بولات بوپايۇلى: جۇت باسى — نۇح توپانى

بولات بوپايۇلى: قازاق جانە جىلقى

قازاق – ءدىلمار شەشەن، ءسوز تاپقىش، ايتقىش، ويى ورامدى، قيالى قاناتتى، سەزىمى سەتەر، ءتىلى شەكەر، سوزدىك قورى باي، اقىلى وعان ساي، ءبىتىمى دارا، اقىلى دانا، تۇجىرىمى تۇراقتى، ءداستۇر-سالتى قوردالى، رۋحاني جاندۇنيەسى باي حالىق.

كەز كەلگەن وقىماعان جانە وقىعان قازاق تاپبەرمەدە، تار جەردە ءومىردىڭ بارلىق ساتەرىنە بايلانىستى ماقال-ماتەلدەر شىعارا بىلگەن، ءار زاتتىڭ ءمانىن ايشىقتاپ اشىپ، مازمۇنىن ناقتى بەينەلەپ، قىسقا تۇجىرىمدى سوزبەن تاق ەتكىزىپ ايتىپ، توق ەتكىزىپ جەتكىزە بىلگەن. "از ءسوز - التىن، كوپ ءسوز - كومىر" دەپ، كوپىرىپ كوپ ءسوز ايتۋدى، كوبىرشىك اتقان مىلجىڭ ءسوزدى ۇناتپاعان.

از سوزگە وتە كوپ ۇعىم ۇيالاتا ايتىپ، ۇلاناسىر ۇلى ۇعىمداردى ۇلىقتاپ، ۇقىپتاپ، ۇتىقتى ۇعىعىمدى جەتكىزە بىلگەن. ء"سوز ۇعىمدى بولماي، جۇعىمدى بولمايدى" دەپ، ايتار ءسوزدىڭ ۇعىمى مەن جۇعىمىنا باسا دەن قويعان. "ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق" دەپ، ءار اۋىزدان شىققان سوزگە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. سوندىقتان "اۋىزدان شىققان سوزگە ءوزىڭ قۇلسىڭ، اۋىزدان شىقپاعان ءسوز ساعان قۇل" دەپ، ەش قاشان ويلانباي، تولعانباي، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاماي تۇرىپ، قاي جەردە، قاي ەلدە، ۇلكەن-كىشىنىڭ الدىندا جاۋابى جوق، نە ناتيجەسى ورىندالمايتىن قاڭعىباس، قايىرسىز سوزدەر ايتپاعان. "جىگىتتى ايتقان سوزىنەن، تۇلپاردى باسقان ىزىنەن، سۇلۋدى قاراعان كوزىنەن تانى" دەپ، ءار ءسوز ايتار بۇرىن مىڭ ءسوز ويلاپ، ءبىر ءسوزدى سارالاپ، وبىرازدى ايتاتىن بولعان.

تولعاعى تولماعان، تولىمسىز ويلارىن ورتاعا سالماعان. "ونەر الدى قىزىل ءتىل", ء"تىل - تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى" دەپ، ءتىلدىڭ الماس قىلىشتان وتكىر ەكەنىنە ەش كۇمان-كۇدىك كەلتىرمەي، ءسوز قۇدىرەتى مەن ءسوز كيەسىنە كامىل سەنگەن. "ءبىر اۋىز كيەلى ءسوز مىڭ ادامدى جادىراتادى، ءبىر اۋىز كۇيەلى ءسوز ميلليون ادامدى ىدىراتادى" ، "شىندىق ەسىكتەن ەتىك كيىپ شىققانشا، وتىرىك جارتى جاھاندى اينالىپ كەلىپ، شىندىقتى سىرتقا شىعارماي ەسىكتى باسىپ تىرمىسىپ تۇرادى" دەپ، جامان ءسوزدىڭ، وسەكتىڭ جەلدەي ەسىپ تەز، كەڭ جايىلىپ تارايتىنىن، شىندىقتىڭ سابىرلى، سالماقتى جانە انىق نىق باسىپ ءجۇرىپ تارايتىنىن، وتە ادەمى بەينەلى مارجان سوزبەن ورنەكتەپ ءورىلى ويعا وراپ ورنىقتى جەتكىزگەن.

