اسپان شاڭقىتىپ، ۇلكەن بولىككە، سويقاندى جانجالعا بەيىمدەلىپ ىلىككە-جىلىك ىزدەپ قاعىنعان دولىداي مۇرلانىڭقى  قىس ايى بولا تۇرا ءوز وكتەمدىگىن ۇستەم ەتە الماي قىستىققان جەلتوقساننىڭ ءبىر ءارى-ءسارى شاعى ەدى.

بۇكىل ادامزات تاريحىندا بۇل جەلتوقسان ايىنىڭ اتىن ايگىلەپ العىسقا دا، قارعىسقا دا قارىق ەتكەن سويقاندى زوبالاڭ وقيعالار از وتپەگەن ەكەن. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وتكەن جىل جەلتوقساندا رۋمىنيا استاناسى قانعا بويالعانى دا بەلگىلى. 1986 جىلدىڭ 17-18 جەلتوقسانىندا  ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ، يمپەريالىق زورلىق-زومبىلىعىنىڭ قۇربانىنا اينالىپ قانعا بوككەن جاستارىمىزدىڭ ەرلىك، وتانشىلدىعىنىڭ توككەن جاسى، اققان قانى، قيىلعان تىرشىلىك ءومىرىنىڭ اسقاق رۋحى – الاڭداعى ەسكەرتكىش تاقتاسىنىڭ ءىلىنۋى - قازاق حالقى تاريحىنىڭ سوڭعى 100 جىلدان بەرگى ەڭ جارقىن بەتتەرى بولىپ قالعانى ءسوزسىز! بۇل كۇنگە دە جەتتىك-اۋ! قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىرشىلىك دەستىك تەرەڭ كۇرسىنىسپەن.

ارينە، بۇل كورىنىستىڭ ارجاعىندا تۇيىلگەن جۇدىرىقتىڭ، قىشىرلاي قارىسقان ازۋ ءتىستىڭ، قايتارىلماعان اتا كەكتىڭ، اشۋ-ىزانىڭ، بولاشاققا دەگەن، دەربەس تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بوستاندىعىنا دەگەن ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ، جالىنداعان وت جۇرەكتىڭ ۇدەرە سوعىسى، قىسقاسى بولاشاق ءۇشىن ايانباي كۇرەسكە دەگەن قۇلشىنىشتىڭ سەرتى اتوي سالىپ ەرەۋىلدەپ تۇرعانى حاق!

كۇندەردىڭ كۇنىندە زورلىقپەن قۇرىلعان يمپەريا، زورلىقپەن، قورلىقپەن، يتراسۋالىقپەن جويىلىپ كەتۋگە ءتيىس –اق! ناقاق اققان كوز جاسى مەن قىپ-قىزىل قان قىستاسى ايتەۋىر ءبىر قايتۋعا ءتيىس ەمەس پە؟!

****

مەن بۇگىن قايران بوزداعىم، قايسار، ءور رۋحتى، ولمەس، وشپەس، جەڭىمپازىم، ۇلاعاتتى ۇستازىم قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» اتتى كوپ تومدىعىنىڭ 1, 2 تومىن وقىپ شىقتىم. جارىق دۇنيەگە شىعىپ، وقىرمان قولىنا تيگەنى دە وسى ەكى تومدىق ەدى.

قىتايدىڭ ۇياتسىز، ارسىز، قارا ءجۇزدى، ساياسي رازۆەتكاسى وسى ءبىر ءومىرىن ازاپ پەن توزاقتا، تۇرمەنىڭ قاپاسىندا وتكىزگەن قايسار جاننىڭ قولىنداعى قالامىنا جارماسىپ، ونى اقىرى تۇرمە زىندانىنىڭ قاپاسىنا تاعى قامادى.

وتىرىكتىڭ دە، ۇياتسىزدىقتىڭ شەگى، شەگى بولماي ما؟ 22 جىلداي قىتاي تۇرمەسىندە وتىرىپ، بوستاندىققا ارەڭ قول جەتكەن قاجەكەڭ، ەندىگى جەردە ءوزى تۇگىلى اتا-باباسىن دا تالاي رەت تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ، تاس وشاعىن تالقانداپ قاڭعىرتىپ جىبەرگەن اتا جاۋى ورىس ءۇشىن، وندا دا، ونىڭ بىلاپىق شپيوندىق قىزمەتى ءۇشىن جالعىز جانىن، ابدەن ازاپ پەن توزاقتىڭ وتىنان شىعىپ كەتۋگە شاق قالعان بايعۇس جانىن كولدەنەڭ تارتادى، قۇمار وينىنىڭ سوڭعى دارتىكامىنا تاستاي سالادى دەپ كىم ويلايدى؟  كىم سەنەدى بۇل ساندىراققا؟ مىنەكەي، «سوۆەت شپيونى» دەگەن جاۋىز جالامەن ۇستالىپ 15 جىلدىق زىندانعا تاعى تاستالعانىنا دا 5 جىلعا اياق باسىپتى. ەندى ولمەي قۇتىلمايسىڭ، ولتىرمەي قۇتقارمايمىز دەگەن قىساستىق، اتاكەك جاتىر بۇل وكىمنىڭ ار جاعىندا.

