ابىلقايىر حاننىڭ 330 جىلدىعىنا وراي

قالماق حاندىعى اسكەرلەرىنىڭ قازاق حاندىعىنا جاساعان شاپقىنشىلىعىن تاۋكە حانمەن اتالاس تورە تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى، جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكەدەن تاراعان بولەكەي سۇلتاننىڭ ۇرپاعى قاجى سۇلتان دا باستان كەشىپ جاتقان. ول باۋىرى بولەكەيۇلى باتىر حانمەن قاتار وسكەن بۇتاق وكىلى بولاتىن. قاجى سۇلتان كۇللى وزىنە قاراستى اۋلەتىمەن، بالالارىمەن (ىشىندە ورتانشى ۇلى، بولاشاق ابىلقايىر حان بار) سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا ءومىر ءسۇردى. قاراقۇم اتىرابىن قىستاپ، جاز ايلارىندا تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، جەمگە تاياۋ ماڭدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. ءحVىى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وسى اۋماقتى مەكەندەيتىن قازاقتار ەدىل قالماقتارىنىڭ اسكەري شابۋىلدارىنا ءجيى-ءجيى ۇشىرادى. وسىنداي احۋالدا ءجاسوسپىرىم ابىلقايىر شايقاسقا ەرتە ارالاسىپ، ۇرىستاردا تانىتقان ەرجۇرەكتىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەرەكشەلەندى. (رەسمي تاريحي ادەبيەتتە ول 1693 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ جازىلىپ ءجۇر. الايدا  ابىلقايىر حاننىڭ ءومىر جولىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەپ، تەڭدەسسىز عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىس جۇرگىزگەن تاريحشى يرينا ەروفەەۆا ونى ءحVىى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتا كەزىندە تۋعان دەپ سانايدى. ونىڭ تاماشا جۇمىسىن جانە وزگە دە تاريحي ماعلۇماتتاردى سالىستىرىپ قاراستىرا كەلە، ءبىز بۇعان ءسال تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ابىلقايىردى تاۋكە حان تاققا وتىرعان شامادا – 1680 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەگەن ويعا توقتادىق). 1698 جىلى قازاق حاندىعى وڭتۇستىك-شىعىسىنان جوڭعار حاندىعىنىڭ جويقىن شابۋىلىنا ۇشىراعاندا، سولتۇستىك-باتىسىنان قالماق حاندىعىنىڭ جاساقتارى دا جەر-سۋىنا تارپا باس سالدى. ايۋكە حاننىڭ ورىس پاتشاسى اسكەرىمەن ءتۇرلى سوعىستاردا ءبىر ساپتا شايقاسىپ كوپ تاجىريبە جيناقتاعان جاۋىنگەرلەرى جاقسى قارۋلانعان، اسكەري ونەرگە كاسىبي ماشىقتانعان بولعاندىقتان دا، كوپ جاعدايدا  قازاقتاردان الدەقايدا باسىم ءتۇسىپ ءجۇردى. الايدا، وتانىن قورعاپ جۇرگەن سەبەپتى، قازاق ساربازدارىنىڭ رۋحى مىقتى بولاتىن. ولار وزدەرىنەن كۇشتى جاۋدان جەڭىلگەنمەن، قۇتى قاشپايتىن، ەڭسەسىن تۇسىرمەيتىن.

ۇرىستار اراسىنداعى ءبىر بەيبىت ساتتە ءجاسوسپىرىم ابىلقايىردى كوپكە ايگىلى قازاق باتىرىنىڭ قالاي كورىپ، تانىسقانىن جانە ءبىر كورگەندە قانداي دەڭگەيدەگى باعالاۋمەن اسپەتتەگەنىن ايتا كەتەيىك. بۇل جونىندە عاسىرلار بويى ەل ىشىندە ساقتالعان اڭىزدى دالا توسىندە ايداۋدا بولعان الدەبىر ورىس زيالىسى جازىپ كەتكەن ەكەن. ءوز اتى-ءجونىن كورسەتپەي، «نەۆولنيك»، ياعني «باس بوستاندىعى جوق» دەپ قول قويىپ، «پرەدانيە و كيرگيز-كايساتسكوم حانە ابۋلحايرە» («قازاق حانى ابىلقايىر تۋرالى اڭىز») دەگەن تاقىرىپپەن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا تورعاي وبلىستىق ءباسپاسوزى بەتىندە جاريالاپتى. اڭىزدى عىلىمي اينالىمعا ەروفەەۆا ەنگىزدى. سونداعى جوعارىدا اتالعان ەپيزودتى اڭگىمەلەيىك. ءبىر عانا وزگەرىس – باتىردىڭ ەسىمىن ناقتىلايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا،   ابىلقايىردى ءحVىى عاسىردىڭ سوڭىندا، ياكي ءحVىىى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا كەزىكتىرگەن – كەيىن حاننىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالاتىن جانىبەك باتىر ەمەس (ويتكەنى بۇل شاقتا ول تىم جاس – 1693 جىلى تۋعان), دۇرىسى – جانىبەكتىڭ اكەسى قوشقار باتىر بولسا كەرەك. اڭىز سونىسىمەن دە اڭىز، ۋاقىت وتە كەلە كەي دەتال بەيكۇنا وزگەرىسكە ۇشىراعان عوي دەپ ويلايمىز. سونىمەن... ۇلى دالا. ءتۇس كەزى. ەسىمى ەلگە ايگىلى، ەرلىگىنە بەك رازى حالىق تىك تۇرىپ قۇرمەتتەيتىن قوشقار باتىر دۋلىعاسى كۇنگە شاعىلىسا جالتىلداپ، جاساعىنىڭ الدىندا جەلىپ كەلەدى. الدىنان جەكە-دارا ءوسىپ تۇرعان قالىڭ بۇتاقتى اعاش كورىنەدى. اعاشتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، باتىر تىزگىنىن تارتادى. جاساق ونىڭ قوس قاپتالىنان، قاۋمالاي توقتايدى. ءبارىنىڭ نازارى باتىر قاراعان جاققا اۋادى. اعاش تۇبىندە اسا كوركەم ءبىر ءجاسوسپىرىم جىگىت قاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر ەكەن. جانىبەك باتىر وعان سۇيسىنە قارايدى. «ورىمدەي جاس، الايدا نەتكەن ءور كەسكىن! قۋات پەن جىگەر توگۋىن قارا... مىنا بالاۋسا بوزبالانىڭ قانىندا تەكتىلىك بار!» – دەپ سۇيسىنەدى ول. جان-جاعىنان قاۋمالاعان ساربازدارىنا ءجۇزىن بۇرىپ: «قاراڭدارشى، – دەيدى، – قۇشاعىن قالاي باتىل دا كەڭ جازا جايىپ جاتقانىنا كوڭىل بولىڭدەرشى! ول قۇددى ءوزىنىڭ قاجىرلى قولدارىمەن بۇكىل الەمدى قۇشاقتاپ العىسى كەلەتىندەي!» ساربازدار اۋىزدىعىمەن الىسقان اتتارىنىڭ باسىن تارتىپ، جەتەكشىلەرىنىڭ اۋزىنا قارايدى. باتىر ۇيىقتاپ جاتقان جىگىتتىڭ ادەتتەگىدەن تىس عالامات كوركىنە سۇيسىنگەننەن، وعان ات ۇستىنەن ەسى كەتە ءۇڭىلىپ تۇرىپ: «بۇل بالانىڭ بولاشاعى زور. ايتپادى دەمەڭدەر!» – دەيدى. سوسىن ۇزىن نايزاسىنىڭ ۇشىمەن بوزبالانىڭ قولىن ءتۇرتىپ قالادى. سول-اق ەكەن، بالا جىگىت ويانىپ كەتەدى. قوشقار باتىر نايزاسىن كەرى تارتىپ الۋعا ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن، جولبارىسشا سەرپىمدى قيمىلمەن ورنىنان اتىپ تۇرادى. جانىندا جاتقان ساداعىن الا كوتەرىلەدى. تۇرعان بەتتە جەبەنى باتىردىڭ كەۋدە تۇسىنا باعىتتايدى. ساداق جاعىن كەرە تارتىپ، اتۋعا ءازىر وجەتتىگىن تانىتادى. «توقتا، جانكەشتى بالا، توقتا، – دەپ ايقاي سالادى باتىر، – تاستا ساداعىڭدى، مەن قوشقار بولام! قوشقار باتىر جايىندا تالاي ەستىگەن بولارسىڭ، سەنىڭ ساداق كەزەنىپ تۇرعان – سول، قوشقار باتىر! مەن ساعان جاۋ ەمەسپىن. مەن ساعان جاقسىلىق تىلەيتىن دوس بولام!»  بالا جىگىت ساداعىن كەزەپ تۇرعان قالپى، باتىردىڭ بەتىنە تىك قاراپ، ءور ۇنمەن: «مەيلى، سەن  اتاقتى قوشقار باتىر بولساڭ – بولا عوي، بىراق سەنىڭ ءوز بەتىنشە تىنىش جاتقان ادامدى مازالاۋىڭ قالاي؟ ال مەن ابىلقايىر سۇلتانمىن! الدەكىمنىڭ ات ۇستىندە وتىرىپ، ءوزىمدى نايزامەن تۇرتكىلەۋىنە مەن توزبەيمىن!» – دەيدى. باتىردىڭ نوكەرلەرى مىنا بەيتانىس بوزبالانىڭ وجەتتىگى مەن جاسىنا ساي ەمەس وركوكىرەك مەنمەندىگىنە قايران قالادى. اڭىرىپ، ءبىر-بىرىنە قاراسادى.  جابىلا قامشىنىڭ استىنا الىپ، جۋاسىتىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟! بىراق قوشقار باتىر بەيتانىس بوزبالانىڭ قىلىعىنا رازى بولعانى سونداي، ءبارىن ودان سايىن تاڭىرقاتىپ، اتىنان تۇسەدى دە، تاتۋلاسۋ نيەتىن كورسەتىپ، وجەت بالاعا قولىن ءوزى سوزادى. سوندا بالا جىگىت ساداعىن تومەن تۇسىرەدى. باسىن ءيىپ، ىزەت كورسەتە تۇرىپ، ەل قادىرلەگەن باتىردىڭ قولىن قىسادى. جاس ابىلقايىر سۇلتان ەل تانىعان دالا باتىرىمەن وسىلاي تانىسادى. بۇل كەزدە قوشقار باتىردىڭ بالاسى جانىبەك ءالى جەتى-سەگىز جاستا عانا. ول دا اكە جولىن قۋا كەلە، ەل قورعانىنا اينالعان باتىر، شاقشاق  جانىبەك اتانادى. سوسىن ابىلقايىر ءباھادۇر حانمەن ۇزەڭگىلەس بولادى.