شىندىق ءبىر ايتىلادى وزگەرمەيدى، قالپىن ساقتايدى. وسەك مىڭ ايتىلادى، ميليون قۇبىلادى. سان قۇلاققا جەتىپ، سانسىز اۋىزدان ساناقسىز تۇرلەنىپ تۋىندايدى. شىندىقتى شىنشىل، ارلى، يماندى، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى، دانا، كورگەندى ادامدار عانا ايتادى جانە قابىلدايدى. وسەكتى ءالسىز، ارسىز، نادان، ءبىلىمسىز، كورگەنسىز ادامدار ايتادى. ولار وسەكتى ۇستەمەلەپ، ءوسىرىپ ورتكە اينالدىرىپ، ۇلعايتىپ، قوسىپ قوپسىتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان "وسەك - ءورت" . "وسەكتىڭ كىشىسى ءۇي بۇلدىرەدى، ۇلكەنى ەل بۇلدىرەدى" دەپ، وسەكتىڭ زيانىن ەكى اۋىز سوزبەن ءتۇىپ، تۇيىندەپ جەتكىزەدى.

مىنە، ءبىزدىڭ قازاق حالقى جاڭبىرداي بوراپ جاۋىپ تۇرعان وققا توقتاماي، جۇيەلى ءبىر اۋىز دانا سوزگە توقتايتىن قاسيەتتى دە كيەلى جانە يەلى ۇلى حالىق ەكەنىن، وسى ايتىلعان مارقا مارجان سوزدەرىنەن تۇسىنۋگە بولادى. بارىنەن كەرەمەتى ءسوز ونەرىن - بار ونەردىڭ اناسى دەپ تانيدى.

كوش باستاۋ قيىن ەمەس،-
قوناتىن جەردە سۋ بار.
قول باستاۋ قيىن ەمەس،-
شاباتىن جەردە جاۋ بار.
قيىن دا قيىن نە بار؟!
شارشى توپتا ءسوز باستاۋ قيىن،
شەشىمىن ادام تاپپاس داۋ بار.
(قازاق شەشەندىك سوزىنەن)

ءسوز جۇمباعى وڭاي ەمەس.
پىلدەن قۇلاعان تۇرادى.
تىلدەن قۇلاعان تۇرمايدى.
ءتىل ەرەكە ەركەلىكپەن ءتىل الادى،
ءتىلىڭدى بۇرىس بولسا كىم الادى.
ءتىلىڭدى ەركەلەتىپ قويا بەرسەڭ،
تىلىڭنەن ءتىسىڭ سۇراپ قۇن الادى.
(اباي قۇنانبايۇلى)

ءتىل - بوساعادا جاتقان ارىستان، بايقاماساڭ باسىڭدى جۇتادى.
ء(جۇسىپ حاسعجيپ)

ادام بالاسى ون قاتەلىكتىڭ،-
توعىزىن تىلدەن تابادى.
(حىلىق ماقالى)

كوز جەتپەگەن الىسقا،
ءسوز جەتەدى.
(حالىق ماقالى)

سۇيرەڭدەگەن قىزىل ءتىل،
سۇزەگەن بۇقادان جامان.
(حالىق ماقالى)

كۇن ساۋلەسى تۇسپەگەن قاراڭعىعا،
ءتىل ساۋلەسى تۇسەدى.
(حالىق ماقالى)

دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەل، ءتامسىل سوزدەرىنىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى وتە تەرەڭ. لوگيكالىق قيسىنى بەرىك جىمداسقان. وتە ۇلكەن اۋقىمدى جانە كۇردەلى، مازمۇنداردى، سالقار ۇعىمداردى تىپ-تيناقتاي سوزگە جيناقتاپ، تاۋداي ۇعىمدى تارىداي سوزگە سىيعىزا ايتىپ ۇعىمتال قۇلاققا قۇت ەتىپ قۇيا سالادى. اۋىر-اۋىر ۇعىمداردىڭ سالماعىن مىڭ قايناتىپ قورتىپ، مەرگەن ويمەن، سالماقتى سوزبەن، قاۋىزىنان ارشىپ، ءدانىن الىپ، قاۋىزىن تاستاپ، اقىلعا ار ەتىپ ەمىزە سالادى. ۇزاق ايتىپ، شىلبىرداي سوزىپ ويدى بولبىرپتىپ بوساتپايدى. ءار ءسوزدىڭ تەرەڭ وي تۇبىنە تارتىپ، قاراڭعى ساناعا شام جاققانداي كوڭىلدى جاپ-جارىق ەتەدى. تىپتەن تاربيەلىك ءمانى وتە كۇشتى. وقىعان، ەستىگەن ادام سول زاماندا ماسىل ۇيقىدان بىردەن ويانىپ، دۇنيەنى ەندى تانىعانداي كۇي كەشەدى.

ماقال-ماتەل – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ السىل قازىناسى، فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويىنىڭ پايىمى، دۇنيە تانىمىنىڭ جەمىسى، اقىل - پاراساتىنىڭ جاۋھارى، ءسوز ونەرىنىڭ شام-شىراعى، شەشەندىك ونەرىنىڭ وزەگى، سارا، دانا ءسوزدىڭ باسى. وتباسى تاربيەسى مەن ادام تاربيەسىندەگى ەڭ قۇندى وقۋ قۇرالى. قازاق دەگەن ۇلاعاتتى ۇلى مادەنيەتتى ۇلتتىڭ تىلدىك كۋالىگى، شەشەندىگىنىڭ كۋاسى…

ول عانا ەمەس.

قازاق حالقىنىڭ ء"بىر اۋىز ءسوزى مىڭ دىلداعا" تاتىيتىن باعالى مارجان ءسوز ۇلگىلەرى - كۇللى ادامزات قوعامى تۋدىرعان فيلوسوفيالىلىق ۇلى ۇعىمداردىڭ باستاۋ كوزى دەپ تانۋ قاجەت. الەم فيلوسوفتارى دا ءدال وسىلاي مويىندايدى. سوندىقتان قازاقتىڭ ءسوز سويلەۋ ادەبىندە ەستى سويلەيتىن، قالعاندارى تىڭدايتىن. "جۇيەلى سوزگە تۇيە شوگەدى" دەپ، جۇيەلى سوزگە قوناق بەرەتىن.
قازاقتاعى شەشەندىك ونەردىڭ جوعارى باعالانۋى، ءسوز ونەرىنە ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋى، اقىن-جىراۋ، جازۋشى، عالىمداردى، كوسەم شەشەندەردى، سال-سەرى، ءانشى-كۇيشىلەردى اسپەكتەپ ەل ەركەسى مەن سەركەسىنە بالاۋى دا سودان. "بال تامعان تىلدەن ۋ دا تامادى" دەپ، ءتىل ادەبىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن.

مەن بۇل شاعىن ماقالامدا قازاق حالقىنىڭ ءار تاقىرىپتا ايتىلعان ماقال-ماتەل، ءتامسىل سوزدەرىن ۇسىنايىن. وقىپ وتىرىڭىزدار:

ءبىر ءتۇيىر ءدان - مىڭ تامشى تەرمەن كوكتەيدى.
تەر توكپەي جەرگە ءدان ونبەيدى.

جامان ءىستىڭ اقىرى -
جىگىتتىڭ پاقىرىنا قالادى.

دەنى ساۋ توردە جاتادى،
اۋىرۋ ءتىرى مەن ءولى اراسىندا جاتادى.

ارامنىڭ دوسى - شىبىن،
تەسىكتىڭ دوسى - تىعىن.

جىلقى ۇرلاعان ءبىر كىسى،
كۇمانعا قالعان مىڭ كىسى.

تاپقان قۋانادى،
تانىعان الادى.

ۇيقىشىل جاتىق تاڭدامايدى،
قارا قۇل باستىق تاڭدامايدى.

مىقتى ارقان دا ۇزىلەدى،
وتەلمەگەن بورىش ۇزىلمەيدى.

ءتاڭىرى باققان مالدى قاسقىر جەمەيدى،
حان بالاسىنا ەشكىم ەشتەمە دەمەيدى.

ساراڭعا مال بىتسە دە، ساداقا بەرمەيدى،
دۇمشە مولداعا دۇنيە بىتسە دە، زەكەت بەرمەيدى.

جۇيىرىك اتپەن قويان قۋما،
بۇلتاعىنا قۇلاسا، قۇنى تەڭ كەلمەيدى.

جەرىنەن جەرىگەن جەتى جۇرتتان قونىس تاپپايدى،
جىگىتتەن جەرىگەن قىزعا ءومىرى جىگىت جاقپايدى.

كورمەس تۇيەنى دە كورمەس،
بىلمەس كورىپ تۇرسا دا بىلمەس.

ەلدى قۋ بۇزادى، جەردى سۋ بۇزادى،

ءسۇت ىرىسە ايران بولادى،
ەل ىرىسە ويران بولادى.

قاشارىڭدا قاشارسىڭ،
لاقتاردا ساسارسىڭ.

ۇيدەن بەزگەن، ەلدەن دە بەزەدى.

جاقسى پىشاقپەن جىلىك سىندىرما،
ىشىندەگى مايى پىشاق قۇنىنا تەڭ ەمەس.

ادام ارماندايدى، اللا شەشەدى.

باسى قازانداي، ميى تارىداي.

بەتى بۇيرەكتەي، ساقالى كۇرەكتەي.

ساۋاتسىز مولدا، باسىنا شاڭىراقتاي سالدە كيەدى.

قۇلاقتان ازعان ادام،
كوڭىلدەن سەمىرەدى.

جاقسى تەمىردى وتتا تانيسىڭ،
جاقسى دوستى جوقتا تانيسىڭ.

حالىق حانعا باعىنادى،
بالىق سۋعا باعىنادى.

اقىلى ازعا اقىل ايتپا،
اقىل سالار قالتاسى جوق.
شارگەز جاننىڭ شامىنا تيمە،
ءتىلى ونىڭ قىزىل شوق.

كوپتى جامانداعان كومۋسىز قالادى،
كوپكە توپىراق شاشقان ۇياتقا قالادى.

ءدارى شوپتەن تابىلادى،
اقىل كوپتەن تابىلادى.

كەسكىلەۋدەن قورىقپاعان،
پاتشانى تاقتان جۇلىپ الادى.
تايسالعان باتىر،
جاۋىن اتتان جۇلىپ الادى.

كوپ قۇمىرسقا جابىلسا،
تۇيەنى جاردان ۇشىرادى.
كوپ قارا بىرىكسە،
حاندى تاقتان قۇلاتادى.

كىلەمگە بەرگىسىز الاشا بار،
حانعا بەرگىسىز قاراشا بار.

تاستا تامىر جوق،
ءادىل بيدە باۋىر جوق.

اتادان بالا وزبايدى،
مويىننان جاعا وزبايدى.

تەكتى اتادان سۇلەيمەن تۋادى،
تەكسىز اكەدەن سۇمىرەيگەن تۋادى.

بالاعا ايتقان ءسوز –
بايلاۋسىز بۇزاۋ.
قاتىنعا ايتقان ءسوز-
قالتقىسى جوق قۋزاۋ.

مەشكەي قاتىن شولدەۋىك كەلەدى،
تۇلىپتى قاتىن تولدەۋىك كەلەدى.
سۇعاناق قاتىن سۇراۋىق كەلەدى،
دولى قاتىن جىلاۋىق كەلەدى.

ءىنى جولى - تاس قارۋ،
اعا جولى - باسقارۋ.

التىن جاپىراقتى بولسا دا،
اعاش ءتۇبى تامىزدىق.
اتادان التاۋ تۋسا دا،
ادامنىڭ ءتۇبى جالعىزدىق.

اي كورمەسەڭ تۋىسىڭ جات،
جىل كورمەسەڭ دوسىڭ جات.

كەۋىپ وتىرىپ تەۋىپ وتىر،
جان-جاققا ۋىن سەۋىپ وتىر.

كەمەر بەلبەۋ – بەل ءسانى،
كەمەل جىگىت – ەل ءسانى.

كوپ اقىماقتىڭ اعاسى بولعانشا،
ءبىر اقىلدىنىڭ ءىنىسى بول.

ەشكىلى اۋىل ورەگەن،
قىزدى اۋىل وسەگەن.

قىزدى جەڭگە بۇزادى،
جەڭگەنى تەڭگە بۇزادى.

ايلالى قاتىن اقىل تابادى،
يماندى قاتىن بايىن تابادى.

ايەلدەن ۇيالعان بالاسىز وتەدى،
ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ وتەدى.

ەرى جوق ايەل – ەسكەگى جوق قايىق،
ايەلى جوق ەركەك – اۋىزدىقسىز ات.

قوناق ءبىرىنشى بولىپ قاباعىڭا قارايدى،
ەكىنشى بولىپ اس سالعان تاباعىڭا قارايدى.

زامانىنا قاراي كۇلكىسى،
ورمانىنا قاراي تۇلكىسى.

كۇمىس ەسىكتىنىڭ كۇنى
اعاش ەسىكتىگە تۇسەر.
حاننىڭ كۇنى قاراعا تۇسەر.

مىسىقتى التىن قامباعا قاماساڭ دا،
تىشقان ۇستاپ جەيدى.

اياعى جامان ەسىكتەن تورگە دەيىن بىلعايدى،
نيەتى جامان بەسىكتەن كورگە دەيىن بىلعايدى.

اقشالى كىسى اعاي،
اقشاسىز كىسى مالاي.

اقشا ۇساقتالسا تيىن بولادى،
ادام ۇساقتالسا قيىن بولادى.

كۇشتى قاۋىپتى ەمەس،
كەشكىل قاۋىپتى بولادى.

جولبارىستىڭ ارتىندا تەرى قالادى،
باتىردىڭ ارتىندا ەلى قالادى.

باسىن ەڭكەيتە العان،
تىزەلىنى دە بۇكتىرەدى.

ءشولدى جەردە قامىسى بولماس،
جامان نردە نامىسى بولماس.

جارا بەت جازىلعانمەن،
قارابەت جازىلمايدى.

كوڭىلى جاماندى يت قابار،
نيەتى جاماندى قۇداي تابار.

اق ءداريانىڭ ءوزى بولماساڭ دا،
اعىپ تۇرعان سارقىلماس بۇلاعى بول.
عۇلاما عالىمنىڭ ءوزى بولماساڭ دا،
ەستى قۇت قونعان قۇلاعى بول.

ارىستاندى جەڭگەن – باتىر ەر،
اشۋدى جەڭگەن – يماندى ەر.

اقىلدى ويلانعانشا،
تەنتەك ءىس بىتىرەدى.

كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ،
بىلمەگەنگە ءبارى تاڭ.

وق جەتپەس جەرگە - قىلىش سەرمەمە.

بۇلىنگەننەن بۇلدىرگە الما،
بۇلىنگەننىڭ اياعىنان شالما.

بيىتكە پىشاق سۋىرما،
يتكە تاياق لاقتىرما.

يت حانعا دا ۇرەدى،
قاراعا دا ۇرەدى.

تىلمەن بايلاعان ءتۇيىن،
قولمەن شەشىلمەيدى.

ۇزىن شاپان اياعىڭا ورالادى،
ۇزىن ءتىل جولىڭا ورالادى.

ءسوز – سابان، ءىس – ءدان،
ناتيجە – جەمىس.

بىرەۋدىڭ ات كوتەرمەس ءبوزى بار،
بىرەۋدىڭ ات كوتەرمەس ءسوزى بار.

قۇلاقتان كىرگەن سۋىق ءسوز،
جۇرەككە بارىپ مۇز بولار.

قيسىق وتىرساڭ دا، ءتۇزۋ سويلە،
ءتۇزۋ جولدا تۋرا ءجۇرۋدى كوزدە.

ءسوزدى ءادىل سوزبەن ۇستا،
قاشاعاندى قۇرىقپەن ۇستا.

بىرىكتىرىپ ايتسا بيدىكى ءجون،
قۇراستىرىپ ايتسا قۇلدىكى ءجون.

دوسىڭنىڭ پىشاعىمەن ءمۇيىز كەس،
دۇشپانىڭنىڭ پىشاعىمەن كيىز كەس.

ايعا جەتپەس اسىڭدى،
اۋىلداستان اياما.

ەرتەڭگى باتپان قۇيرىقتان،
بۇگىنگى پىسكەن وكپە ارتىق.

ساقتاعانىڭدى جەسەڭ،
ساعىنعانىڭ كەلەر.

اسقاقتاساڭ اسپاققا اسىلاسىڭ،
باسەڭ بولساڭ بايگەگە قوسىلاسىڭ.

جاتىپ جەسەڭ تاۋ دا تاۋسىلادى،
جىرىپ ىشسەڭ كولدە سارقىلادى.

جەمىر بولساڭ جەتپەيسىڭ تىلەگىڭە،
قارعىس وعى قادالار جۇرەگىڭە.

سىزدەر وسى ماقال-ماتەلدەن تارىداي تامشى اسەر الساڭىزدار، وندا اتا ءسوزى - اقىل كوزىندە قايتا ءتىرلىدى دەپ ەسەپتەڭىزدەر!

بولات بوپايۇلى

Abai.kz