋشى ءرولىن ايتپاعاندا، تۇرمىستىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دەڭگەيىنەن شىعا الماۋىنا قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتى دا اسەر ەتۋدە. تومەندەگى كەستەدەگى مالىمەتتەر وسىنى ايعاقتايدى.

كەستەدەن كورىپ وتىرعانىمىزداي رەسپۋبليكاداعى مەكتەپتەردىڭ سانى تاۋەلسىزدىك الار تۇستا 8230 مەكتەپتى قۇرادى. ولاردىڭ 3/2-ءى (ورىس جانە ارالاس مەكتەپتەردى قوسا العاندا) جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي ورىس تىلىندە تاربيە جانە ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەر بولدى.

2017 جىلعى مالىمەتتەرگە سايكەس رەسپۋبليكاداعى مەكتەپتەردىڭ سانى 7047 بولدى، 1991 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 1183 مەكتەپكە قىسقارعان. قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى 1991 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا 978 مەكتەپكە، ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانى 232 ارتتى، ال ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى 2333 مەكتەپكە كەمىدى.

ءبىر قارعاندا  قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سانى ارتىپ، بۇرىندارى ايقىن باسىمدىقتا بولعان ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى ازايعانداي سياقتى بولىپ كورىنەدى. الايدا مۇقيات زەر سالىپ قارايتىن بولساق، وقۋ ۇدەرىسىندە ورىس ءتىلى باسىم بولاتىن ورىس ءتىلدى جانە ارالاس مەكتەپتەردىڭ جيىنتىق سانى 3274 قۇراپ، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جالپى سانىنا جاقىندايدى. ال وسى مەكتەپتەردەگى وقىپ جاتقان وقۋشالاردىڭ سانىنا كەلەتىن بولساق، وندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە 1 323 339 وقۋشى، ال ورىس ءتىلدى جانە ارالاس مەكتەپتەردە وقىپ جاتقان وقۋشىلاردىڭ جيىنتىق سانى 1 632 538 قۇراپ، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە وقىپ جاتقان وقۋشىلاردان 309 199 وقۋشىعا ارتىق. ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى ايتپاعاندا، ارالاس مەكەتەپتەردەن جىل سايىن ورىس تىلىندە ويلاپ، ورىس تىلىندە سويلەيتىن وقۋشىلار كونۆەيرمەن شىعارعانداي مىڭداپ تۇلەپ ۇشىپ جاتىر. ياعني ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ كەڭەس كەزىندەگى قوعامداعى باسىمدىعىن قامتاماسىز ەتۋ فۋنكتسياسى ءىس جۇزىندە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەن الىنىپ، ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەرگە جۇكتەلدى. قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر سانىنىڭ رەسمي ستاتيستيكاداعى باسىمدىعى تسيفرا جۇزىندە بولعانىمەندە، مۇقيات ويلاستىرىلعان قيتۇرقى ساياسات، قوعامدا ارالاس مەكتەپتەر ارقىلى ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ كوپ بولۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.

Prudent Solutions («اقىلدى شەشىم») اناليتيكالىق ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋلەرىنشە تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان ۋاقىتتان بەرى ەلىمىزدە قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءوز ەلى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىن ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك يدەالوگيا جۇرگىزىلگەن ەمەس. ونىڭ ورىنىنا ءبىر عانا باسشىنىڭ ەلدى تاپجىلماي باسقارىپ وتىرعانىن تۇسىندىرەتىن، شەتەلدىكتەردى الداۋسىراتۋ ءۇشىن ءسوز بوستاندىعى، سايلاۋ جانە تانداۋ قۇقىعى سياقتى ميفتەردى دارىپتەيتىن مەملەكەتتىك ميفولوگيا دامىتىلدى.

جوعارىدا باياندالعان جاعدايلاردى ەسكەرەتىن بولساق، ەلىمىزدەگى ۇلت ماسەلەسىندە قازاق حالقىنىڭ توپتاستىرۋشى ءرولىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن، قازاق ءتىلىنىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى بارلىق ەتنوستاردى ۇيىستىرۋشى فاكتور ەكەنىن نەگىزدەيتىن ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك يدەالوگيا قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. وسىدان بارىپ ەلىمىزدەگى ۇلت ماسەلەسى ساياساتىندا قوزعالماعىن تاقىرىپتار پايدا بولىپ، ەتنوسارالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن الادى.

جالعاسى بار...

امانكەلدى سادۋاقاس

Abai.kz