ال وعان دەيىن ابىلقايىر ەداۋىر تاعدىر تالقىسىنان وتەدى. نەبىر شايقاستاردى باستان وتكەرەدى. ۇتادى دا، ۇتىلادى دا. ەدىل ويراتتارىنىڭ قولباسىلارى ونى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ولار جۇرەك جۇتقان جاس قازاققا ءارى تاڭدانا، ءارى قىزىعا قارايدى. بۇل كەزدە ولار اسا قۋاتتى ەدى. كوپتەگەن ءساتتى اسكەري جورىقتارى بارىسىندا قالماقتاردىڭ دا، ولاردىڭ باس ءامىرشىسى ايۋكە حاننىڭ دا بەدەلى ارتا تۇسكەن. سول 18-ءشى عاسىردىڭ باسىندا قالماق حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي جاعدايى الدەقايدا نىعايعانى سونداي،  ءالى دە پاتشالىق قارماعىنا تۇسە قويماعان كورشى ايماقتارعا وكتەم بيلىك جۇرگىزۋگە تىرىسقان. وسى رەتتەگى ونىڭ وزگە كورشىلەرىنەن باسىمدىعى كوزگە ۇرىپ، تيىسىنشە، ابىرويلىلىعى ارتقان، حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعان. وسىنداي بيىك مارتەبەگە جەتكەن ايۋكە حاننىڭ قۇزىرىندا ەداۋىر وزگە جۇرت وكىلدەرى، سولاردىڭ ىشىندە، قالماقتاردىڭ جەڭىستى جورىقتارىنىڭ بىرىندە الدەقانداي تاعدىر تالقىسىمەن تۇتقىندالعان جاس ابىلقايىر سۇلتان دا قىزمەت ەتكەن ەدى.

قالماق حاندىعىندا ەركىنەن تىس وتكىزگەن ۋاقىتىن جاس ابىلقايىر ناتيجەلى وتكىزىپ، پايداسىنا اسىرا ءبىلدى. باتىل، زەرەك، اقىلدى جاس باتىر سول شاقتاعى اسا بەدەلدى جانە تانىمال دالا قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان ايۋكە حاننىڭ اسكەري ءىستى قالاي ۇتىمدى تۇردە قايتا قۇرىپ العانىن زەردەلەدى. ونىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ەل باسقارۋ جۇيەسىن پارىقتادى. قالماق حانىنىڭ اسكەري-ساياسي قىزمەتىندەگى ەلەۋلى وزىق تاجىريبەنى اڭعارىپ، ول جۇزەگە اسىرعان امالدىڭ – بايىرعى دالا ادەتىنە ەۋروپالىق داستۇرلەردى كىرىكتىرۋدىڭ انىق ارتىقشىلىقتارىن بايقادى. نە كەرەك، قۇداي بويىنا اسا زور كۇش-قايراتقا قوسا دارىتقان اقىل-ويدىڭ ارقاسىندا، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس ءبىراز مەزگىل ۋاقىتشا ءامىرشىسى بولعان ايۋكە حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ونى  بەلگىلى دارەجەدە جاۋىنگەرلىك شارۋا مەن مەملەكەتتىك ىستەردى ۇيىمداستىرۋدا ونەگە كورسەتكەن ۇستازى رەتىندە دە قابىلداعانداي بولدى. اقىرى، تانىعانى مەن ۇيرەنگەنىن، قول جەتكىزگەن بىلىگىن ءوز ەلى يگىلىگىنە جۇمسايتىن شاق تۋعانىن ءتۇيسىندى. ءسويتىپ، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق حاندىعىندا وتكىزگەن ازىن-اۋلاق ۋاقىتىنان كەيىن، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن وڭىرىنە – سىر سۋىنا شەكتەسەتىن دالا مەن قاراقۇم القابىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋعان-تۋىسقاندارى اراسىنا قايتتى. ەلگە ورالعاننان كەيىن تەز ارادا اينالاسىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعىمەن بىرگە، شايقاس جۇرگىزۋدەگى وتە وڭتايلى تاسىلدەردى ۇيىمداستىرا بىلەتىن اسكەري شەبەرلىگىمەن قايران قالدىرىپ، مويىنداتتى. ۇزاماي قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان جاساقتى باستاپ، باشقۇرت ەلىنەن ءبىر-اق شىقتى.

قاھارلى يۆان (يوانن گروزنىي) تۇسىندا بوداندىققا تۇسكەن باشقۇرتتار ورىس تاعىنا رومانوۆتار كەلگەلى بەرى ايرىقشا قىسىم كورىپ جۇرگەن. باشقۇرت جەر-سۋى تالان-تاراجعا ۇشىراتىلىپ، اتامەكەندەرىنە شەكارالىق بەكەتتەر، قامالدار، پاتشالىقتىڭ ءوز تۇرعىندارى عانا جايلاعان ەلدى مەكەندەر، حريستيان موناستىرلارى سالىندى. تاريحي قۇقتارى تاپتالىپ، بوستاندىقتارىنان ايرىلعان باشقۇرتتار 17-ءشى عاسىردا الدەنەشە رەت كوتەرىلىسكە شىعىپ، جەرگە، دىنگە بايلانىستى كوپتەگەن تالاپتارىن ورىنداتۋعا قول جەتكىزە العان. الايدا پاتشالىق قاشاندا ءوز وزبىرلىعىندا ءبىر قادام شەگىنسە، ارتىنشا ەكى قادام ىلگەرىلەپ، نەبىر جادىگوي ارەكەتكە باراتىن. ونىڭ ۇستىنە، وكىمەتتىڭ باشقۇرت ىشىندەگى پايداكۇنەم شەنەۋنىكتەرى وكىلەتتىلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ، قيلى زورلىق كورسەتۋ جولىمەن، بودانداردان زاڭدا جوق الىم-سالىق العان. سونداي قىسىمدار سالدارىنان باشقۇرتتار 1704 جىلى قايتا كوتەرىلدى. التى-جەتى جىلعا سوزىلعان بۇل كوتەرىلىستىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە، 1708 جىلدار شاماسىندا، باشقۇرتتاردىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ اسكەرلەرىنە قارسى شايقاستارىنا  ابىلقايىر سۇلتان دا اتسالىستى. ول مۇندا باشقۇرت جەتەكشىسى الدار ەسەنگەلديننىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن ەدى. ءوزى باستاپ اكەلگەن قازاق-قاراقالپاق وداعىنىڭ قۇراما جاساعى پاتشا اسكەرىنە قارسى بەلسەندى ۇرىستار جۇرگىزدى. وسى شاقتا ابىلقايىر ءوزى يگەرگەن جانە ماشىقتانعان اسكەري ونەرىن باستاپ اكەلگەن جاساعى مەن كوتەرىلىسشىلەرگە رياسىز ۇيرەتتى. سوعىسۋدىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىسىپ، ءوز اسكەرىنە دە، باشقۇرت جاساقتارىنا دا شەبەر جەتەكشىلىك ەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرى مەن ولاردى قولداۋشى ساربازدار سارىتاۋ (ساراتوۆ), استراحان، سامارا، قازان، ۆياتكا، ءتىپتى كاۆكاز بەن توبىلعا دەيىن  ات ويناتقان. ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ جەكە باسىنىڭ ەرلىگىنە، جاۋگەرشىلىگىنە، اسكەري قولباسىلىق قابىلەتىنە ءتانتى بولعان باشقۇرتتار ونى وزدەرىنىڭ حانى دەپ اتادى.

