كەنە حاننىڭ كەگى
باسى:
«سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگيانىڭ
«سەرت» دەپ اتالاتىن ەكىنشى كىتابىنان ءۇزىندى
حابار
بىرەر كۇن بۇرىن ماماننىڭ تاشكەنتكە تارتقان كىرەسى قوپالىعا قايتىپ ورالدى. كىرە باسشىسى جاقىت بىردەن وزىنە كەلىپ تۇر. اماندىقتان سوڭ «جامان حابار» اكەلدىم دەدى كوزىمەن جەر شۇقىپ.
بولىس تا وعان ۇشكىلدەنگەن بوزعىلت جانارىن قادادى.
– كەنەسارى حاننان ايرىلىپ قالدىق.
– نە دەيد؟!. – جىرتيعان شەگىر كوزى باعجاڭ ەتتى.
– رەسەيگە جاعىنعان قىرعىز ماناپتارى تۇبىنە جەتىپتى.
– قىرعىزعا مامىلە ءۇشىن اتتانىپ ەدى عوي...
– اجالىنا اتتانىپتى. حان باسىنا تىگىلگەن اقشاعا بولا ورمانبەت، جانتاي، تورەگەلدى، جانعاراش ماناپتار ارىسىمىزعا اجال قۇشتىرعان...
تانەكەنىڭ باسى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى. ۇيدە تىنىشتىق ورنادى. سالدەن سوڭ جاقىتتىڭ ءبىر سارىندى ءۇنى قايتا جالعاستى.
– قوقان جاعىندا كەنەسارىنىڭ ءولىمى تۋرالى حابار ءار ساققا جۇگىرتىلىپ، سان قيلى رەڭدە تارادى. ورمانبەت ماناپتىڭ قولىنان كەنەسارى حان، ءىنىسى ناۋرىزباي جانە وزگە دە وتىزعا تارتا سۇلتان قازا تاپقان. سونىمەن بىرگە كوپتەگەن قاتارداعى قازاقتار ءولتىرىلىپ، مىڭعا جۋىق ادام تۇتقىندالعان. – كىرە باسشىسى ءوڭى سولعىن تارتا بيگە باجايلاي قارادى. – ورمانبەت پەن جانتاي وزدەرىنىڭ ىسىنە ريزا بولعانىن جاسىرا الماي، ءارى كولدەنەڭ كوزگە مەيماناسىن تاسىتۋ ماقساتىندا «دوستىعىمىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە» دەپ، قازاقتاردىڭ باستارىن قوقان حانى قۇديارعا جونەلتىپتى. – وسى قانىشەرلىك ارەكەتكە كىرەشى ءوزىنىڭ دە كىناسى بارداي كىبىرتىكتەدى. – پەندە بوپ قىنجىلماس قىرعىزداردىڭ شونجارلارعا تارتۋ تۇرعىسىندا جىبەرگەن كەنەسارى ادامدارىنىڭ ەكى ارباعا تيەلگەن باستارىن قالىڭ جۇرت تاشكەننىڭ تورىنەن كوردى. ءبىز دە كوردىك.
بي تومەن سالعان ءجۇزىن جەردەن كوتەرىپ الدى. ىزالى جانارى جاقىتتىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتتى.
– ول از دەگەندەي، وزگە دە باستاردى ۇزىن سىرىققا قاداپ، تاشكەنتتىڭ الاي بازارىنا اينالدىرا ءىلىپ قويعان. قارعا مەن ساۋىسقان شوقىپ قارىق. جەرگىلىكتى باسشىلار بۇل ىسكە ريزا بولىپ، قوقي قىرعىزدارعا العىستارىن جاۋدىرىپ، سىي-سىياپاتتارىن جارىسا ۇسىندى.