اتتەڭ، قايران قاجەكەڭ مىنا ءتىلىن شىعارىپ ءتىسىن جاسىرعان، قوي باسىن ءىلىپ قويىپ، ءيتتىڭ ەتىن ساتقان قاساپ كوممۋنيست قىتايدىڭ، ماو زۇدۋڭدىق قىتايدىڭ سۇمدىقتارىن الەمگە ايگىلەۋگە ۇلگەرە المادى-اۋ. كىم بىلەدى، ءۇمىتسىز شايتان دەگەن عوي، جاقىندا قاجەكەڭدى ۇيدەگى مىرزا قاماققا شىعارىپتى دەگەن ءسوز دە ەستىلە قالدى، لايىم سولاي بولعاي!

مەن وقىعان ەكى تومدىق «قىلمىس» تەك شابدان ۇلىنا ءتان قايتالانباس ءومىر شىندىقتارى مەن تالكەككە تۇسكەن تاعدىر تالەيىن بايانداپ بەرە الۋىمەن عانا ەمەس، شابدان ۇلىنا عانا ءتان اششى يرونيالى ءتىلىنىڭ وتكىرلىگىمەن، بەينەلىلىگىمەن، قاراپايىم دا  اششى ءتىل بايلىعىمەن ەرەكشەلىنەدى. 22 جىلداي توت باسقان قايران قالام، قورلانعان نامىس پەن ار-ۇيات، قىتايلىق تۇرپايى دا وزبىر، نادان تۇرمە توزاعى توزدىرىپ، ازدىرا الماعان نەدەگەن قايسار رۋح، قاجىماس قۋات، ءورشىل تالانت ەدى! 50-60 جىلدىڭ الدىندا بولىپ كەتكەن سول ءبىر الاساپىران ءومىر سۇرلەۋىنەن جاڭىلماي، ۇمىت قالدىرماي، ەستە ساقتاي بىلگەن جادى، ەس اقىلى قانداي مىقتى ەدى.

جارىق دۇنيەگە، بوستاندىق الەمىنە شىعا سالىپ باسقالار سياقتى ولگەندە كورگەن ءبىر ەركىندىك دەپ، ىشىمدىككە، ىردۋ-دىردۋعا، بايانسىز مانساپ پەن بايلىققا پىسقىرىپ تا قاراماي، بوستاندىقتىڭ شىن قادىر-قاسيەتىن، تۆورچەستۆولىق جۇمىسىنىڭ شىتىرمان جولىنا سالۋى، ءوزىن سانالى تۇردە قايتادان «مىرزاقاماققا» قۇرساۋلاپ وتىرعىزۋى – ەرلىك ەمەي، ورلىك ەمەي نەمەنە؟!

قىتاي وتارشىل وكىمەتى، ونىڭ پاسىق، سايقال بارلاۋشىلارى قاجىقۇماردىڭ الدە قالاي شپيوندىق قىلمىسى ءۇشىن ەمەس، 6 تومعا جوسپارلانعان ايگىلى «قىلمىس» ەپپوپەياسىنىڭ قىلمىسىنا بولا، ياعني وتارشىل زۇلىمداردىڭ جانتوزگىسىز، ادام نانعىسىز فاشيستىك قىلمىسىن اشكەرەلەپ، ايداي الەمگە جاريا ەتكەنى ءۇشىن تۇرمەدە وتىرعانىن كىتاپتى وقىعان ارقانداي ادام سەزىپ بىلە الار ەدى.

«قىلمىستىڭ» 1-كىتابى بالالىق سابيلىك شاعى وتكەن، اكە-شەشەسىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ، اتامەكەنى قازاقستاننىڭ بالقاش كولى جاعاسىنداعى قيلى تاعدىرىنان باستالادى. ورىس وتارشىل وكىمەتىنىڭ، ستاليندىك، گولوششەكيندىك زۇلىمدىقتىڭ قۇربانى بولعان سورلى قازاق حالقىنىڭ  1930-1932 جىلداعى كولحوزداستىرۋ، اشارشىلىق زوبالاڭىنان باستالادى. 6-7 جاسار العىر دا اڭعال ءسابي كوزىمەن  اڭقاۋ، دوعال تىلىمەن باياندالعانىمەن بارلىق وقيعا، سوناۋ جىلدار تاعدىرى، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى، جان-دۇنيەسىندەگى قىم-قۋىت وزگەرىستەر مەن اسەرلەر ەرەسەك وقىرماندى يلاندىرادى. ءتىپتى سول پەرىشتە سابيمەن بىرگە وقيعا ارناسىنا قويىپ كەتىپ، سول قانداي كۇي كەشسە، سەن دە سونداي سەزىم-كۇيگە بولەنەسىڭ. جازۋشى ءاربىر تۇستاردا، اسىرەسە، جاس نارەستەنىڭ قۇشاعىنا سىيمايتىن اۋقىمدى الەۋمەتتىك-ساياسي وقيعالار مەن تالاس-تارتىستار ءتۇيىنىن شەشەر تۇستا بۇگىنگى ساراپتال جازۋشى قاجىقۇمار اۋىزىمەن ارالاسىپ، «ول كەزدە سولاي بولعان ەكەن...» دەپ نەمەسە «ءادىل تەرگەۋشىم» دەپ الدەبىر ۇلى كۇشكە باعىشتاي سويلەۋ ارقىلى وتكەن مەن بۇگىننىڭ اراسىنا كوپىر سالا قويادى.

