مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن ءسوزى جۇرتشىلىقتىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى.

بۇل قۇرىلتايدا قوعامدىق قۇندىلىقتارعا قاتىستى ماڭىزدى مالىمدەمەلەر جاسالادى. پرەزيدەنت جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋداردى. تاۋەلسىزدىك جانە وتانشىلدىق، بىرلىك جانە ىنتىماق، ادىلدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك، زاڭ جانە ءتارتىپ، ەڭبەكقورلىق جانە كاسىبي بىلىكتىلىك، جاسامپازدىق جانە جاڭاشىلدىق سياقتى نەگىزگى قۇندىلىقتار ءبولىپ كورسەتىلدى. ونىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپاساق تا، بوداندىق قۇرساۋىنان بوساپ شىققان قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە دەپ ويلايمىز. قازىرگى گەوساياسي تەكەتىرەس جاعدايىندا قازاقستاننىڭ ءوز ەگەمەندىگىن ساقتاۋ وزەكتى بولا تۇسۋدە. ەلىمىزدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا، ەل تاريحىنا اقپاراتتىق شابۋىلدار كەيبىر كورشى ەلدەردىڭ باق بەتتەرىندە، قوعامدىق ساياسي توك-شوۋلارىندا  جيى ورىن الۋدا. جەرىمىزگە كوز الارتىپ ونى بۇرىڭعى مەتروپوليانىڭ سىيى رەتىندە كورسەتەتىندەر، شەكارامىزدىڭ بارلىعىنا كۇمان كەلتىرەتىن ادامدار ءالى دە كەزدەسىپ قالادى. وسىعان وراي پرەزيدەنتتىڭ ءتول تاريحىمىزدىڭ اۋقىمى ايتارلىقتاي كەڭ ەكەنىنە ارنايى توقتالۋىن اسا ماڭىزدى ۇستانىم دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جاساۋدا تاريحتىڭ ءرولى وتە زور. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستاندى  ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى دەپ شەگەندەپ ايتۋى ءبىزدى «تاريحسىز حالىقتار» تىزىمىنە قوسقىسى كەلەتىندەرگە لايىقتى جاۋاپ. اسىرەسە، ورتالىق ەۋرازيانىڭ بايتاق دالاسىنداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە مويىندالعان جوشى ۇلىسىنا جەكە توم ارناپ، ونىڭ تاريحىن جازۋ ءىسى ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى. ءبىز ءوزىمىزدى ءۇش عاسىر رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە ونىڭ تاريحي مۇراگەرى بوپ سانالعان    كەڭەس وداعىنىڭ قول استىنا قاراعان باعىنىشتى حالىق رەتىندە سانادىق. وتارشىلدىقتى مەشەۋ حالىقتارعا وركەنيەت نۇرىن اكەلۋ، اعارتۋ ميسسياسى دەپ نەگىزدەگەن كونتسەپتسيالار سانامىزعا ءسىڭىرىلدى.

فرانتسۋز پسيحياترى، الەۋمەتتىك فيلوسوف فرانتس فانون «باقىتسىز جەرلەر» (1961) اتتى سوڭعى كىتابىندا وتارشىلدىقتىڭ بودان حالىقتار ءۇشىن زياندى قيراتۋشى سيپاتى بارىن نەگىزدەپ بەرەدى. ونىڭ اۋىر سالدارىنىڭ ءبىرى — قۇلدىق وتارشىلدىق بىرەگەيلىكتى تاڭۋ.  كولونيزاتور جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قۇلدىق مەنتاليتەتتى سىڭىرگىسى كەلەدى. وتارلانۋعا ۇشىراپ قۇلدىقتا بولعان بايىرعى حالىق وكىلدەرىنىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا ونىڭ تيگىزگەن تەرىس زاردابى ۇزاق ۋاقىت سەزىلەدى. وتارلاۋ بۇل فيزيكالىق قۇل بولۋ ەمەس، ول مادەني باعىنۋ. وتارلانۋ جاعدايىندا  ءبىر تىلدەن ايىرىلىپ (كوبىنەسە اۆتوحتون حالىقتىڭ ءتىلى شەتكە ىعىستىرىلادى), ەكىنشىسىن (وكتەم مەتروپوليا ءتىلىن) ءسىڭىرۋ ورىن الادى. ءوز انا تىلىندە سويلەي الماۋشىلىق قۇبىلىسى - عاسىرلار بويعى وتارشىلدىق ۇستەمدىكتىڭ ايقىن ناتيجەسى. باعىنىشتى ادام وزدەرىنە تاڭىلعان بوتەن ءتىلدى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعان كەزدە، ولار وتارلانۋشىلار الەمىن قابىلدايدى. قازاقستاندى ورىس الەمىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ باعالاۋ نەگىزى وسىدان شىعىپ وتىر.