وسى اڭگىمە تانەكەنىڭ جانىن تۇرشىكتىردى. تاشكەنتتىڭ كوشەسى مەن بازارىندا قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ باستارى ويىنشىققا اينالۋى، قاساقانا جاسالعان تىرلىك ەكەنىن ءبىلدى. تاياۋعا دەيىن تىزگىنى قازاقتىڭ قولىندا بولىپ كەلگەن شارىگە ادەيى شاھيت بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ باسىن سىرىققا ءىلدىرۋ، «مىنە، كەشە بۇل جەرگە بيلىگىن جۇرگىزگەن جۇرتتىڭ اقىرى – وسى» دەگەن ۇعىمداعى تىرلىك ەدى. ءارى، ونىڭ دەنى قازاقتان قۇرالعان تۇرعىنىن شوشىنتىپ، دىمىن قۇرتۋ ەكەنىن ۇقتى. سونىمەن قاتار، بۇرىنعى ۇلى ءجۇزدىڭ استاناسى تاشكەنتتە ورىن العان وقيعا التى الاشقا تۇتاس تارايتىنىن دا قانسوققىرلار تاپ باسىپ تۇسپالداعان.
تۇتقيىلدان جەتكەن كەنەسارى قازاسى تانەكەنى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. جەكە وزىنە عانا ەمەس، حان كەنەنىڭ سەرىكتەرى مەن قارۋلاس دوستارىنا، قازاق دالاسىنا ۇلكەن سوققى، ورنى تولماس قايعى بولعانىن ىشتەي ۇعىندى.
كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىسىنان ايرىلدى. وشپەندىلىك وزەگىن ورتەدى، نامىس القىمىن بۋدى. كەنەسارى حان ءۇشىن كەك الۋ ماقساتىندا قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جورىققا اتتانۋ جايى مازا بەرمەدى. ءارى-ءسارى حالدە جۇرگەنىندە «كەنەسارىنىڭ باسىن الىپ، دەنەسىن بۇتارلاپ تۋراپ، سۋعا اعىزىپتى»; «حاننىڭ باس سۇيەگىن اق پاتشاعا تارتۋ ەتىپ، ومبىعا جونەلتپەك ەكەن»; «حاننىڭ سۇيەگى قايدا قالعانى بەلگىسىز، باسىن قىرعىزدار قولدان-قولعا وتكىزىپ، قورلاپ جاتىر ەكەن» دەگەن تۇرعىداعى سان قيلى اڭگىمەلەردى ەستىدى.
بۇل ءبىر عانا ەمەس، ارىرەك ۇڭىلسە، ۇلى ءجۇزدىڭ جۇرتىن ازات ەتۋ ءۇشىن قاپتاعايدىڭ قولىن باستاپ بارىپ، ءدال سول كەنەسارى حان مەن ناۋرىزباي انداسى جاۋ قولىنان ولەتىن كەكىلىك، سەڭگىر تاۋىندا اتالاس بولىپ كەلەتىن تاۋاسار باتىر دا قىرعىز قولىنان قاپىدا جان تاپسىرىپ ەدى. قانشاما اعايىندارىنىڭ باسى كاللامۇناراعا اينالدى.
وي ۇستىندەگى تانەكە بي اۋىر كۇرسىندى. ۋاقىت وتكەن سايىن، ءتىپتى، ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى. اقىرى جاماناتتى حاباردى ەستىگەننەن كەيىن ەكى تاۋلىك وتكەندە، تۇپكى بايلامىنا توقتادى دا شۇعىل جىگىتتەرىن جينادى. اينالاسى ەت اسىم ۋاقىتتىڭ شاماسىندا كەرەكتى ادامدار دا توبە كورسەتتى.
– اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەپ ءۇن قاتا تىزبەكتەلە ەنگەن ولار سەگىز قانات وردانىڭ تابالدىرىعىنان ەڭكەيە اتتادى. سارعىش ءوڭى راڭ تارتىپ، بي توردە جالعىز وتىر ەدى. «الەيكۋمماسسالام» دەگەن سالەم العان ءۇنى قاساڭ شىقتى.