بۇل ارادا، ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «كىرىسۋ» اتتى پرولوگى مەن ءار تاراۋدىڭ سوڭىنداعى «ءادىل تەرگەۋشىگە باس ۇرا» قىلمىسىن اتاپ، تاڭبالاپ، تالداپ تۇيىندەيتىن وتكەندى اجۋالاپ مويىندايتىن سوزدەرى روماننىڭ مازمۇنى مەن بايانداۋ ءتاسىلىن ءارى قاجىقۇمارعا ءتان اششى دا، استارلى ساياسي ۋىت، وتكىر مىسقىل، ايرىقشا سيپات ەرەكشەلىك دارىتىپ تۇرعانىن باسا ايتۋىمىز كەرەك.

ەگەر قىتاي وتارشىلارىنىڭ (ول مەيلى گومينداڭ، گوڭشانداڭ بولسىن) بارلىق ۇرپاقتارىنىڭ وتارلىق ساياساتىنان قىتاي ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ كۇلىپ تۇرىپ جانىڭدى شىرقىراتاتىن زىمياندىعى مەن زۇلىمدىعىنان حابارى بار ادام بولسا قاجىقۇمار قولدانعان بۇل بايانداۋ ءتاسىلىنىڭ قانشالىقتى تاپقىرلىق ەكەنىن ءارى ونىڭ قانشالىقتى تاۋەكەل ەرلىكپەن پاراپار ەكەنىن ءتۇسىنىپ  جازۋشىعا تاعى ءبىر  رەت تاعزىم ەتكەن بولار ەدى. جولبارىسپەن جولبارىسشا، قاسقىرمەن قاسقىرشا، تۇلكىمەن تۇلكىشە، قىتايمەن تەك قىتايشا مامىلە جاساپ ارباسا ءبىلۋ كەرەك. ەگەر الدا-جالدا كەڭ قولتىق، اشىق-اۋىز قازاقشا سويلەسىپ، قازاقشا مامىلە جاساي قالساڭ ساۋدام ءبىتتى، شارۋام شالقايدى دەپ ەسەپتەي بەر. ال قىتايمەن ازدى-كوپتى ارالاسقان، ىستەس بولعان ارقانداي ادام اسىرەسە اقىل-ەسى ورنىندا تۇرعان قالىپتى ادام ەش ۋاقىتتا ونداي اقىماق تاۋەكەلگە بارماس ەدى.  كوز اشقالى قىتايلىق قۋلىق-سۇمدىق پەن ساياسي جالداپتىقتىڭ قۇربانى بولىپ باقىلاۋدان باقىلاۋ، قۋدالاۋدان قۋدالاۋ ءتىپتى 22 جىلدىق تۇرمە توزاعىنان وتكەن قاجەكەڭ سياقتى «اككى ساياسي قىلمىسكەر» قاعاز قالامعا جۇگىنگەندە قالاي قيمىلداۋدى ەشكىمنەن سۇراماس.

بۇگىنگى ساياسي لەكتسيكونىمىزداعى «اقتاڭداقتار» دەگەن ۇعىم تۇسىنىگىمىز بويىنشا رومانداعى تاريحي وقيعالارعا ۇڭىلە قاراساق قازاق حالقىنىڭ XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى اقتابان شۇبىرىندىلىعىمەن، كول بولىپ توگىلگەن كوز جاسى، داريا بولىپ اققان قىپ-قىزىل قانىنان قۇرالعان ناعىز اق تاڭداق، قارا تاڭداق قارالى تاريحىن كورگەن بولار ەدىك. ەكى ۇلى دەرجاۆا، ەكى جىرتقىش، ەكى زۇلىم ورتارشىل دەرجاۆانىڭ قىسپاعىندا قالىپ جانى شىرقىراي مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن باقىتسىز حالقىمىزدىڭ ايانىشتى ءحالىن كورگەن بولار ەدىك. قاراپايىم ادام رەتىندە قاجىقۇماردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ايرىقشا باقىتسىز ءومىربايان، جازۋشى رەتىندە تاعدىردىڭ ايرىقشا سيىنداي توتەنشە تۆورچەستۆالىق ءومىربايان دەپ باعالۋعا لايىق بۇل تاعدىر ەندىگى جەردە قىزىعارلىق تا، قۇرمەتكە دە لايىق ەدى.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz