XX عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامى ءتۇرلى ساياسي وزگەرىستەرى مەن قوعامدىق جاڭاشىلدىققا بەيىمدەلە باستادى. كوزى اشىق، ەل ەرتەڭىن ويلاعان كوپەس قازاقتار العاش جاديتتىك مەكتەپتەر اشىپ، قازاق بالالارىن «توتە وقۋ» ادىسىمەن وقىتۋعا كۇش سالدى. ال، ءار ءتۇرلى مەدرەسەلەردى تامامداعان قازاق مۇعالىم جاستارى بولسا وقۋلىقتار جازىپ، العاشقى ۇلتتىق باسپاسوزدە جاڭاشا وقۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن ناتيجەسى تۋرالى حابارلار بەرىپ وتىردى.

قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتا» قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى تۋرالى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە تەرەڭنەن تولعانىپ، كەڭىنەن كوسىلىپ، ءتۇرلى جازبالار، كولەمدى ماقالالار جازىلا باستادى. بۇل ءۇردىستى 1913 جىلى ورىنبوردان شىققان جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتى دە جالعاستىرا ءتۇسىپ، كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي تالقىلاپ، جالپاق جۇرتقا ءناسيحاتتادى. العا باسار ەل اعالارى حالىقتىڭ سانا سەزىمى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى كوتەرە وتىرىپ تەڭدىك پەن ەركىندىككە جەتۋگە تىرىستى. بۇل جولدا، بۇل باعىتتا قازاقتىڭ تۇڭعىش باسپاسوزدەرىنىڭ اتقارعان مىندەتى وتە پايدالى بولدى. جۋرنالدا ەڭ كوپ جازىلىپ ناسيحاتتالعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – قازاق كوپەستەرىنىڭ مەكتەپ-مەدرەسە اشۋى جانە جاڭاشا «توتە وقۋدىڭ» تيىمدىلىگىن جۇرتقا ۇعىندىرۋ ەدى. قازاق كوپەستەرى مەدرەسە اشۋمەن قاتار وندا وقيتىن نەمەسە مەدەرسەنى اياقتاپ، جوعارى وقۋعا تۇسكەن شاكىرتتەر اراسىنداعى جاعدايى ناشار، بىراق وقۋعا قۇشتار جاستارعا بارىنشا كومەكتەسىپ، جاردەم بەرىپ تۇردى. مۇنداي مەدەرەسە اشىپ، وقۋعا كومەك بەرىپ، ءبىلىم ءىسىن قولداپ، اعارتۋ جۇمىسىنا جاردەم بەرگەن كوپەستەردى گازەتتەردە «مەدەتكور» دەپ جازادى.