قوس قولىن ۇسىنا امانداسقان جىگىتتەر ىرگەنى جاعالاي جايعاستى. بارلىعى اياق استىنان سۋىت شاقىرعان شارۋانىڭ جايى نە ەكەنىن اڭداي الماي دال. ءبيدىڭ قاباعى تۇكسيىپ، ۇرتى سۋالعان.
– قازاق حالقىنىڭ باسىنا قاسىرەت ءتوندى، كەنەسارى حاننان ايرىلىپ سانسىراپ وتىرعانىمىزعا دا ءۇشىنشى ايعا بەت تۇزەدى. ەشكىم ەلەڭ ەتپەيدى. اشەيىندە، حان تۇرماق بارىمتادا قازا بولعان جىلقىشىسىنىڭ قۇنىن داۋلايتىن شونجارلار – ەتەكباستى ىنجىققا اينالدى. بويىندا بەس ەركەكتىڭ بۋى بار باتىرلار – داڭعوي باتىرگە اينالدى. اتتىعا جول، جاياۋلىعا ءسوز بەرمەيتىن بيلەر – كۇيىسىنەن جاڭىلدى. بيلىك تىزگىنىنە تالاساتىن تورەلەر مانساپ ىزدەپ قاعىندى. قازاقتىڭ تۇتاستىعى مەن ەل ابىرويى شارايناداي شاعىلدى. ءمۇساپىر، سەن، قاسىڭا جولداستارىڭدى الىپ، ارعى بەتكە قىزاي ەلىنە اتتان. قىزىر تورەگە دۇعاي سالەم دە. – بولىستىڭ سىعىرايعان شەگىر كوزى ۇشقىن اتا، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي دومالاق ءجۇزدى، مۇرتتى جىگىتكە قادالدى. – كۇللى قازاقتىڭ حانى كەلەكەگە اينالىپ جاتقاندا، قول قۋسىرىپ وتىرۋ – ەزدىڭ ءىسى. الاتاۋدان ارقاعا، التايدان اتىراۋعا دەيىن ءبىرتۇتاس ەل ەكەنىمىزدى تانىتايىق. سول جاقتان ازاماتتاردىڭ باسىن قۇراپ، بەرى امانتەكشەگە ءتۇس. كەمىندە مىڭ سارباز جيىلاتىن بولسىن! كەنە حاننىڭ كەگىن قوقان مەن قىرعىزدان بارىپ الامىز!
– ماقۇل!
– سەن، ەسقوجا، قاسىڭا سەنىمدى سەرىكتەرىڭدى الىپ، سادىر ەلىنە بۇگىن اتتان. سۇراۋسىز كەتكەن بىردە-ءبىر حان جوق، بىرىكسىن! حاننىڭ بۇتارلانعانى – حالىقتىڭ بۇتارلانعانى. ازاماتتارىمىزدىڭ باسىن يتكە تاستاتپايمىز! قانعا – قان! ماناقباي باتىرعا ايت، اتتانسىن! التى-جەتى كۇننىڭ ىشىندە مىڭ ساربازدى جيناپ، امانتەكشەگە كوتەرىلىڭدەر!
– ينشا اللا، ۇيىسىپ جەتەمىز. – قاعىلەز سارى جىگىت مالداسىن قۇرىپ وتىرعان قالپى وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن ءيدى.
– قۇلشاننىڭ قىرانى، تاستانبەك باۋىرىم، سەن ماتاي جۇرتىن كوتەر! اڭگىمە بىرەۋ-اق، شۇعىل اتقا قونسىن. حانىن اجال قۇشتىرىپ قويىپ قاراپ وتىراتىن قاي ەل بار؟ بايلىق اتادان بالاعا كەتپەيدى. ال، وسالدىق، ىنجىقتىق، قورقاقتىق ۇرپاقتان ۇرپاققا جايىلادى. سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا، ماڭگى باقي ەلدىڭ بەتىنە شىركەۋ بولماسىن. تىزە قوسسىن! بەس قارۋىن سايلاپ، شۇعىل اتقا ءمىنسىن. ارعى جۇمادا امانتەكشەدە جولىعامىز. مىڭدى باستاپ سوندا كەل!