تەرىستىكتەگى باشقۇرت كوتەرىلىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ورىس وكىمەتىنە قارۋ الىپ قارسى تۇرۋ وڭتۇستىكتە 1708 جىلى قايتادان ورىستەدى. ول قازاق حاندىعىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەي تۇسكەن جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسىلىق كورسەتۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ جاتقان شاعىنا سايكەس كەلدى. كۇردەلى ساياسي جاعدايدى جان-جاقتى ساراپقا سالعان تاۋكە حان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەل بيلىگىنە رەفورما جاساۋدى قولعا العان. سوعان وراي ايتەكە بي باستاعان باس ادامدار باشقۇرت ەلىندە ورىس اسكەرىمەن سوعىسىپ جۇرگەن ابىلقايىر سۇلتاننىڭ ەلگە قايتۋىن سۇراعان. سودان، قازاق-قاراقالپاق قولىن باسقارىپ، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قولداۋدا ەداۋىر تابىستى جەڭىستەرگە جەتكەن، ەۋروپالىق جالپاق وڭىردە دە جيھانگەر، قولباسشى رەتىندە كەڭىنەن تانىلعان ابىلقايىر ءباھادۇر تۋعان ەلىنە ورالادى. ورالىسىمەن، ويراتتاردىڭ ەكى تۇستان دا جاساپ جۇرگەن شاپقىنشىلىعىنا قايتىپ توتەپ بەرۋگە بولادى دەگەن ومىرلىك ماسەلەنى اقىلداسقان باس قوسۋلارعا قاتىسادى. وسى تاعدىرلى ساۋالدى قاراستىرۋ ءۇشىن (تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەگەن اتاۋمەن ايگىلى بولعان) حالىق وكىلدەرى جينالىسىن شاقىرۋعا بەلسەنە اتسالىسادى. قاراقۇم قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىشى جۇزدەن جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنەن كەلگەن بيلەر مەن رۋباسىلار، اقساقالدار، باسقا دا باس ادامدار  1710 جىلى ابىلقايىردى حان لاۋازىمىنا سايلايدى جانە وسى ەكى جۇزدەن جاۋعا قارسى جاساقتالاتىن اسكەردىڭ باس ساردارى ەتىپ تاعايىندايدى. ابىلقايىر حان مەملەكەتتىڭ تۇركىستانداعى ورتالىق ورداسىندا وتىرعان باس حان ءاز تاۋكەنىڭ باتىس ولكەدەگى ارقا سۇيەيتىن سەنىمدى تىرەگى، قازاق حاندىعىنىڭ قابىرعالى، قارىمدى قورعاۋشىسى رەتىندە قابىلدانادى.

ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك قۇرىلتايىن تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەپ تە، قاراكەسەك قۇرىلتايى دەپ تە تاڭبالاي بەرەدى. ويتكەنى بۇل جيىن بولعان قاراقۇم القابىن نەگىزىنەن قاراكەسەك رۋ-تايپالارى مەكەندەيتىن. وسى حالىق قۇرىلتايىنا شارتاراپتان جينالعان جۇرتشىلىق وكىلدەرى (تورەلەر، بيلەر، رۋباسىلار، وزگە دە ءتۇرلى شونجارلار، اقساقالدار، باتىرلار، ساربازدار) وزدەرىنەن كۇشى باسىم قاھارلى جاۋعا جۇمىرىقشا جۇمىلىپ، بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ بىرىگۋ جولىمەن قارسى تۇرامىز دەپ ءبىر اۋىزدان شەشكەن. شەشىم اسا كۇردەلى، قايعىلى-زارلى جان كۇيزەلىسى بۇرقاعان اۋىر احلاقتىق احۋالدا قابىلداندى. قۇرىلتايدا اۋەلدە كۇيزەلىستى ەلدىڭ ءۇمىتىن ۇزە تۇسكەن كۇڭىرەنىس ورناپ تۇردى. اقىلمان اقساقالدىڭ ءبىرى ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعاپ تولعانعان-دى. قاسىم حان زامانىنان بەرى ءبىز سالت ەتكەن ۇستانىم قانداي ەدى دەپ اھ ۇرعان... اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلەدى – سوناۋ ۇلى ءامىرشى ءبىزدى دالا ءتولىمىز دەگەن. بىزدە قىمبات مۇلىك جوقتىعىن ايتقان. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز – جىلقى، سول كەزدە دە، قازىر دە ءبىز ءۇشىن جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى اس ءارى كيىم، ءسۇتى سۋسىن. ءالى كۇنگى كوڭىل كوتەرەر ورنىمىز – مال جايىلىمى، جىلقى ۇيىرلەرى. قاشاننان ات كورىنىسىنە سۇيسىنەتىنبىز. بۇگىنگى جاۋ ءبىزدى اتام زاماننان ۇستاپ كەلە جاتقان وسى سالتىمىزدان ايىردى. اتامەكەنىمىزدەن تىقسىرۋدا. جەر-سۋىمىزدى باسىپ الۋدا... جۇرت بوسىپ كەتتى. قايتىپ جان ساقتايمىز؟ ەلدىگىمىز قايدا قالماق؟ دۇشپان اتىنىڭ تۇياعى استىندا تاپتالىپ قالا بەرەمىز بە؟ وپ-وڭاي جان بەرە سالامىز با؟ الدە ءبىر اقتىق سەرپىلىسىمىزدى كورسەتەمىز بە؟ بابالار جولىنا سالساق، كۇرەسكەن ءجون. قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسۋ ءلازىم. ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، اتا-انا، ايەل، قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعامىزدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى، وشاعىمىزدى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ قورعاعان دۇرىس بولماق. بىراق قايتىپ؟ نە ىستەۋ كەرەك بىزگە قازىرگى اسا اۋىر جاعدايدا؟ جان-جاقتان ات سابىلتىپ قاراقۇم قۇرىلتايىنا كەلگەن اعايىن، وسى جايىندا كەلەلى كەڭەس قۇرايىق دەگەندى ايتتى. جيىن بارىسىندا ءتۇرلى داۋىس شىقتى، تورىققان پىكىر ەستىلدى. «توز-توزى شىققان ەل-جۇرتتى ساقتاۋ ءۇشىن، تىم قارسىلاسا بەرمەي، قالماق قونتايشىنىڭ مەيىرىمىنە ءۇمىت ارتايىق، – دەدى الدەبىر باس ادام قويانجۇرەك قورقاقتىق كورسەتىپ، – سوندا قالعان مال-جانىمىزدى امان الىپ قالارمىز، بۇدان ارعى ءومىرىمىز قاۋىپسىزىرەك بولار». تاپ سونداي كوڭىل-كۇيدەگى ەكىنشى بىرەۋى: «قوي، كەتەيىك بۇل جاقتان، ەدىل اسايىق، شالعايعا قونىس اۋدارايىق، پالەدەن ءسويتىپ قاشىپ قۇتىلايىق»، – دەپ، ۇرەي ۇستىنە ۇرەي قوسىپ جاتتى. ونى ءۇشىنشىسى: «الىسقا ۇدەرە كوشىپ نەمىز بار، جان-جاققا، سەكسەۋىل اراسىنا قويانشا بىتىراي شاشىلىپ كەتسەك تە بولماي ما، توپتالىپ قارسىلىق كورسەتپەسەك ءبىزدى جاۋ ىزدەي دە، الا دا قويماس»، – دەپ تولىقتىرا تۇزەتىپ جاتتى.

وسىناۋ جەڭىلىسكە بەيىل توپتىڭ ايتقاندارى قۇرىلتايعا ءۇمىت ارتا كەلگەن كوپشىلىكتىڭ وي-پىكىرىنە قوبالجۋ كىرگىزگەندەي بولدى. حالىق جينالىسىن شاقىرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇر مۇندايدى كۇتپەگەندىكتەن ءتۇيىلىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە نايزاعايشا جارق ەتىپ، قامىققان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كۇرت كوتەرگەن ءجايت ورىن الدى. ورتاعا بوكەنباي باتىر جۇلقىنا شىقتى. تاۋكە حاننىڭ اقىلىمەن ۇيىسقان جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تابىن رۋىن باسقاراتىن، ەرجۇرەكتىگىمەن ەل اۋزىنا كوپتەن ىلىگىپ جۇرگەن باتىر، جىگىت اعاسى.  ول ءماجىلىس قۇرعان جۇرتشىلىققا اينالا قاراپ، قاتتى ايتىس ۇستىندە كيىمىنىڭ ءوڭىرىن  ايىرىپ جىرتىپ جىبەردى. قىلىشىن قىنىنان سۋىرىپ الىپ، كەڭەسكە جيىلعاندار الدىندا ۇيىرە كوتەردى دە، ۇزدىگە سويلەپ، جان ايقايعا باستى: «دۇشپانىمىزدان ءوش الۋىمىز كەرەك! – دەدى ول ەموتسياعا تولى جارقىن دا قوزدىرعىش داۋىسپەن. – تالقانى شىعىپ تونالعان كوشتەرىمىز بەن تۇتقىنعا تۇسكەن ۇرپاعىمىزدىڭ قور بولعانىن شاراسىزدانا باقىلاۋمەن شەكتەلەتىن بەيشارا بولمايىق! ءبىز كەك قايتارۋعا ءتيىسپىز! قولىمىزدان قارۋىمىزدى تاستاماي، قىلىشىمىزبەن دۇشپانىمىزدى شاۋىپ تۇرىپ  جان تاپسىرايىق! قىپشاق جازىعىنداعى، اتا-بابامىز اۋناپ-قۋناعان وسىناۋ قازاق دالاسى توسىندەگى ساربازدار قاي كەزدە جۇرەكسىنىپ ەدى! مەن قولىمدى جاۋ قانىنا مالعاندا – مىنا ساقالعا اق كىرمەگەن ەدى عوي! ەندى مەن پۇتقا تابىنعان جابايىلاردىڭ وكتەم زورلىعىن جايباراقات قابىلداي بەرمەكپىن بە؟! شۇكىر، تابىندارىمىزدا سايگۇلىكتەر جەتكىلىكتى، شايقاسقا مىنەتىن مىقتى تۇلپار ازايعان جوق! بەلدەگى قورامسا وتكىر سۇر جەبەدەن ورتايعان جوق! كەرۋلى ساداقتىڭ قۋاتتى جاعى سەرپىمدىلىگىن جوعالتقان جوق! قىلىش مايىرىلعان جوق! شايقاسامىز!» بوكەنباي باتىردىڭ وسىناۋ جۇرەكجاردى ءسوزى جەڭىلۋگە مويىنسۇنعاندارعا ەلتىگەندەردىڭ كوڭىل-كۇيىن شاپشاڭ ءوز جاعىنا بۇرىپ الدى. جەر-جەردەن جينالعان رۋلار مەن اتالىقتاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، بيلەر مەن سۇلتاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەپ، قازاق جەر-سۋىنان جاۋدى قۋىپ شىعۋدى، قايتكەندە جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتكەن سوزدەر ايتتى.

قۇرىلتايعا جاڭا سەرپىن ەندى. «قۇپ الدىم بوكەنباي باتىردىڭ ءسوزىن!» – دەپ جاريا ەتتى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. «انت ەتەم جاۋدان ءوش الۋعا!» – دەدى ەكىنشىسى ونى قوستاپ. وسىلاي، سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى كەنەتتەن باستالىپ كەتتى دە، جىلدام ۇلعايا ءتۇستى. ءبىر جىگىت ورتاعا سۋىرىلا شىقتى دا، ساپىسىن كوككە كوتەرە جالاڭداتتى. سودان سوڭ بىلەگىن ءتىلىپ جىبەردى. بۇرق ەتىپ  اققان قاندى ورتادا جانعان الاۋعا تامىزىپ تۇرىپ: «انت ىشەم!» – دەگەن سوزدەرمەن، بىلەگىن وتقا كەپتىردى. ونىڭ ۇلگىسىن قولداعاندار كوبەيدى. جىگىتتەر قاندى بىلەكتەرىن ءتۇيىستىرىستى. ءتوس قاعىستىرىستى. اتا جاۋدان قورعانۋ، تۋعان جەردى ازات ەتۋ بارشانىڭ ەسىل-دەرتىن الدى. انت بەرمەگەن جان قالمادى. ءبىرى ورتاعا اقبوز ات جەتەكتەپ اكەلدى، توردەگى اقساقالدان باتا سۇرادى. باتا بەرىلدى. قۇران وقىلدى. جىلقى باۋىزدالدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ارنايى سويىلعان اقبوز اتتىڭ ەتىن اسىپ جەپ، قۇرعان وداقتارىنىڭ تاباندى دا مىقتى بولماعىن ايتىپ جاتتى. تاۋكە حان بۇدان بۇرىن ايماقتاردى باسقارۋعا ءوز وكىلدەرىن تاعايىنداعان، كەيىنگى جىلدارى جاڭا جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ايماقتىڭ ءوز  حانىن سايلاۋدى قوش كورگەن. بۇدان بىرەر جىل ىلگەرىدە، شىعىس اۋماقتاعى جۇرتتى باسقارۋعا تاۋكە حاننىڭ باتاسىمەن قايىپ حان سايلانعان بولاتىن. وعان ورتا ءجۇز بەن سول جاقتى مەكەندەيتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى قارايدى. سول شامادا ۇلى ءجۇز ابدوللا حاندى تاققا وتىرعىزىپ الدى. ەندى وسىناۋ قۇرىلتايدا، وسىناۋ كەڭەيتىلگەن بيلەر كەڭەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ حانىن سايلاپ العاندارى ورىندى دەپ تابىلعان. حان لاۋازىمىنا كۇنى كەشە باشقۇرت تاعىندا بولىپ كەلگەن، جورىقتاردا جيھانگەرلىك جاقسى اتى شىعىپ جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇردى سايلاۋ ۇسىنىلدى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدادى. سۇلتاندار مەن بيلەر ابىلقايىر ءباھادۇر سۇلتاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جۇرتشىلىق الدىنان الىپ ءوتتى: حان كوتەردى. تابىن بوكەنباي باتىر حالىق جاساعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ساردار رەتىندە تانىلدى. وسىلاي، ويراتتاردىڭ ۇدەي تۇسكەن اگرەسسياسىنا جاۋاپ رەتىندە، قازاق ەلىنىڭ باتىسىنداعى ولكەدە مەملەكەت ىشىندەگى جاڭا اكىمشىلىك بىرلىك – ءوزىنىڭ اسكەرى بولاتىن ابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى. (بۇل – جوشى اۋلەتىنەن شىققان ەكىنشى ابىلقايىر. ال ءبىرىنشى ابىلقايىر اق وردا ءامىرشىسى باراق حان قازا تاۋىپ، نوعاي ورداسى بولىنگەننەن سوڭ، اق وردانىڭ قالعان بولىگىندە قۇرىلعان «ابىلقايىر حاندىعىن» بيلەگەن). حاندىققا كىشى ءجۇزدىڭ ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگى كىردى، ورتا جۇزدەن قىپشاق پەن نايمان رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى ەندى. ەل ىشىنە كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي ورنادى. باسقىنشىلارعا توسقاۋىل قويۋعا جۇرت تاس-ءتۇيىن ازىرلەندى. وكىلدەرى قۇرىلتايعا قاتىسقان ايماقتاردان جانە قۇرىلتاي شەشىمىن ەستىگەن وزگە جەرلەردەن دە ساربازدار وتان قورعايتىن جورىقتارعا ازىرلەنە باستادى. اۋىل-اۋىلدا ۇستالار، شەبەرلەر، ىسمەرلەر ىسكە كىرىستى. قارۋ-جاراق دايىندادى. دۋلىعا، ساۋىت تىگىپ، جەبە، ساداق، ايبالتا، قىلىش، شوقپار سوعىپ جاتتى. جۇمىس قىزدى.

***

تاققا وتىرعان بەتتە ابىلقايىر حان كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى. قۇرىلتايدان كەيىن ىلە-شالا وتكەن قاراقۇم شايقاسى قازاقتىڭ وتانشىلدىعى، نامىسى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. دۇشپاندى ۇيىمداسقان تۇردە تۇرە قۋدى. الايدا ەدىل قالماقتارى مەن جايىق كازاكتارى، ءتىپتى كۇنى كەشە مۇددەلەرىن ءوزى ارالارىنا بارىپ قورعاسقان باشقۇرتتار دا ەلدىڭ تەرىستىگى مەن تەرىستىك-باتىسىنداعى قۇنارلى جەر-سۋعا، ەدىل-جايىق ارالىعىنا، ىرعىز، توبىل وزەندەرى القاپتارىنا سول الاپات ۇرىستان كەيىن دە ۇدايى كوز الارتىپ، ءالسىن-ءالسىن قازاقتارمەن قاقتىعىسىپ قالۋلارىن دوعارماي تۇرعان. ال وڭتۇستىكتە تسەۆان راۆداننىڭ جوڭعارلارى تەگەۋىرىندى جورىقتارىن توقتاتا قويماعان ەدى. وسىنداي كۇردەلى احۋال سالدارىنان ابىلقايىر بىرنەشە باعىتتا ءبىر مەزگىلدە ارەكەت ەتۋ جولدارىن ويلاۋعا ءماجبۇر بولدى. حالقى ونى ءتۇسىندى، قولدادى. ءار اتادان ىرىكتەلگەن جىگىتتەر اتقا قوندى.  سوندا ابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر باس بولىپ، از ۋاقىتتا قالماقتى قاراقۇم الابىنان اسىردى. جەم وزەنىنەن قۋدى. جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن تىقسىردى. سارىسۋ وزەنىنىڭ سىرتىنا قاشىردى.

ابىلقايىر حاننىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تاستاعان ۇرانىنا قايىپ حان مەن ابدوللا حان ءوز ۇندەرىن قوستى. تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان قاھارمان ساربازدار قاتارىنا ەل ىشىندەگى تاما ەسەت باتىر، قوشقارۇلى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي سىندى ونداعان ايتۋلى باتىرلار قوسىلدى. سولار باستاعان ساربازدار ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، دۇشپان جاساقتارىن ەلدەن قۋىپ شىقتى. جوعالتقان كوشى-قوندىق جەرلەرىن، شۇرايلى جاقسى جايىلىمدارىن قايتارىپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرى 1711 جانە 1712 جىلدارى جوڭعار باسقىنشىلارىنا تويتارىس بەرۋمەن، ولاردى حاندىقتىڭ جەر-سۋىنان الاستاپ، شىعىسقا ىعىستىرىپ تاستاۋمەن عانا شەكتەلمەي، ولاردىڭ ەلىنە – جوڭعارياعا باسىپ كىردى. ءساتتى جورىق جاساپ، ولجالى ورالدى. ويراتتاردىڭ قارىمتا قايتارۋ ماقساتىمەن  1713 جىلى جاساعان قارسى شابۋىلىن دا  جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن ۇلىستارىن تاعى شاپتى. سودان كەيىن بىرنەشە جىل بويى قازاق جانە جوڭعار ەلدەرىمەن ەكى ارادا ۇساق قاقتىعىستار عانا ورىن الىپ تۇردى. ءبىراز ۋاقىت تىنىش ءوتتى. تسەۆان راۆدان قونتايشى ازىرگە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمياسىن بۇرا قويمادى. ونىڭ ءىرى شابۋىل جاساماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى قىتايمەن ەكى ارالارىندا جاڭا سوعىستىڭ باستالۋىندا جاتقان.  ويراتتاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى تسين-قىتاي يمپەرياسى اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا جۇمىلدىرىلعان بولاتىن.  بۇل 1715 جىل ەدى. قازاقتارعا ىشكى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، نىعايتا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

وسى رەتتە ۇلان-عايىر ۇلى دالا ءتوسىن الىپ جاتقان قازاق ەلىن زامانا داۋىلدارىنا توتەپ بەرەتىندەي دارەجەدە دامىتىپ، باسقارا الۋدى كوزدەگەن جاڭا جۇيەنىڭ ەنگىزىلگەنى وڭدى بولعانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. جۇزدەر ءوز ارالارىندا الدەبىر باسىمدىققا قول جەتكىزۋدى ەشقاشان ماقسات ەتكەن ەمەس، ءبىر دە ءبىر رەت  ءوزارا قاقتىعىستارعا بارعان جوق. كەرىسىنشە، ارالاس-قۇرالاس، اعايىنگەرشىلىكپەن كۇن كەشتى. ال قاجەتتىلىك تۋعاندا، رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە سارباز بەردى، سىرتقى جاۋدان بىرلەسىپ قورعانۋدان ەش ۋاقىتتا باس تارتپادى. تاۋكە حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ناتيجەگە جەتكىزگەن ساياسي تۆورچەستۆوسى شىن مانىندە  ەل اعالارىنا لايىق دانىشپاندىق پەن كورەگەندىكتى تانىتقان ەدى. الايدا ابدەن قارتايعان تاۋكە حان ءوزىنىڭ وسىناۋ رەفورماسى مۇمكىن ەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايداعى ەلىن ۇزاق باسقارا المادى. ول 1715 جىلى دۇنيە سالدى. سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزى جانىنداعى قازاق حاندارى پانتەونىندا ماڭگى تىنشۋعا قويىلدى. بۇل كەزدە زامانا قازاق ەلىنە جاڭا سىندارىن اكەلە جاتقان. تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، تاۋكە حان قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي كەزەڭنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ كەمەڭگەر حانى بولا ءبىلدى، ول قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ دە تاريحى اياقتالدى، ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ ءار جۇزىندەگى كىشى حاندىقتاردىڭ تاريحى باستالدى – كاسىبي دە، اۋەسقوي دا تاريحشى بىتكەن بۇگىندەرى وسىلاي سانايدى. ايتسە دە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جانى بار بولعانمەن، بۇل سونشالىقتى ءادىل تۇجىرىمعا جاتا قويماسا كەرەك.  ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كونفەدەراتيۆتىك سيپاتتا دامۋ كەزەڭى باستالدى دەۋ ءادىل بولماق.  ال ول قايتىس بولعاننان سوڭ بۇل جوبا ءتۇرلى ۇدەرىستەردى باستان كەشتى. بار بولعانى جەتى-سەگىز جىل وتە، الاپات اپات ورىن الدى. سونىڭ قارساڭىنداعى جاعدايلاردى قىسقاشا شولساق، ەڭ الدىمەن، قاراقۇم قۇرىلتايىنان كەيىنگى جىلدارى ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري جاساقتارى تەرىستىك-باتىس شەكارانى قورعاۋعا باتىل كىرىسكەنىن ايتۋ كەرەك. ەدىل قالماقتارىمەن، جايىق كازاچەستۆوسىمەن، ءتىپتى باشقۇرتتارمەن دە ءجيى-ءجيى شايقاسىپ قالىپ ءجۇردى. ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە ءالسىن-ءالسىن ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشىلارعا قارسى شابۋىلدار جاساپ قوياتىن. قازان قالاسىنا دەيىن باردى. جايىق قالاشىعىن ايدان استام ۋاقىت بويى قورشاۋعا الىپ تۇردى. وڭتۇستىك ورال، ەدىلدىڭ ورتا اعىسى جانە ءسىبىر ايماقتارىنداعى قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرلەردە وتە شاپشاڭ، جۇلدىزشا اققان  تۇلپارلارمەن شاپقان قازاق ساربازدارىنىڭ كورىنۋى پاتشا اكىمشىلىكتەرىنە ەداۋىر قوبالجۋ تۋعىزدى. جىگىتتەردىڭ پاتشالىق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنا جورىقتار جاساۋى استراحان، قازان، ءسىبىر گۋبەرنيالارى اكىمشىلىكتەرىنە قورقىنىش تۋعىزىپ قانا قويماي، سولاردىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حاننىڭ ەسىمىن ابدەن تانىپ الدى. رەسەي گۋبەرنيالارى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا ەلشىلەر تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ەكى جاقتان الىنعان تۇتقىنداردى بوساتۋدىڭ ياكي ءوزارا الماسۋدىڭ جولدارىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەيلىك بوداندار (جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، قالماقتار، باشقۇرتتار) اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى، ءتۇرلى وزگە دە كيكىلجىڭدەردى شەشىپ، رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن دامىتۋ، كوپەستەردىڭ قازاق حالقى ىشىنە بارۋىنا جاعداي تۋعىزۋ، دالا ۇستىمەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشۋ – كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بولدى.