مەملەكت باسشىسىنىڭ مىنا ءسوزى ەتنوفور قازاقتار تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاباتىنى ءسوزسىز: «ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل – ءبىز ءۇشىن مىزعىماس ۇستانىم. ەلىمىزدە قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى بيزنەستىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تىلىنە اينالا باستادى». ارينە، بۇل سالادا اتقاراتىن جۇمىستار ءالى جەتكىلىكتى. انا ءتىلىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس.

جالپى پوستكولونيالىق تەوريالار 1980 جىلدارى پوستسترۋكتۋراليزم يدەيالارىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعانى ءمالىم (ميشەل فۋكو، جاكا دەرريدا، جيليا دەليوزا). ونىڭ باستاۋىندا جوعاردا ايتىلعان فرانتس فانون تۇر. زەرتتەۋشىلەر پوستكولونيالىق تەوريانىڭ نەگىزگى وكىلدەرىنە ەدۆارد سايد، گاياتري سپيۆاك، حومي بابا جاتقىزىپ ءجۇر. بۇل جەردە تەگى ۇندىستاندىق امەريكاندىق فيلوسوف، ادەبيەت تەورەتيگى، مادەنيەت پەن قوعامدى وتارشىلدىقتان كەيىنگى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسقان گاياتري سپيۆاكتىڭ ايگىلى «باعىنىشتىلار سويلەي الا ما؟» اتتى ەڭبەگىنە توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ول  «ەپيستەمولوگيالىق زورلىق-زومبىلىق» تەرمينىن قولدانىسقا ەنگىزدى. سپيۆاكتىڭ پىكىرىنشە، سۋبالتەرننىڭ (باعىنىشتى جاننىڭ) باتىس تىلدەرىن ۇيرەنۋى جانە سونىمەن قاتار ءبىر مەزگىلدە انا ءتىلى كونتەكستىندە قالۋ مۇمكىندىگى نولگە تەڭ. ءسىز سويلەۋگە تولىق قابىلەتى بار ءبىرىنشى الەم ينتەللەكتۋالسىز نەمەسە ءسىز ءۇنسىز باعىنىشتىسىز.

سۋبالتەرن ( اعىلش. Subaltern) – بۇل سىني جانە پوستكولونيالىق زەرتتەۋلەردە كەڭ تارالعان تەرمين. تەرمين باعىنىشتى توپتاردىڭ كورىنبەۋىن، ەزگىسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. پوستكولونيالىق تەوريانىڭ سوزدىگىنە كوشكەن «سۋبالتەرن» ۇعىمى بۇگىندە سۋبالتەرن زەرتتەۋلەرى (subaltern studies) اتتى جەكە پانارالىق سالاسىنىڭ نەگىزگى تۇسىنىگىنە اينالىپ وتىر. بۇل ءوزارا تەرمينالماسىمدى  نەگىزىنەن ءۇندى تەكتەس عالىمداردان تۇراتىن وڭتۇستىك ازيانى زەرتتەۋ توبىنىڭ (Subaltern Studies Group) وكىلدەرى شىعاردى. زەرتتەۋشىلەر توبى وتارلانعان ايماقتاردىڭ باعىنىشتى توپتارىنا قاتىستى رەسمي تاريحنامالاردىڭ سوقىرلىعىن كورسەتۋگە باعىتتالعان. بۇل توپتىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى رانادجيت گۋحا بوپ تابىلادى. ول تاريحقا ۇستەم توپتىڭ تۇرعىسىنان قاراۋ بىرجاقتى بوپ كەلەتىنىنە نازار اۋدارادى. ويتكەنى، تاريح - يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى قۇرالى. كەز كەلگەن وتارلاۋشى ەل ابوريگەن حالىقتاردى ءوزىنىڭ تابيعي مەنتاليتەتىنەن، انا ءتىلى مەن سالت-داستۇرىنەن جانە ۇلتتىق ساناسىنان ايىرۋدى كوزدەيدى.

پوستكولونيالىق تەوريالار وتارشىلدىق قامىتتان بوساعاننان كەيىنگى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ، ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاردى دەكونسترۋكتسيالاۋ سياقتى تاقىرىپتارمەن اينالىسادى. سۋبالتەرن زەرتتەۋلەر باتىستىڭ ينتەللەكتۋالدىق گەگەمونياسىنىڭ سالدارىن ناقتى اشىپ كورسەتەدى. يمپورتتالاعان پاراديگمالار ء(ادىسنامالار ۇلگىسى) باعىنىشتى حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى كورسەتۋىن شەكتەۋگە، ولاردىڭ ارالۋاندىعىن ازايتۋعا جانە سولتۇستىك-وڭتۇستىك قارىم-قاتىناستاعى تەڭسىزدىكتى كۇشەيتۋگە اكەلەدى دەپ سانايدى. ينتەللەكتۋالدىق ەگەمەندىك، ءتولتۋما ونىمدەر ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە عىلىمي قاۋىمداستىققا پوستكولونيالىق پاراديگما قانداي بولۋ كەرەكتىگىن  كورسەتتى. وتارلانعان حالىقتاردىڭ «قۇل بولۋ كومپلەكسىنەن» ازات بولۋ ءۇشىن قازىر قازاقستاننىڭ جەتى تومدىق جاڭا اكادەميالىق تاريحى جازىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. تاريحتى جازعان ادام بولاشاقتى قالىپتاستىرادى. كىم ونى قالاي جازىپ تۇسىندىرەدى، كوپشىلىك سولاي قابىلدايدى. اسىرەسە، وقۋلىققا      كىم قالاي كىردى، كەيىنگى ۇرپاق سول تۇسىنىكتى الادى. ەگەر تاريحتى باسقالار جازاتىن بولساق، ومىرگە سولاردىڭ كوزىمەن قارايمىز. تاريح - ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋدا تاپتىرماس قۇرال. بۇل جەردە ءبىز قازىردىڭ وزىندە وزگە ەلدەردىڭ تاريحشىلارى جازعان كىتاپتاردىڭ قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ساناسىنا ەنگىزەتىن كوزقاراستار مەن قۇندىلىقتار تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. بىزگە كورشى رەسەيدەن كەلگەن وقۋلىقتاردىڭ ىقپالى وتە زور. ول كىتاپتىڭ اۆتورلارى كەيدە ءوز كوزقاراستارىن ساياسي قۇرالعا         اينالدىرىپ وتىر. كورشى مەملەكەتتىڭ تاريحشىلارى قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ كەز كەلگەن سالاعا، سونىڭ ىشىندە عىلىمعا قوسقان ۇلەسى مەن ماڭىزىنا كۇمان كەلتىرە وتىرىپ، تاريحي فاكتىلەردى ءوز بەتىنشە بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنا دا ىقپال ەتىپ وتىر. بۇدان ءبىز ءتول تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازۋدىڭ قاجەتتىلىگىن بايقايمىز. ماڭگۇرتتىكتىڭ تۇلعا بويىندا ۇلتتىق نيگيليزم، وزگەگە سوقىر ەلىكتەۋ سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەر تۋدىراتىنى ماماندارعا بەلگىلى بولدى.

تاريحي ساناسى بار حالىق تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنىپ  باعالاي بىلەتىنى ايدان انىق دۇنيە. سوندىقتان، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاسىرۋ – ماڭىزدى مەملەكەتتىك مىندەت.

جاراس سەيىتنۇر،

پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ جالپى جانە قولدانبالى پسيحولوگيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

Abai.kz