– حالىق تا اشۋلى. بىرىگەمىز! – ات جاقتى، تارامىس دەنەلى جىگىت اعاسى قۇپ الدى.
– ولاي بولسا، ۋاقىت تىعىز، جونەڭدەر!
– اللا جار بولسىن!
... مۇزدىبۇلاقتا وتىرعان تانەكە تاۋ جاعالاپ، قىزىلاۋىز، بۇركىتتى، اقتوبەنى باسىپ، امانتەكشەگە كەسىمدى ۋاقىتتان ءبىر كۇن بۇرىن جەتتى. نوكەرلەر الدىن-الا ءبارىن جايعاستىرىپ قويىپتى. بوز بيەنى قۇرباندىققا شالىپ، باتىرعا اق جول تىلەپ اقساقالدار باتا قىلدى. كەنەسارى مەن وزگە دە سۇلتانداردىڭ، ساربازداردىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىلدى.
ءار تاراپتان حابارشىلار ۇزدىكسىز جينالعان قولعا قاتىستى ءمان-جايدى ماعلۇم ەتىپ وتىردى. شيرىققان شوقپاردى باستاپ شيىرباي شەشەن دە مىڭ قولمەن كەلىپتى. قاسىندا قيانكەستەۋ ءىنىسى – قيىرباي. قارانىڭ قالىڭدىعى ءۇشىن ءبىر كەزدەگى مۇڭايتپاس باتىر باستاعان شوقپارلارمەن شايقاسىپ قالعانى تانەكەنىڭ ەرىكسىز ەسىنە ورالدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە ەل نامىسى ءۇشىن تىزە قوسقاندارىنا ءىشى جىلىدى. بىراق، تانىنە عانا ەمەس، جانىنا سالىنعان جارا ىشقىندىرىپ جىبەردى.
ءاربىر ىسكە قۇمبىل، دوستىققا دا، قاستىققا دا سايما-ساي ماناقباي باستاعان سادىرلار دا نايزاسىن كوككە شانشىپ، تانەكە تىككەن تۋدىڭ استىنان تابىلدى. ءمۇساپىر دە قىزايدىڭ مىڭ جىگىتىن قوتارىپ، جونىقار الاتاۋدى اسىپ، ارعى بەتتەن بەرى ءتۇستى. تاعى دا كوكقاسقالار شالىنىپ، اللادان تىلەۋ تىلەندى.
ەرتەڭىندە بايانجۇرەكتى بەتكە الىپ قوپالىنى كوكتەي، جونىقاردىڭ ءبىر سىلەمىن بيەسىيماس شاتقالى ارقىلى كەسىپ ءوتىپ، تەكەلىگى تىكە تارتتى. كەنە حاننىڭ كەگىن الۋعا اتتانعان قول ارمەن قاراي قوعالىنى باسىپ، ماتاي تاۋىن مىنەر جاققا ۇستاپ، توقتاۋسىز ءجۇردى. ىلەنىڭ ساعاسىنا ىلىنگەندە، تانەكە جاساعىنىڭ سوڭىنان اتتارىن قارا تەرگە شومدىرعان بەيساۋات توپ قۋىپ جەتتى.
– تانەكە باتىر! تانەكە باتىر! – دەپ سونادايدان ايقايعا باسىپ، ۇدەرە شاپتى. بولىس تىزگىنىن تەجەپ، ىركىلدى. الگىلەردىڭ الدىنان الدەكىمدەر توسقاۋىلداپ، ىركىپ، ءجون سۇراستى. اراسىنان شيىربايدى اڭدادى. سوسىن، بي ۇدەرگەن توپتى بولىستىڭ توبىنا قاراي باستاپ الىپ ءجۇردى.
– مىنا كەلگەن جىگىتتەر باراق سۇلتاننىڭ جاۋشىلارى ەكەن، ايتقان سالەمىن جەتكىزسەك دەيدى. – جەلدىرتە تايانعان شيىرباي شەشەن جايدى ماعلۇمدادى. باراقتىڭ اتىن ەستىپ، ماڭايداعىلاردىڭ ءبارى ەلەڭدەسىپ قالدى.
– ول قانداي ءۋاج ەكەن، ايتسىن.
اتتارىن ىلگەرىندى-كەيىندى ەنتىكتىرگەن توپ قۇرىق تاستام تۇستان ىركىلىپ، الدىنداعى قياق مۇرتتى جىگىت، «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ امانداسىپ، وڭ قولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قويىپ، باسىن ءيدى.
– باراق سۇلتان كەنە حاننىڭ كەگىن قۋىپ، قىرعىزعا اتتانعان سىزدەردىڭ سوڭدارىڭىزدان مىڭ سىپايمەن كەلە جاتىر. «مۇمكىن بولسا كىدىرسە، بىرگە قاناتتاسىپ جۇرەيىك» دەيدى.
– ءبىز كۇتپەگەن ناستە. قاي تۇستا كەلە جاتىر؟
– ەندىگى اقسۋدىڭ قوپالىعا بەتتەر بيىگىنە ىلىنگەن شىعار...
– ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنا ءوتىپ، ولار قاتارىمىزعا قوسىلعانشا دامىلدايمىز.
– ينشاللا، ءبىز دە كوپ كەشىكپەيمىز.
– اللا جولدارىڭدى وڭعارتسىن!
– ءاۋمين! وندا ءبىز ءسىزدىڭ حابارىڭىزدى باراق سۇلتانعا جەتكىزۋگە اتتاندىق.
بوربايىنان اق كوبىگى اقتارىلعان جورىق اتتارى تەرى سۇمەكتەپ، كەرى قايتا شاپتى.
ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنا وتكەننەن كەيىن قيىربايعا باستاتىپ، ەرتاۋىل توبىن ىلگەرىگە وزدىرىپ جىبەردى. ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالعان ەلۋ بارلاۋشى جىگىتتەرگە اۋەلى سىپاتاي باتىر مەن رۇستەم تورەنىڭ جايىن ءبىلۋ تاپسىرىلعان. سەبەبى، ءبىر تۇمەننەن استام قولمەن حانعا ىلەسىپ بارىپ، «تاڭ اتا سوعىسقا كىرىسەمىز» دەگەن ءتۇنى كەنەنى تاستاپ، كەرى تايىپ وتىرعان سىپاتاي مەن رۇستەمنىڭ جىلپوستىعى زىعىردانىن قايناتقان. «بۇل – لەپسى وزەنىنىڭ بويىندا گەنەرال ۆيشنەۆسكيگە بەرگەن انتىنا ادالدىعى الدە ءۇش مىڭ ءرۋبلدىڭ قوماقتىلىعىنان جولدان تايعان نيەتتىڭ كورىنىسى مە ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا حان مەن ونىڭ قولداۋشىلارى الدىندا وپاسىزدىق جاساپ، اجالدىڭ اۋزىنا تاستاپ كەتتى. بۇعان استىرتىن بۇراتتارمەن جاساسقان مامىلەسى دە اسەر ەتسە كەرەك...»
تانەكە حاننىڭ كەگىن ەڭ اۋەلى وسى ەكەۋىنەن العاندى ءجون كورگەن. سودان كەيىن بارلاۋشى جىگىتتەرگە ورمانبەت، جانتاي، قالىعۇل، تورەگەلدى، بايتىك سياقتى وزگە دە ماناپتاردىڭ دەرەگىن ءبىلۋ جۇكتەلگەن.
اراعا ءبىر جارىم تاۋلىك سالىپ، شۇبارتاۋدان اتتانعان باراق سۇلتان سوڭىنان قۋىپ جەتتى. بىلتىر جازدا اق پاتشا گەنەرالىنىڭ الدىندا سالت اتتىلار شەرۋىنە ءامىر بەرىپ، باسقىنشىلارعا قالتقىسىز قىزمەت كورسەتەتىندەي قالىپ تانىتقانىمەن، ىشكى جاندۇنيەسى مۇلدە بولەك ەكەنىن بولىس اۋەلدەن بىلەتىن. ىشكى اياگوزدىڭ اعا سۇلتانى بەكسۇلتاننىڭ تاپسىرۋىمەن اتقا قونىپتى.
– ءۇش ماتاي ەلى دۇرلىگىپ، كۇللى قازاق حالقىنىڭ نامىسىن جىرتىپ جاتقاندا ىرگەدە تۇرىپ، بۇعىپ قالعاندى بويىمىزعا شاق سانامادىق. كەنە حاننىڭ سوڭىندا جوقتاۋشىسى – حالقى بار. كوك سۇڭگىلى، اق ساپتى، شاشاقتى نايزانى قولعا الىپ، جاۋ قايدا دەپ اتتاندىق.
– بارەكەلدى، وسىلاي سويلەمەسەڭ باراق بولارمىسىڭ، سەنى جولعا سالماسا، بەكسۇلتاننىڭ بەكتىگى قايدا؟ سۇلتاننىڭ ءبارى قانداس باۋىرى كەنەسارىعا تۋ سىرتىن بەرمەگەنىن تانىتتىڭدار. دۇلەي مەن تۇلەي قوسىلسا سۇرەيدىڭ سۇرى قاشادى. بۇراتتار ازىردەن بۇعىنىپ جاتقان شىعار...
– اللا ءىسىمىزدى وڭعارتسىن!
– ءاۋمين، باراق سۇلتان!
سوڭىنان سۋىت جەتكەن قول ءسال دامىلداپ، شالدىعىن باسسىن دەپ ول كۇنى دە ىلەنىڭ بويىنان جىلجىمادى. جەر شولۋعا اتتانعان ەرتاۋىل توبىنان ازىرگە حابار جوق. ەكى تاۋلىك اۋىپ بارادى. اپاق-ساپاق مەزەتتە قىزىل ءىڭىر جامىلا بارلاۋشىلار قوسىنعا جەتتى. تاناۋى دەلديىپ قيىرباي تانەكە مەن باراقتىڭ ۇستىنە سالەم بەرە ەندى.
– كەنەسارى حاننىڭ باسىنىڭ شابىلۋىنا جىمىسقى ارەكەتپەن جاۋىزدىق، ساتقىندىققا بارعان سىپاتايدىڭ ورىنىن سيپاپ قالدىق.
– نەگە؟
– دۋلاتقا كورشىلەس ءوڭىردى جايلايتىن جالايىر كۇشىكتەر قول جينالىپ جاتقانىنان استىرتىن حابار بەرىپ، قۇلاعدار ەتىپ قويىپتى. جانى ءتاتتى ساردار قىرعىز تاۋىنىڭ تۇيە اسۋى دەگەن شىڭىنان اسىپ، ارمەن ءوتىپ كەتىپتى. جۇرتىندا قاتىن-بالاسى عانا قالعان.
– جازىعى جوق بالا-شاعانى قايتەمىز... ال، رۇستەم تورەدەن نە حابار بار؟
– ول سۋماقاي سۇم دا قوقان اسىپ، تابانىن جالتىراتىپ وتىرعان.
– ازىرشە جاسىرىنا تۇرسىن، بۇلارعا ساتقىندىق ارەكەتى ءۇشىن قايتا اينالىپ سوعامىز. قورداي اسۋىنا تارتىڭدار!
ەرتاۋىل توپ ەرتەڭىندە قولدىڭ ءبارى جاپپاي قوزعالعاندا تاعى دا ىلگەرلەپ كەتتى. نەگىزگى اسكەر جاساعى باياۋ ءىلبىدى.
جالعاسى بار...
ادىلبەك ىبىرايىمۇلى
Abai.kz