1715 جىلى قازاقتىڭ باس حانىن ارۋلاپ قويۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ دە حاندارى، كەيبىر قالالارداعى كىشى حانداردىڭ ءبارى، سۇلتاندار، بيلەر مەن ەل ىشىندەگى وزگە دە باس ادامدار تۇگەل قاتىسقان-تىن. قارالى استان كەيىنگى ءماسليحاتتا ەل باسقارۋ تىزگىنىن كىم ۇستايتىنى تالقىلاندى. قازاقتىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ حاقىنداعى جول-جوراسىنا سايكەس،  جالپىقازاق ءامىرشىسىنىڭ وكىلەتتىلىكتەرى حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى مەن جاسى ەسەپكە الىنىپ، جۇزدەردەگى حانداردىڭ بىرىنە بەرىلگەنى ءجون دەپ شەشىلدى.  سولاي تاڭدالعان اعا حان ءوز ايماعىنداعى بيلىگىمەن قوسا، باسقا ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ ءاز تاۋكەنىڭ مىندەتىن اتقارسىن، سونداي ءتارتىپ ەل بىرلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇيعارىمعا توقتاستى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ اعا حانى  رەتىندە تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شىعىس ولكەدە حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەن قايىپ حان تانىلدى. وسى وقيعانىڭ ارتىنشا، سول 1715 جىلى، بۇل جايىندا ابىلقايىر حان ورىس پاتشاسىنىڭ توبىل (توبولسك) قالاسىنداعى سىبىرلىك وكىمەتىنە حات جازىپ حابارلادى. قايىپ حاننىڭ ءوزى دە توبىلداعى گۋبەرناتور اكىمشىلىگىنە جىبەرگەن ارنايى ەلشىسى ارقىلى حات جولداپ، ءاز تاۋكەنىڭ ءىزباسارى بولعانىن بايان قىلدى. ءسىبىر ايماعى وكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان ماتۆەي گاگارين گۋبەرناتور قىزمەتىنە 1711 جىلى كىرىسكەن-ءتىن. ول مۇندا قايىپ  قازا تاۋىپ، ابىلقايىر اعا حان  بولعان 1719 جىلعا دەيىن ىستەدى. گۋبەرنيا اكىمى كەزىندە تاۋكە حانمەن، قايىپ حانمەن، ابىلقايىر حانمەن حات جازىسىپ، ەلشىلەرىن قابىلداپ، ءوزى دە ولارعا ەلشى جىبەرىپ، ءجيى  بايلانىس جاساپ تۇردى. (ول ەرتەرەكتە نەرچينسكىدە ۆوەۆودا بولعان. توبىلدا گۋبەرناتور لاۋازىمىندا وتىرعانىندا سىبىردەگى وبالاردى قازعىزىپ، كونە زامان كوسەمدەرىمەن بىرگە كومىلگەن التىن بۇيىم، اشەكەيلەردى جيىپ العان دا، ءى پەترگە جىبەرىپ تۇرعان. ماسكەۋ مەن پەتربوردا ءزاۋلىم سارايلارى بار، رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. گۋبەرناتور شاعىندا قىتايمەن جاسىرىن ساۋدا-ساتتىق جاساعانى، سىبىردەن ۇكىمەتكە تولەنۋى ءتيىس الىم-سالىقتى كەم بەرگەنى، ءتىپتى ءسىبىردى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىپ الماق ويى بارى انىقتالعان دا،  پەتر پاتشا ونى 1721 جىلى سىبايلاس جەمقور رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتە دارعا استىرعان. ەلدەگى وزگە كوررۋپتسيونەرلەردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، ءمايىتىن بىرنەشە اي بويى دارعا اسۋلى تۇرعان كۇيى الاڭنان الاڭعا كوشىرىپ، ەل نازارىنا اشىق كورسەتىپ قويىپ وتىرعان دەسەدى). گاگارين اتالعان حانداردىڭ ۇشەۋىنە دە  جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قازاق حاندىعىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەيتىن  وراسان زور جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ، ورىس پاتشاسىنان قولداۋ ىزدەگەندەرى ءجون دەگەن ماعىنادا كەڭەس بەرگەن. ەگەر ولار رەسەي مەملەكەتىنە باعىنار بولسا، اتالمىش جاۋدان قورعانۋلارىنا ءوزىنىڭ كومەكتەسە الاتىنىن ايتقان. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاي ەتپەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى ورىس اسكەرىمەن بىرلەسىپ جورىق جاساۋ جايىندا 1717–1718 جىلدارى ۇسىنىس بىلدىرگەن، بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى ورىس ۇكىمەتى، شىنداپ كەلگەندە، جوڭعاريانىڭ السىرەگەنىن قالامايتىن. رەسەيگە بۇل كوشپەندى حاندىق سول شامادا كۇشەيىپ كەلە جاتقان تسين-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى كۇش رەتىندە قاجەت ەدى. ءارى، جوڭعارلار دا، ەدىل بويىنداعى قالماق تۋىستارى سەكىلدى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن قابىل ەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. سوندىقتان گاگارين قازاق حاندارىنىڭ جوڭعارعا قارسى بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ جايىنداعى ناقتى ۇسىنىسىن قۇرعاق ۋادەمەن الداۋسىراتىپ،   اسكەري كومەك سۇراعان وتىنىشىنە سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلدى. ال ورىس ۇكىمەتىنەن اسكەري جاردەم الا الماعان  قازاق ارمياسى 1917 جىلعى جازدا اياگوز  وزەنى ماڭىندا قالماقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. بۇگىندە بۇل ءجايتتى تاريحشىلار  قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ الاۋىزدىعى سالدارىنان ورىن الدى دەپ باعالاۋعا قۇلاعان...

شىعىستا تسەۆان رابدان قونتايشى ورىس ەكسپانسياسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. گاگارين سىبىرگە اكىم بوپ تاعايىندالار قارساڭدا، ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بيە جانە كاتۋن وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى قازىرگى بيسك قالاسىنىڭ ورنىنا 1709 جىلى بيكاتۋن قامالى سالىنعان بولاتىن، جوڭعارلار سونى جاڭا اكىم تۇسىندا تاس-تالقان ەتكەن. ودان ولار پەتر پاتشانىڭ ەرتىس ايماعىنان التىن ىزدەۋگە اتتاندىرعان ەكسپەديتسياسىن جويعان. (پودپولكوۆنيك بۋحگولتس باسقارعان ءۇش مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا  1715 جىلى توبىلدان شىققان ەدى، ونى جاساقتاۋعا گاگارين جاۋاپتى بولاتىن. ەكسپەديتسيا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، ونى جورىققا دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ناشار جۇرگىزگەن دەپ، ۇكىمەت گاگاريندى ايىپتايدى). ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىنىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا الىنعان-دى. تۇتقىندار ىشىندە  شۆەد ارتيللەريا سەرجانتى يۋحان-گۋستاۆ رەنات بولاتىن. ول 1709 جىلعى پولتاۆا شايقاسى كەزىندەگى سوعىس تۇتقىنى ەدى، سودان ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، پاتشالىقتىڭ شىعىس شەگىنەن ءبىر-اق شىققان. رەناتتىڭ قولعا ءتۇسۋى جوڭعار حاندىعى ءۇشىن ناعىز ولجا بولدى. ول حاندىقتا 17 جىل قىزمەت ەتتى. زەڭبىرەك قۇياتىن زاۋىتتار سالدى. كەن ءوندىرۋ زاۋىتتارىن اشتى. وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ-جاراق جاساۋدى جولعا قويىپ بەردى. ءوستىپ، جوڭعار تۇتقىنىندا جۇرگەن رەسەيلىك اسكەري ادامداردىڭ ارقاسىندا، جوڭعار حاندىعىندا سوعىس ءوندىرىسى پايدا بولدى. حاندىقتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى ارتتى. مۇنىڭ ءى پەتردى الاڭداتىپ، ويلاندىرعانى سونداي، ماسەلەنىڭ ناسىرعا شابۋى ىقتيمالدىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، 1716 جىلى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن كازاكتار مەن سولداتتار قايتادان ەرتىس بويىمەن جوعارى ورلەي باستادى. ولار ءار باسقان جەرلەرىنە قامالدار سالىپ، قارۋلى  گارنيزون قالدىرىپ وتىردى. ال جوڭعار قونتايشىسى ورىس سىندى كۇشتى قارسىلاسپەن تىكەلەي ايقاسا كەتۋدەن تارتىندى. اسكەري تەكە-تىرەسكە بارۋدان، سوعىسۋدان قاشقاندىقتان، ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ شىعىسقا قاراي تەك ەرتىس بويىمەن جاساعان ەكسپانسياسىنا كوز جۇما قارادى. ەرتىس پەن وب اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن التاي كوشپەندىلەرىن ىشكى اۋداندارىنا قونىس اۋدارتتى. سىرتقى ساياسي جاعداي كۇردەلى سيپات الدى.  حاندىعىنا قارايتىن اۋماقتىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن جوڭعاريانىڭ ءوز ىشىندە حالىقتىڭ تىعىز بولۋىن قامتاماسىز ەتتى.  1715 جىلدان بەرى جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى اسكەري-سوعىس قيمىلدارى ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسى مايداندارىنا اۋىسقان بولاتىن. ال 1717 جىلدان باستاپ سوعىس كۋكۋنور (كوك كول) اۋماعى مەن تيبەت جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. كۋكۋنور حاندىعى تيبەتتەگى بۋدديزم ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، ال بۇل تسين-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن – جول بەرۋگە بولمايتىن ءجايت ەدى، سوندىقتان ولار ءوز اسكەرىن سولاي قاراي باعىتتاپ، 1719 جىلى تيبەتكە باسىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ويراتتار تيبەتتى باسىپ الىپ، لحاسانى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. ەندى وزدەرىنە سوعىس اشا كەلگەن تسين اسكەرىن تالقاندادى. سوندا تسين-قىتاي يمپەراتورى كانسي تيبەتكە ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، ويراتتاردىڭ سونداعى حاندىعىن 1720 جىلى مۇلدەم جويدى. ودان حامي، تۇرپان القاپتارىن الدى. جوڭعار حاندىعىنا كىرۋگە دايىندالدى. تيبەتتەگى جەڭىستى شەرۋىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1720–1721 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. ءۇرىمشىنى باسىپ الدى. جەرى مەن قالاسىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جوڭعارلارعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا تۋرا كەلدى. وسى شاقتا قارا ەرتىسپەن جۇزگەن رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق  كۇشتەرى جوڭعاريانىڭ تاپ ورتاسىنان شىعا كەلدى.  جوڭعارلار ولاردىڭ وزەن بويىمەن ىلگەرىلەۋىن كورمەگەنسىگەنمەن، تاپ مۇنىسىن كۇتپەگەن بولاتىن. ونسىز دا تسيندەرمەن، حالحالارمەن، قازاقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەندى ورىستارمەن ارادا جاڭا مايدان تۋى ولار ءۇشىن  مۇلدەم قولايسىز ەدى. سوندىقتان تسەۆان رابدان شۇعىل اتتاندىرعان ەلشىلىك ءى پەترگە كومەك سۇراي بارادى، الايدا وڭ ناتيجەگە جەتە المايدى.

سول 1721 جىلى  ءى پەتر Cولتۇستىك سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، ەل اۋماعىن بالتىق تەڭىزى جاعىنا قاراي كەڭەيتكەن. سودان سوڭ پاتشالىقتى يمپەريا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان. ال سەنات يمپەراتورعا ۇلى پەتر دەگەن اتاق بەرگەن. جاڭا مارتەبە ۇلى پەترگە ۇلان-عايىر جاڭا جوسپار جاساتتى. ول وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا نازارىن تىكتى. 1722 جىلدىڭ باسىندا جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. قۇرامىندا گەودەزيا جانە تاۋ-كەن ءىسى ماماندارى بار، ياعني عىلىمي سيپاتتى بۇل ەكسپەديتسيانى ارتيللەريا كاپيتانى يۆان ۋنكوۆسكي باسقاردى. ۋنكوۆسكي باسقارعان وسىناۋ ەلشىلىكتىڭ الدىنا تەك قانا قونتايشىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىبىردەن ورتا ازياعا باراتىن وزەن جولدارىن زەرتتەپ، التىن كەنىن ىزدەي قايتۋ مىندەتى قويىلعان بولاتىن. ميسسيا كەرۋەنى ەرتە كوكتەمدە توبىلعا كەلدى، ودان جالپاق تابان قايىقتارعا ءمىنىپ، ەرتىس بويىنداعى سەمەيگە، سوسىن ەرتىستىڭ سول جاق سالاسى شار وزەنى اڭعارىمەن قالبا قىرقالارىنا باردى، ۇلكەن قيىندىقپەن قالىڭ قارلى تارباعاتايدان استى. ەمىل وزەنىنەن ءوتتى. سودان كەيىن التىن-ەمىل قىرقالارىمەن ءجۇرىپ،  كۇزدە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جازىققا شىقتى، تاعى ءبىراز جەر-سۋدى ارتقا سالىپ، 1722 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى قونتايشى ورداسىنا جەتتى. ال بۇل كەزدە جوڭعار حاندىعىنىڭ  ءامىرشىسى تسەۆان رابدان تسين-قىتاي ارمياسىنا قارسى تۇرۋ شارالارىن جاساۋمەن قاتار قازاق ەلىنە جاڭا شاپقىنشىلىق جاساۋ جوسپارىن دا ويلاستىرىپ وتىرعان.

سول شاقتاعى، ياعني «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» سىندى  ايگىلى اپات، ۇلتتىق قايعى-قاسىرەت قارساڭىنداعى قازاق ەلىنىڭ باسقارىلۋ قۇرىلىمىنا كوز سالايىق. كەيىنگى جىلدارعى بەدەلدى زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي اينالىمعا قوسقان سونى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ۇلى ءجۇزدى 1720 جىلدان باستاپ ابدوللا حاننىڭ ۇلى جولبارىس حان باسقارىپ تۇرعان. ونىڭ ورداسى، اكەسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە، تاشكەنتتە بولدى. جازعى كوشپەلى ورداسى شىرشىق، ارىس وزەندەرى اڭعارلارىندا كوشىپ-قوناتىن جايىلىمدارىندا، سونداي-اق تاشكەنت پەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا تىگىلىپ جۇرگەن. تاۋكە حان 1715 جىلى دۇنيە سالىپ، قايىپ حان اعا حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەننەن كەيىن، شامامەن «اقتابان شۇبىرىندى...» باستالعان جىلعا دەيىن، ورتا ءجۇز اۋماعىندا تاۋكەۇلى بولات حان،  ودان ونىڭ ءىنىسى سامەكە حان بيلىك جاسادى (كوپتەن قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا بولات حان اڭىراقاي شايقاسى كەزىندە، ياعني 1729–1730 جىلداردىڭ بىرىندە ومىردەن ءوتتى، تاۋكە حاننان كەيىنگى ۇلى حان سول بولعان دەلىنەدى. الايدا عالىمداردىڭ قيلى دەرەككوزدەردى زەرتتەي كەلىپ قورىتقان بۇلتارتپاس تۇجىرىمدارىنا قاراعاندا، بولات حان جوڭعارلاردىڭ 1723 جىلعى شابۋىلى شاعىندا، ياكي سودان كوپ ۇزاماي دۇنيە سالعان. ءارى تاۋكە حاننان كەيىن سايلاۋ وتكىزىلگەن جوق. ون شاقتى جىلدان بەرى ورتا جۇزدە ءامىرشى بوپ كەلە جاتقان قايىپ ءاز تاۋكەنى جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە اعا حان رەتىندە مويىندالعان. تاۋكەنىڭ بالاسى بولات ۇلى حان بولعان ەمەس، ول اكەسىنىڭ ورداسىندا تۇرا بەرگەن، بىراق ورتا ءجۇزدى باسقارعان. بيلىكتى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ءىنىسى سامەكەمەن بولىسكەن. بولات حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن، 1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە بولدى). دەگەنمەن مۇنداي احۋالعا سۇلتانداردىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە قويماعان دا، ىشكى ىرىڭ-جىرىڭ ءورشي بەرگەن. سونىڭ  سالدارىنان  باقتالاستارى، اقىرى، 1718 جىلى قايىپ حاندى ولتىرەدى. بارلىق كىشى حاندار مەن سۇلتاندار 1719 جىلى تۇركىستاندا تاعى دا باس قوسادى. ويلاسا كەلە، باتىرلىعىمەن، قولباسشىلىعىمەن كوپكە تانىلعان، بارشاسىنان حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى دە ۇزاق، جاسى دا ۇلكەن، ەل باسقارۋداعى تاجىريبەسى دە مول، 1710 جىلدان كىشى ءجۇز بەن ءىشىنارا ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى بولىپ كەلە جاتقان ابىلقايىر باھادۇرگە اعا حان تىزگىنىن بەرگەندى قوش كورەدى. ابىلقايىر ۇلكەن ورداسىن ارال تەڭىزى ايماعىنان جالپىقازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىنا كوشىرەدى، وتباسى مەن جاقىندارىن (ەكى ايەلى، ءتورت ۇلى مەن ەكى قىزى، ەرەسەك ىنىلەرى جانە وزگە دە جاقىن اعايىندارىن) سوندا ورنىقتىرادى، حان قازىناسىنا تۇركىستان مەن تاشكەنت جانە ولارعا قاراستى قالاشىقتار مەن اۋىلداردان بەلگىلى دارەجەدە تابىستار ءتۇسىرىپ تۇرادى. بۇل كەزدە قازاق-ويرات شەكاراسى، ۇساق قاقتىعىستاردى ەسەپتەمەگەندە، ءبىرشاما تىنىش بولاتىن. ويتكەنى جوڭعارلار ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسىنا كيلىگىپ، سول شاقتا قىتاي اسكەرىنىڭ شابۋىلدارىنان قورعانۋ ماسەلەسىمەن  باس قاتىرىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى ابىلقايىر حان بۇل جاققا اسا الاڭداماي، ەلدىڭ تەرىستىك-باتىسىنا نازار اۋداردى، سەبەبى ول جاق  مازاسىز بولاتىن. سوندىقتان ول 1720 جىلى  اتقا قونىپ، جوعارىدا ايتىلعانداي، ورىس پاتشالىعىمەن شەكارادا جورىقتارىن جالعاستىرعان. جەڭىستى شەرۋىمەن قازان گۋبەرنياسىنا تەرەڭدەپ، تازا ورىس ۇيەزدەرىنە جەتتى. تۇتقىندار الىپ، سوعىس ولجالارىن ءوز ەلىنە قاراي اسىردى. ال وڭتۇستىك پەن شىعىس ايماقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇزىرىندا قالا بەردى. الايدا وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىسقا شوعىرلانعان تورە تۇقىمدارىنىڭ ەل تۇتاستىعىنىڭ شارتى حاقىنداعى تۇسىنىگى الا-قۇلا، تيىسىنشە اۋىزبىرلىگى كەم بولدى. ولار ءوزارا باقتالاستىقپەن ءجۇرىپ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ شارالارىن ويلاستىرا قويمادى.