العاشقى قازاق باسىلىمدارىن قاراپ وتىرساق قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىندە اشىلعان مەدرەسەلەر مەن مەكتەپتەر تۋرالى مالىمەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. ءوز كەزەگىندە مەدرەسە ءھام مەكتەپ اشىپ، بالالاردى «جاڭاشا وقىتۋ ءىسى» جالپى وڭىرلىك سيپات الادى. بۇل سوزدەرىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن سارعايعان گازەت-جۋرنال بەتتەرىن پاراقتاي وتىرىپ، تومەندە ءبىر ءبولىم مەكتەپ-مەدرەسە اشقان كىسىلەر جانە ولاردىڭ ىزگى ىستەرى ءجايلى قىسقاشا مالىمەتتەر بەرە كەتۋدى ءجون كوردىك. مىسالى: تورعاي وبلىسى اقتوبە ۋيەزى تۇزتوبە بولىسى 6 اۋىلدان تاسمۇحامەد تاسپايۇلى; اقتوبە ۋيەزى قوبدا بولىسى 2 اۋىلدان  بورەكەش قازىرەت پەن احسان مىرزا بايتورلى قاجى بالاسى; اقتوبە ۋيەز بورتە بولىسى  بايادىل كەكين; اقتوبە ۋيەزى بورتە بولىسى 2 اۋىل مىرزاعۇل مىرزا قويايداروۆ (مۇعالىمى «حۇسەينيە» شاكىرتى جۇماباي مىرزا ورازالين); اقتوبە ۋيەزى تۇزتوبە بولىسى 5 اۋىل ءبيى مۇقاش قۇرامىسۇلى; اقتوبە ۋيەزى الىمبەت بولىسى عابدوللا يشان; ورال ۋيەزى قاراشىعاناق ەلىدە نۇرجان شولاقۇلى; ورال ۋيەزى ءشيلى بولىسى ءبىرىنشى اۋىلدا ەركەش، ەرجان، جۇماعازى ءھام وتە بالالارى (مۇعالىمى عابدوللا دۇيسەباەۆ); قۋرايلى بولىسىندا داۋلەتيار يشان; ورالدا ءابدوللا قازىرەت دوسجانوۆ; بوكەيدە نوۆىيكازانكە (جاڭاقالا)دا نىعىمەتوللا يبراھيموۆ; بوكەيدە دوسقالي مىرزا قۇلباي بالاسى; تەمىر (قاراقامىس) مولداعازى قازىرەت قالمۇحامەدوۆ; قوستاناي ۋيەزى ويسكي بولىسى 3 اۋىل اقساقال ەرجان ءالىمبايۇلى; وباعان بولىسى قاجىۇلى; اراقاراعاي بولىسى وسمان احمەدوۆ; دامبار بولىسىنىڭ بولىسى بايمۇحامەت (بايەكە) ناۋرىزباەۆ، عابدراحمان ارعىنباي بالاسى; قوستاناي ۋيەزى سارىويلسكي بولىسى 8 اۋىل ناۋرىزباي جەتەباەۆ، بايمۇحامەد ءھام ەرجان ەلشىباەۆتار; ناۋرىزىم بولىسى تۇرلىعۇل باي (قايتا جوندەۋگە كومەكتەسكەن ابەۋ بالدىروۆ);  پاۆلودار ۋيەزىندە پاۆلودار بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بايمۇحامەت مىرزا قازانقاپوۆ، پاۆلودار قاسىم قاجى ەرتىسباەۆ; پاۆلودار اقسۋ  ەلىنەن بايمىرزا توقتاعۇل بالاسى (نۇرعازى، ءشارىپ ءھام شايعازى مىرزالار قوسىلعان); پەتروپاۆل ۋيەزىندە قاسىمبەك قاجى جارىلعامىسوۆ (مۇعالىم يبراھيم تاسبولاتوۆ);  كوكشەتاۋ قالاسىندا نوعاي حاليوللا دەگەن باي (ون ءبىر بولىس قازاق كومەكتەسپەي ءوزى 3000 سوم شىعارىپ سالعان); كاتونقاراعايدا مۇحامەدشارىپ فايزوللين ءوز ۇيىندە  بالا وقىتقان (ومار قاجى جاكەجانۇلى عىلىم جولىنا دەپ ەكى بولمەلى ۇلكەن اعاش ءۇيىن سيلايدى); سەمەي سلاۆودكەدە ەسىركەپوۆ، اڭداماسوۆ، قىزدار مەكتەبىن اشۋشى احمەتجان قاجى اڭداماسوۆ; زايسانداعى «قازاقيە» مەدرەسەسى - قىستاۋباي مىڭعوجين، فيداحمەت بوبكين، سۇلەيمەن مەرگەنباەۆ، ءجۇنىس، حاسەن تاتانوۆتار، قاشقارباي ءھام باسقالار; قاپال ۋيەزىندە اتاقتى تۇرىسبەكوۆ – مامانوۆتار; اقمەشىتتە احمەت يشان ورازايۇلى، بەكقوجا قوشايۇلى، ءتاجىباي باي قاتارلىلار; اۋليەاتا ۋيەزى بوتامويناق المالى بولىسى دەربىس مىرزا قالاباەۆ بولىس; نامانگاندا قىرعىزباي دەگەن كىسى ت.ب مەكتەپ-مەدرەسە سالىپ، جاڭاشا وقۋدى قۋاتتاپ، وقۋشى تالاپكەرلەرگە جاعداي جاساعان مەدەتكور كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى كەزدەسەدى.

باسىلىم بەتتەرىندە بۇل مەدرەسەلەردىڭ قولداۋشىلارى جوعارىدا اتى اتالعان قازاق كوپەستەرى ەكەنىن اتاپ وتەدى. جاڭاشا «توتە وقۋدىڭ» تيىمدىلىكتەرىن ايتا وتىرىپ، وقۋدى قولداپ، قارجىلاندىراتىن ىزگى ىستەردىڭ بارلىق جەردە كوبەيىپ كەلە جاتقانى تۋرالى توقتالىپ، مەدەتكور كىسىلەرگە العىستارىن ايتادى. جىل سوڭىنداعى ەمتيحاندارى تۋرالى حابارلار باسىلىپ، مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكتەرىن باعالاي وتىرىپ، شاكىرتتەردى جىگەرلەندىرىپ، قولداۋشى قاۋىمعا ريزالىق بىلدىرەدى. مەدىرەسە مەن مەكتەپ ءۇشىن كەيبىر قولداۋشىلار تەك اقشالاي قاراجات بەرىپ قانا قويماي، ءوز ۇيلەرىن دە سيعا تارتادى. كاتونقاراعايدا مۇحامەدشارىپ فايزوللين ءوز ۇيىندە مەدرەسە «عاليانى» بىتىرگەن ءبىر مۇعالىمدى ۇستاپ 30-40 بالا وقىتادى. بالالاردىڭ 4-5 ايدا حات تانىپ، ءتاۋىر بولعانىن كورگەن اتا-انالارى قىزىعىپ، بۇرىنعى ەسكىشە وقىپ جۇرگەندەر دە جاڭا مۇعالىمگە بالالارىن بەرە باستايدى. سونىمەن بالا سانى ارتىپ، ءۇي تارلىق ەتەدى. مۇنى كورگەن جاس ساۋداگەر ومار قاجى جاكەجانۇلى «عىلىم جولىنا» دەپ ەكى بولمەلى ۇلكەن اعاش ءۇيىن سيلايدى. باسقالار دا بۇل مەكتەپتىڭ كەرەك-جاراعىن بەرىپ تۇرۋعا ۋادە ەتەدى («قازاق».№31.1913).

كەيبىر اۋقاتتى كىسىلەر قايتىس بولار الدىندا، ءۇي-مۇلكىن جانە جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن مەكتەپ ءۇشىن وسيەت ارقىلى قالدىرىپ كەتەدى. پىسپەك ۋيەزىندە مۇسا اقساقال وپات بولدى. وپاتىنان كەيىن قازاق ءۇشىن تاماشا زور ءتورت بولمەلى ءۇيىن مەدرەسە قىلۋعا وسيەت ايتىپ قالدىردى. مۇعالىم ءھام باسقا قاجەتتەردەن وتەۋگە ءۇيىنىڭ جانىنداعى ەكى دەسەتينا باقشاسىن ءھام جەرىن ۋاكف ەتىپ كەتتى. ارامىزدا بەك سيرەك تابىلاتىن بۇل زاتتىڭ رۋحىنا دۇعا قىلىپ، قالدىرعان ىستەرىنىڭ باسقالارعا دا ورنەك بولۋىن ءۇمىت ەتەمىز. مۇعالىم قايدارالى ديقامباەۆ («قازاق».№34.1913). وسىلايشا، مۇسا اقساقال پانيدەن وزىپ بارا جاتسا دا ىزگى باستاما باستاپ، وقىرمانعا وي سالادى. ال، وزگە جەرلەردە قاراپايىم حالىق جىلۋ جيناۋ جانە عۇشىرعا جينالعان اقشالارعا مەدرەسە سالىپ، جاڭاشا وقۋ ىستەرىن جانداندىرۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسا باستايدى.  شەت جۇرتتا ءبىلىم العان، ەل ارالاعان العاباسار كىسىلەر سالدىرعان مەدرەسەلەرىنىڭ كولەمىن ۇلكەيتىپ، تۇتاس ءوڭىردىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋعا تىرىسىپ وتىردى. اقتوبە اقتوبە ۋيەزى الىمبەت بولىسىنداعى عابدوللا يشان تۋرالى جازبادا، ول كىسىنىڭ جاس كەزىندە حيۆا، بۇقاردا وقىعان بولسا دا جاڭاشا ۇلگىدە وقىتاتىن  مەدرەسە سالىپ 60-70 بالا وقىتقانىن، ەندى تاعى دا مەدرەسەسىن ۇلكەيتىپ قايتا سالۋعا قام قىلعانىن ايتادى. «عابدوللا يشان دۇنيە كورگەن كىسى، بىلتىر ستانبول، بەيرۋت، مىسىر ءھام باسقا ەۋروپا شاھارلارىن سايرانداپ قايتتى. يشان ءوزى ەلىنە پايدا كەلتىرىپ، وزگە ەلگە ورنەك بولار دەگەن ءۇمىت زور، جولى بولسىن. مۇعالىم: كەنجەعالي عابدۋللين». وسىلايشا، جۇرتىنا باس بولىپ، ۇرپاعىنا ۇلگى كورسەتىپ جۇرگەن كىسىلەرگە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ءۇمىت ارتادى.

سونىمەن قاتار، قىز بالالارعا ارنالعان العاشقى مەدرەسەلەر اشىلىپ، قازاق قىزدارىنىڭ دا ونەر-بىلىمگە ۇمتىلىسى جالپىلاسا باستايدى. سەمەي سلاۆودكەدەگى العاشقى قىزدار مەكتەبى تۋرالى مۇستاقىم مالدىباەۆ «ايقاپ» جۋرنالىندا «قايىرلى نيەت، جاقسى ىرىم» دەگەن جازباسىمەن بولىسەدى. دۇنيەگە نۇرىن شاشقان ۇسىل ءجاديد ءبىزدىڭ قازاق اراسىندا اقىرىنداپ كىرە باستاعانىن،  بىراق، ەر بالالار ورىسشا-مۇسىلمانشا وقىتلىسا دا ۇلتتىڭ جارتىسى، ءار ءۇيدىڭ تىپتەن بۇكىل ۇلتتىڭ ۇلگىسى بولاتۇعىن قىز بالالار، وقۋدان ماقۇرىم ەدى دەي كەلە: «احمەتجان قاجى اڭداماسوۆتىڭ ارقاسىندا سلاۆودكەدە قىزدار مەكتەبى اشىلىپ 50 دەن ارتىق قىز بالالار ەكى سىنىپقا ايىرىلىپ وقىپ جاتىر. جوعارىدا جاقسى ىرىم دەگەنىم وسى كىسىنىڭ ءىسى. بۇدان جاقسى ىرىم، قايىرلى ءىس بولا ما؟! جاراتۋشىم بۇنداي ادامدارىمىزدى كوبەيتىپ، دۇنيە جانە اقىرەتتە باقىتتى ەتسىن!» - دەپ، تىلەكشى بولادى («ايقاپ».№3.1912). ءدال وسى مەكتەپتىڭ قىز شاكىرتتەرى جايىندا 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە كەزەكتى ەمتيحان تاپسىرۋ حابار باسىلادى. بۇل حاباردا سەمەيدەگى قازاق مۇعاليما قىزدارى تۋرالى دا اقپارات بار. عازيزا حانىم مالدىباەۆانىڭ ەمتيحان قابىلداعانى جانە عازيزا حانىمعا - راحيما حانىم مارسەكوۆا، ءنازيپا حانىم قۇلجانوۆا سياقتى قازاق مۇعاليمالارى دا كومەكشى بولىپ، ەمتيحان قابىلداسقانىن ايتادى.  ماقالا «قازاق ىشىندە العاشقى مۇعاليمانىڭ العاشقى ەمتيحانى» دەگەن اتپەن باسىلىپتى. «35 ايەل بالاعا وقۋ جازۋ ءبىلدىرىپ قولونەرىن ۇيرەتكەندىگى ءۇشىن جيىلعان حانىمدار، بايبىشەلەر مۇعاليما عازيزا حانىمعا كوپ العاس بەرىپ رازى بولىپ تارقاستى. ايەل بالالارىمىزدىڭ وقۋ، جازۋ بىلۋلەرى ونىڭ ۇستىنە شەشەلەرى الدىندا ەمتيحان بەرۋلەرى توڭعان كوڭىلدەرىمىزدى جىبىتسە كەرەك» («قازاق». №15.1913)  – دەپ، سوڭىنا «ءتىلشى» دەپ قول قويىلعان. گازەتتىڭ كەلەسى سانىندا عازيزا حانىم مالدىباەۆانىڭ ەمتيحاندا كومەكتەسكەن كىسىلەر تۋرالى ايتا كەلىپ، «ءتاڭىر جار بولسىن!» دەگەن العىس حات جازادى. «تومەندەگى حاتىمدى قادىرلى «قازاق» گازەتەسىنە باسۋلارىڭىزدى وتىنەمىن. قىزدار مەكتەبىنە پارتالار ءھام كلاسنىي داسكا ىستەتىپ بەرىپ جاردەم ەتكەن قاسەن قاجى بەكتەمىروۆكە ءھام قىزدار ەمتيحانىندا  سيلار تاراتىپ شاكىرتتەردى سۇيسىندىرگەن حاسەن قاجىنىڭ اناسى ءھام سلابودكەنىڭ باسقا حانىمدارىنا بارلىق شاكىرتتەر اتىنان ءتاڭىر جارىلعاسىن ايتامىن. بۇلارعا ءتاڭىر ريزا بولسىن! ۇلت ءۇشىن شىن كوڭىلى مەن قىزمەت ەتۋشى ادامدارىمىزدىڭ قاراسى كوبەيسە ەكەن دەگەن تىلەكتەمىن. سەمەي سلابودكەسىندە مۇعاليما: عازيزا مالدىباەۆا» («قازاق».№16.1913). عازيزا حانىم مالدىباەۆا بۇل جازباسى ارقىلى قازاق قىزدارىنىڭ وقۋى ءۇشىن كومەك قولىن سوزعان قولداۋشىلارعا العىس ايتا وتىرىپ، وقىرماندارعا وسى تاقىرىپتا وي تاستايدى. قاپالداعى مامان اۋلەتتەرى دە ۇلدارمەن قاتار قىز بالالاردى وقىتۋ ءىسىن دە قولعا الىپ، وزگەلەرگە دە ۇلگى كورسەتەدى. سەيتباتتال قاجى 1913 جىلى ۋفادان فاتيما ەسەنگەلدينانى الدىرىپ، العاشىندا 20 استام قىزداردى زامانعا لايىق وقۋمەن وقىتادى. شاكىرتتەر  5-6 اي وقىعان سوڭ كەزەكتى ەمتيحاندارىن تاپسىرادى. «10 نشى اپرەلدە قىزداردىڭ ەمتيحانى بولدى. ەمتيحاندا بايلاردىڭ بايبىشەلەرى دە بار ەدى. قىزدارىنىڭ قىستايعا ۇيرەنگەن ىستەرىنە، وقىعان ساباقتارىنا ريزا بولىپ تارقادى» («قازاق».№61.1914) . مۇنداي ەمتيحان تاۋرالى حابارلاردىڭ گازەت بەتتەرىنە باسىلۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ۇلگىلى ءىس، سەنىمدى ۇگىت رەتىندە وزگە اۋماقتاعى مەدرەسەلەر دە، قىزدارعا ارناپ مەدرەسە اشسا ەكەن دەگەن تىلەك ەدى.

بۇل كەزدەگى مەدرەسە مەن مەكتەپتەرگە جينالعان اقشالاردىڭ جىل سوڭىندا ەسەبى جاسالىپ، جينالىستا ايتىلىپ وتىردى. مىسالى، «ايقاپ» جۋرنالىنڭ 1911 جىلعى №10 سانىندا زايسانداعى «قازاقيە» مەدرەسەسىنىڭ كەرەك جاراعىن باسقارىپ تۇرۋشى قىستاۋباي مىڭعوجيننىڭ 191-1911 جىلعى وقۋ جىلى تۋرالى ەسەپ بەرگەنى جانە ءوتىنىش ارقىلى ورنىنا تۇسكەنى ايتىلادى. ورنىنا سۇلەيمەن مەرگەنباەۆ بولادى. جيىلىستان سوڭ تاعى دا جينالعان 850 سوم جانە كىمدەر بەرگەنى حاتتاماعا تۇسكەن. ءتىزىم باسىندا فيداحمەت بوبكين 500 سوم دەپ تۇر. ءبىر قىزىعى فيداحمەت بوكين مىرزا ءار جىل سايىن تۇراقتى تۇردە 500 سومنان بەرىپ وتىرادى. «قازاقيە» مەدرەسەسىنىڭ ءار جىلعىس ەسەبى كەستە تۇرىندە جازىلىپ، كىرىس پەن شىعىس ەسەپتەلىپ، باسپاسوزدە جاريالانادى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىل 9 جەلتوقسانداعى №160 سانىندا «سەمەي وبلىسى زايسان قالاسىنداعى مەدرەسە «قازاقيەنىڭ» ءتورت جىلدىق (1911-1914) ەسەپ-حيسابى» دەگەن حابارى باسىلادى. وسىلايشا، اشىق ەسەپ كورسەتىلىپ، جۇرتشىلىققا تانىستىرىلادى. بۇل ءىس-ارەكەت تە ولاردىڭ ۇلتقا جانە ءبىلىم ىسىنە دەگەن  ادالدىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.

قورىتا ايتار بولساق، XX عاسىر باسىنداعى قازاق مەتسەناتتارى وتە بەلسەندى بولىپ، ۇلتتىق باسپاسوزدەردى قولداپ، جاڭاشا مەكتەپتەر اشۋعا مەدرەسەلەر سالۋعا جاپپاي كىرىستى. بۇل ءۇردىس جىل سايىن جالپىۇلىتتىق سيپات الىپ، قازاق حالقى جاپپاي ۇلتتىق قوزعالىس، ورتاق جازۋ ءتىلى توڭىرەگىندە توپتاستىردى. مەدرەسە بىتىرگەن قازاق ۇل-قىزدارى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، ۇلتى ءۇشىن ەڭبەك ەتە باستادى. قازاقتىڭ الدىڭعى بۋىن زيالى جاستارى قالىپتاسىپ، قازاقتىڭ جەكە ۇلتتىق مەملەكەت بولۋىنا العى شارت جاسادى.

اباي مىرزاعالي

رەسپۋبليكالىق «مۇنارا» گازەتى

Abai.kz