تاپ وسى ءجايت جوڭعار قونتايشىسى تسەۆان رابدانعا 1640 جىلعى «دالا ەرەجەسى» ورايىنداعى ۇلى جوسپاردى ورىنداۋعا قولايلى كورىنەتىن. ول ورداسىنا رەسەيدەن ۋنكوۆسكي ەلشىلىگى كەلگەن كەزدە تۋىستارىنىڭ سوناۋ ەدىل بويىنداعى حاندىعى ورنالاسقان اۋماققا دەيىنگى ءوز ەلى ىرگەسىنەن باستالاتىن الىپ ارالىقتى قۇزىرىنا قاراتىپ الۋ جايىن پايىمعا سالىپ وتىرعان. قازاق ەلىن باعىندىرۋ ارقىلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ، سونداي جولمەن شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تسين-قىتاي، تەرىستىگىندەگى ورىس مەملەكەتتەرىنە ەركىن توتەپ بەرۋ دارەجەسىنە جەتۋ – ويراتتاردىڭ وزىنە دەيىنگى باسشىلارى سەكىلدى، مۇنىڭ دا كوزدەگەنى ەدى. جاۋىنگەرلىك قابىلەتى زور جاساقتارىنا سەنگەندىكتەن دە، تسەۆان رابدان قۋاتتى قىتايمەن جاڭا اسكەري قاقتىعىستارعا بارىپ، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولۋدان تايىنباعان. بىراق ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ، مۇلدەم جەڭىلىپ قالۋدان امان جۇرگەن. سونداي جاعدايدا تەرىستىگىنەن تاعى ءبىر قاتەرلى دە كۇشتى ورىس سىندى كورشى بوي كورسەتكەندە، ساياساتىندا جاعدايعا وراي امال قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. 1721 جىلعى قىركۇيەكتە ءى پەترگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىسى ارقىلى جولداعان حاتىندا قونتايشى ءوز حاندىعىن قاھارلى قىتاي شابۋىلىنان قورعاۋدى ورىس پاتشاسىنان وتىنگەن-ءتىن. ەگەر پەتر پاتشا جوڭعاريانى ءوز قورعاۋىنا ءام قامقورلىعىنا السا، ول قالماقيا ءامىرشىسى ايۋكە حان ءتارىزدى  رەسەيدىڭ سەنىمدى بودانى بولىپ  تۇرۋعا ۋادە بەرەتىنىن حابارلاعان. رەسەيلىكتەرگە ءوز حاندىعى اۋماعىنان التىن، كۇمىس كەندەرىن ىزدەۋىنە رۇقسات ەتەتىنىن ايتقان. تيىسىنشە، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ وسى وتىنىشىنە وراي ماسەلەنى پىسىقتاۋ ءۇشىن، ورىس يمپەراتورى وعان ارنايى ەلشى جىبەرەتىنىن بىلدىرگەن. مىنە سول ۋادەگە ساي جاساقتالعان  ءى پەتر  ەلشىلىگى يۆان ۋنكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن  1722 جىلعى 20 قاراشادا قونتايشى ورداسىنا جەتتى. سوندا قىستادى.

ۇلى پەتردىڭ بۇل كوشپەندىلەر يمپەرياسىنا دەگەن ىقىلاستى مەيىرى، وسىناۋ جاۋىنگەر جۇرتتى زاماناۋي وزىق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ جولى، ءسويتىپ وسىناۋ جاۋجۇرەك جوڭعارلاردى پروتەكتسياسىنا قابىلداۋ شارتى جايىندا ەلشى لاۋازىمىنداعى ارتيللەريا كاپيتانى ۋنكوۆسكي مەن قونتايشى اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان مامىلەگەرلىك جانە ىسكەرلىك اڭگىمەلەر باستالدى. جوڭعار اسكەرىنىڭ سوعىسۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان  ناقتى ىستەر قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا،  ءوزارا كەلىسىمدەر جاساپ وتىرعان ەكى تاراپقا دا كورشى جانە ەكەۋى ءۇشىن دە قاۋىپتى قىتايدىڭ ۇزاق جىلدارعى باسشىسى يمپەراتور كانسي (بوعدىحان سيۋان ە) دۇنيە سالدى. ول كۇللى قىتايدى بيلەگەن مانچجۋرلىق تسين اۋلەتىنىڭ ءتورتىنشى وكىلى. التى جاسىنان تاققا وتىرىپ، ەلدى الپىس ءبىر جىل بيلەگەن. قىتاي تاريحىندا ەڭ كوپ ۋاقىت يمپەراتور بولعان. سول مەرزىم ىشىندە  لاۋازىمىنا وراي العان ەسىمىنە («كانسي» – ماعىناسى: «گۇلدەنىپ كەلە جاتقان جانە جىلى شۇعىلا شاشقان») ساي حالقىن جاقسىلىققا بولەپ، ساتتىلىك سيمۆولىنا اينالعان ءامىرشى. وسى يمپەراتور كانسيدىڭ كەزىندە  قىتايدىڭ قۋاتى وتە ارتقان. ودان قانشاما جاسقانباي شايقاسىپ جۇرگەنمەن، ەكى اراداعى سوعىستار ءتۇبى جوڭعار حاندىعىنا ەلەۋلى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانى ايقىندالىپ كەلە جاتقان.

سوندىقتان دا، جوڭعار قونتايشىسى ورىس پاتشاسىنا ءۇمىت ارتا قاراعان. بىراق تسەۆان رابدان ورىس قامىتىنا موينىن تىعىپ ۇلگەرگەن جوق – ۋنكوۆسكيدىڭ ميسسياسى كەلگەلى ءبىر اي بولعاندا، 1722 جىلعى  20 جەلتوقساندا يمپەراتور كانسي قايتىس بولدى. بۇل وقيعا قونتايشىعا ءبىرشاما تىنشۋ اكەلدى.  ويتكەنى قىتاي تاعىنا كانسيدىڭ 64 ايەلىنىڭ بىرىنەن تۋعان 44 جاسار ۇلى كنياز يۋن وتىرعان.  ۇلى  كنياز يۋن بوعدىحان كانسيدىڭ اماناتىنا قۇپيا وزگەرتۋ ەنگىزۋ جولىمەن، بيلىككە زاڭسىز كەلگەن دەپ سانالدى. سولاي ويلاعان كوپتەگەن تۋىسقاندارىمەن تەكەتىرەس جاعدايعا تۇسكەن جاڭا يمپەراتور ىشكى كۇرەستى قايتكەندە ءوز پايداسىنا شەشۋگە ءتيىس ەدى. سوندىقتان ول ويراتتارمەن سوزىلمالى جاعدايدا تۇرعان سوعىستى توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. قونتايشى تسەۆان رابدان مەن يمپەراتور ين چجەن (يۋنچجەن) ەكەۋى ءبىتىم جاساسىپ، دوستىق جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋ جايىندا كەلىسىمگە كەلدى. وسى ءجايت ونىڭ قىتايدان قورعانۋ ماقساتىندا جاساقتاپ جاتقان اسكەرىنىڭ باعىتىن قازاق ەلىنە بۇرۋعا جانە رەسەيمەن قۇرماق بايلانىسىنىڭ مازمۇنىن العاشقى سيپاتىنان وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. ول رەسەي بوداندىعىن ايۋكە ۇلگىسىندە قابىلداۋدان دا، قىتايمەن شەكاراسىنا ورىس قامالدارىن سالدىرۋدان دا تايقىدى. ايتسە دە، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرىن امالداپ سوزا تۇسكەن  ۋنكوۆسكي ەلشىلىگىمەن جوڭعاريادا قىستايدى، سوسىن، 1723 جىلدىڭ ناۋرىزىنان قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن، قونتايشىمەن بىرگە ىلە القابىندا جانە ىستىقكولگە شىعىسىنان قۇياتىن تاۋ وزەندەرى اڭعارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. ول ۇلى پەتردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا جانىن سالدى. قونتايشىنى رەسەي پروتەكتسياسىنا كوشۋگە ۇگىتتەدى. ونىڭ يەلىكتەرىندە ورىس گارنيزونى تۇراتىن قامالدار سالۋعا كەلىسىمىن الۋعا تىرىستى. مۇنداي قادامنىڭ جوڭعاريانى قىتايدان سەنىمدى قورعاۋ ءۇشىن پايدالى بولماعىن دالەلدەدى. الايدا تسەۆان رابدان ءوزىنىڭ قىتايلارمەن جانە قازاقتارمەن سوعىسۋىنا قاجەت اسكەري قارۋ-جاراقتى ورىس پاتشاسىنان الۋعا كەلىسكەنىمەن، ورىس اسكەرىنىڭ قانداي دا تۇرمەن بولسىن ەلى ىشىنە كىرۋىنە جول بەرۋدى ويىنا دا المايتىن. ويتكەنى سول ۋاقىتقا دەيىنگى رەسەيمەن تاتۋلىق وڭايشىلىقپەن كەلمەگەن ەدى (ورىستاردىڭ ەرتىس القابى مەن التايدى مىسىقتابانداپ، «اقىرىن باسىپ وتارلاۋى»  سالدارىنان جوڭعار مەملەكەتى ءوز اۋماعىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلعان). سول احۋالعا كونگەندىكتەن عانا ولارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولىپ تۇردى. ۋنكوۆسكي جۇرگىزگەن كەلىسسوز كەزىندە قونتايشى داۋلى شەكارا مەن الىم-سالىق جايىن قوزعاعان. ازىرگە ءوز سوعىس ءوندىرىسى زەڭبىرەك قۇيۋدى جولعا قويىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن،  وسىناۋ قاھارلى قارۋدى ورىس پاتشالىعىنان الۋدى ماقسات ەتكەن. تسەۆان رابداننىڭ بۇل پيعىلىنا سەپتەسە تۇرا،  ۋنكوۆسكي ميسسياسى نەگىزگى ماقساتىنا قول جەتكىزە المادى. اقىرى، كەلگەن باعىتىمەن كەرى قايتتى. جوڭعار اسكەرىنىڭ قازاق ەلىنە 1723 جىلعى ەرتە كوكتەمدە، اقپان ايىندا جاساعان جويقىن شابۋىلى جانە ونىڭ كۇش-قۋاتى مەن جورىعىنىڭ جەڭىستى ناتيجەلەرى جايىنداعى ناقتى دەرەكتەردى رەسەيگە الا كەلدى...

جالعاسى بار...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz