قوعامدا قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولۋى زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ مەن زاڭدىلىقتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى شارتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساناسى مەن زاڭداردى ساقتاۋ دەڭگەيىن انىقتايدى، سونداي-اق قولدانىلىپ جۇرگەن زاڭنامانىڭ ساپاسىن جانە مەملەكەتتەگى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلەرىن كورسەتەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2021 جىلعى 15 قازانداعى № 674 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا (7-تاراۋ) «ازاماتتىق بەلسەندىلىك قۇقىقتىق مەملەكەت بولۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى، بۇل ءوز كەزەگىندە جەكە تۇلعا مەن قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىنە تىعىز بايلانىستى» دەلىنگەن.

وسىعان بايلانىستى، قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى «ادامزات وركەنيەتىنىڭ قۇقىقتىق جۇيە سالاسىنداعى جەتىستىگى رەتىندە قابىلدانادى جانە تۇتاستاي العاندا وسى جۇيەنىڭ قوعامنىڭ قۇقىقتىق ومىرىندەگى دامۋ دەڭگەيىن سيپاتتايدى» دەگەن پىكىرمەن تولىقتاي كەلىسۋگە بولادى دەر ەدىك.(سەميتكو ا.پ. رازۆيتيە پراۆوۆوي كۋلتۋرى كاك پراۆوۆوي پروگرەسس (پروبلەمى تەوري). اۆتورەف.ديس. … دوكت. يۋريد. ناۋك. ەكاتەرينبۋرگ, 1996. - 29–30 بب).

جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە كەلەتىن بولساق، ول جەكە تۇلعانىڭ  الەۋمەتتىك ومىردەگى زاڭعا باعىنۋ ءىس- ارەكەتتەرىنەن كورىنەدى.

جەكە تۇلعانىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك تاجىريبەنى مەڭگەرۋى الۋان ءتۇرلى جانە ەڭ الدىمەن ونىڭ قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردى مەڭگەرۋى كەزىندە جۇزەگە اسادى، سونىڭ ناتيجەسىندە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى جانە ونىڭ ءوزىن قورشاعان الەۋمەتتىك ورتانىڭ مادەني قۇندىلىقتارىنا  ەنۋى ارقىلى اتقارىلادى.

باسقاشا ايتقاندا، قۇقىقتىق مادەنيەت ادامنىڭ مەملەكەت بەلگىلەگەن جانە قورعايتىن بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردىڭ جۇيەسىنە قاتىناسىن بىلدىرەدى. «قۇقىقتىق مادەنيەت» ۇعىمىنىڭ انىقتاماسىنا كوشەيىك.

سونىمەن، قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر ۆ.ا.تۋرلاەۆ پەن ب.ي.كارىپباەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، «قۇقىقتىق مادەنيەت قۇقىقتىق شىندىقتى قۇقىقتىق ماتەريانىڭ ناقتى بار بولۋى، الەۋمەتتىك شىندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە انىقتايدى» (پراۆوۆايا كۋلتۋرا كاك فاكتور پراۆوۆوي رەالنوستي (سوتسيالنو-فيلوسوفسكي اناليز) // «ۆەستنيك كاراگاندينسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا» عىلىمي جۋرنالى. يستوريا. فيلوسوفيا سەرياسى) – 2022. - № 1 history-philosophy-vestnik.ksu.kz).  

تاعى ءبىر قازاقستاندىق زەرتتەۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  (PhD), قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور ا.س.احمەتوۆ «قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى  - ۇزاق ءارى كۇردەلى پروتسەسس، ول ازاماتتاردىڭ  قۇقىقتىق ساناسىنىڭ، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىنىڭ دەڭگەيى مەن قۇقىقتىق شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ  ساپاسىمەن ايقىندالادى» دەپ پايىمدايدى. (ۆەستنيك ەۆرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا ل.ن.گۋملەۆا. سەريا پراۆو. -  №3. -2023 -8-17 ب.).

ساياسي عىلىمداردىڭ كانديداتى گ.ر.ءابساتتاروۆتىڭ پىكىرىنشە، «قازاقستان حالقىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى – قازاقستان قوعامى كەمەلدەنۋىنىڭ مورالدىق-الەۋمەتتىك نەگىزىن قۇرايتىن باستاپقى ايقىنداۋشى يدەيالار، تالاپتار، كوزقاراستار; ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ باستى تالابى – قوعام مەن تۇلعا الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق دەڭگەيىنىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيىن كوتەرۋ. بۇل ازاماتتار مارتەبەسiنiڭ كەپiلدiكتەرiن قامتاماسىز ەتۋدەگى قازاقستان ساياسي بيلiگi iس-ارەكەتتەرiنiڭ دايەكتiلiگi مەن بولجامدىلىعىنان كورىنۋى مۇمكiن. بۇگىنگى تاڭدا جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلۋى قوعامنىڭ بىرىگە ءتۇسۋى مەن الەۋمەتتىك  ىلگەرىلەۋشىلىككە، دەموكراتيالىق جانە ادىلەتتى قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا ىقپال ەتۋىمەن ماڭىزدى» (پراۆوۆايا كۋلتۋرا: حاراكتەريستيكا ي سپەتسيفيكا (نا پريمەرە سوۆرەمەننوگو كازاحستانا. cyberleninka.ru 11 اقپان 2025 ج.)

عىلىمي ادەبيەتتە قۇقىقتىق مادەنيەت سونداي-اق «ءتۇرلى قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن، قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ساپالىق جاي-كۇيى مەن جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق دامۋىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەتىن، زاڭدىلىقتى، قۇقىقتىق ءتارتىپتى، ادىلەت كوممۋنيكاتيۆتىلىگىن، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ رەتتىلىگى مەن  باسقارىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن، قۇقىقتىڭ ءتۇرلى سۋبەكتىلەرىنىڭ بارلىق سالالارى تىرشىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا  پروگرەسسيۆتى اسەر ەتەتىن  رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ تە تۇسىنىلەدى (كارتاشوۆ ۆ.ن.، باۋموۆا م.گ. پراۆوۆايا كۋلتۋرا: مونوگرافيا - ياروسلاۆل: ياروسلاۆل مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، 2008. - 32-ب.).

بۇل انىقتامادان قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ جالپى مادەنيەتتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلاتىنىن جانە وعان قۇقىقتىق نورمالاردى ءبىلۋ، قۇقىقتىق پرينتسيپتەردى (قۇقىقتىق سانانى) ىشتەي ءبىلۋ، قۇقىقتىق نورمالاردى ساقتاۋعا ماقساتتى تۇردە ۇمتىلۋ، زاڭداردى ساقتاۋ، قۇقىقتىق ۇستانىمداردى قورعاۋ، ازاماتتاردىڭ زاڭمەن بەكىتىلگەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ كىرەتىنىن كورۋگە بولادى.

قۇقىقتىق مادەنيەتتى سيپاتتايتىن تاعى ءبىر انىقتاما ونى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ تيىمدىلىگىن، سونداي-اق قۇقىق سالاسىنداعى ناتيجەلەر مەن جەتىستىكتەردى باعالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرادى. ماسەلەن، تاجىكستاندىق زەرتتەۋشى ك.ح.سانگينوۆتىڭ پىكىرىنشە، «قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل جاي عانا قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ جيىنتىعى ەمەس، ول قۇقىقتىق جۇيەنىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن تيىمدىلىگىن سيپاتتايتىن ساپالىق كۇي. قۇقىقتىق مادەنيەت قوعامنىڭ قۇقىقتىق قۇندىلىقتارىن، قۇقىقتىق سالاداعى ناتيجەلەر مەن جەتىستىكتەردى، قۇقىقتىق تەوريا مەن پراكتيكانىڭ دامۋ دارەجەسىن كورسەتەدى» (سانگينوۆ ك.ح. فورميروۆانيە پراۆوۆوي كۋلتۋرى مولودەجي: ۋچەنىە زاپيسكي حۋدجاندسكوگو گوسۋدارسۆتەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا يم.ب.گافۋروۆا. گۋمانيتارنىە ناۋكي، 2013 ج.№3 (36). cyberleninka.ru (قارالعان كۇنى: 27.01.2025).

باسقا زەرتتەۋشىلەر دە قۇقىقتىق مادەنيەتتى قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردىڭ بولۋىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە تۇسىنەدى (مىسالى، پەترۋچاك ل.ا. پراۆوۆايا كۋلتۋرا سوۆرەمەننوي روسسي: تەورەتيكو-پراۆوۆوە يسسلەدوۆانيە: زاڭ عىلىمدارى دوكتورلىق ديس. اۆتورەف.  - م.، 2012. -  23 ب.),مۇنىڭ ءوزى وسى كوزقاراستىڭ سونىڭ ىشىندە الەمدىك تاجىريبەدە دە تارالعانىن كورسەتەدى.

قۇقىقتىق مادەنيەت پەن قۇقىقتىق سانانىڭ بايلانىسىن رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر دە اتاپ وتەدى. مىسالى، ۆ.پ.فەدورين «قۇقىقتىق مادەنيەت – قۇقىقتىق سانانىڭ قول جەتكىزىلگەن دەڭگەيىنە سۇيەنە وتىرىپ، سونىڭ كومەگىمەن ءوندىرىس، قۇقىقتىق  قۇندىلىقتار، اقپاراتتار مەن داستۇرلەدى ساقتاپ، بەرۋگە قولداۋ كورسەتىلەتىن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك  تەتىك، ولار جەكە تۇلعانىڭ قۇقىققا ساي جانە قوعامدىق-بەلسەندى ءىس-ارەكەتتەرگە ىقپال ەتەدى» دەپ ەسەپتەيدى. ((كوجەۆنيكوۆ س.ن. سوتسيالنو-پراۆوۆايا اكتيۆنوست ليچنوستي ي ۋسلوۆيا ەە دەيستۆەننوستي: ديس. … د-را يۋريد. ناۋك / س.ن. كوجەۆنيكوۆ. – م.، 1991. – 125 ب.).

پروفەسسور ا.ب.ۆەنگەروۆتىڭ پىكىرىنشە، قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل «قۇقىقتىق سانانىڭ نەعۇرلىم  جوعارى ءارى  قابىلەتتى ءتۇرى» (كۋدرياۆتسەۆ ۆ.ن. پراۆومەرنوە پوۆەدەنيە: نورما ي پاتولوگيا / ۆ.ن. كۋدرياۆتسەۆ. – م.: ناۋكا، 1982. – 112 ب.).

جوعارىدا كەلتىرىلگەن انىقتامالاردان قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قۇقىقتىق سانامەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى بايقالادى، ونى قۇقىق قورعاۋ مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ، ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ، سونداي-اق قوعامدىق ينستيتۋتتار مەن ۇيىمداردىڭ پراكتيكالىق قىزمەتىندە كورىنەتىن قۇقىقتىق يدەيالاردىڭ، قۇقىقتىق كوزقاراستار مەن قۇبىلىستاردىڭ جۇيەسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.

وسىعان سايكەس، قۇقىقتىق سانا قۇقىقتىق مادەنيەتتى ايقىندايدى جانە قۇقىقتىق سانانىڭ دەڭگەيى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ كورسەتكىش دە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. دەمەك، قۇقىقتىق مادەنيەتتى دە قۇقىقتىق سانانىڭ دامۋ دەڭگەيى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

قۇقىقتىق سانانىڭ جوعارى دەڭگەيى قوعام مەن مەملەكەت ومىرىندەگى قۇقىقتىڭ ماڭىزىن ءبىلۋ مەن ءتۇسىنۋدى قامتيدى. قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تومەندىگى، حالىق اراسىندا قۇقىقتىق داستۇرلەردىڭ دامىماۋى، كوبىنەسە تىكەلەي قۇقىقتىق نيگيليزمگە اينالۋى، قۇقىقتىڭ قاجەتتىلىگى مەن قۇندىلىعىن جوققا شىعارۋ ءبىزدىڭ قوعامدا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتان بەرى تەرەڭ تامىر جايعان. قۇقىقتىق سانانىڭ تومەن دەڭگەيى ازاماتتاردا قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ بولۋى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى، مۇنىڭ ءوزى  قازاقستانداعى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنىڭ بولاشاق جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى جانە قوعامدا جاعىمسىز سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن. وسىلايشا، قۇقىقتىق نورمالاردى بۇزعان ازاماتتار باسقا ازاماتتاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەدى جانە قوعام مەن مەملەكەتتىڭ وڭ دامۋىنا كەدەرگى جاسايدى.

جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، ەڭ الدىمەن زاڭ ادەبيەتتەرىندە ءارتۇرلى تۇسىندىرمەلەر مەن انىقتامالار بار «قۇقىقتىق مادەنيەت» ۇعىمى تۋرالى بىرىڭعاي تۇسىنىكتى قالىپتاستىرعان ءجون.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «قۇقىقتىق مادەنيەت» ۇعىمى تۋرالى بىرىڭعاي تۇسىنىكتىڭ جوقتىعى ونىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ نەگىزگى تاسىلدەرىن ازىرلەۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى جانە بۇل باعىتتاعى كۇش-جىگەر جالاڭ ءارى ناتيجە بەرمەيتىن بولىپ شىعادى.

بۇل، ەڭ الدىمەن، «قۇقىقتىق مادەنيەتتى ونىڭ مازمۇنىن، فۋنكتسيونالدىق ماقساتىن جانە قوعامدا بار (نەمەسە قول جەتكىزىلگەن) كورسەتكىشتى (نەمەسە دەڭگەيدى) بىلمەي-اق ارتتىرۋعا بولا ما؟» دەگەن ساۋالعا بايلانىستى. ونىڭ ۇستىنە، «قۇقىقتىق مادەنيەت» دەگەن تۇسىنىكتىڭ زاڭنامالىق انىقتاماسىنىڭ جوقتىعى دا بۇل سالادا قۇقىق قولدانۋ مەن ىسكە اسىرۋدىڭ بىرىڭعاي تاجىريبەسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

سونىمەن بىرگە، جوعارىدا اتالعان اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگى قۇقىقتىق مادەنيەت – بۇل قوعامنىڭ قۇقىقتىق ءومىرىنىڭ  ساپالى جاعدايى،  ول  قۇقىقتىق قىزمەتتىڭ، قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ، قۇقىقتىق سانانىڭ قول جەتكىزىلگەن دامۋ دەڭگەيىنەن، قۇقىقتىق سانادان جانە  تۇتاستاي العاندا، سۋبەكتىنىڭ قۇقىقتىق دامۋىنىڭ دەڭگەيىنەن، سونداي-اق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە كەپىلدىك بەرۋ دارەجەسىنەن  كورىنەدى دەگەن پىكىرمەن كەلىسەدى.

جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنەن مىنا ەلەمەنتتەردى انىقتاۋعا بولادى: جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق ساناسى; زاڭعا باعىناتىن ءىس-ارەكەتتەرگە داعدىسى; ادامنىڭ قۇقىقتىق بەلسەندىلىگى نەمەسە، باسقاشا ايتقاندا، ادامنىڭ قويعان ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدەگى ونىڭ زاڭدىق جانە ادامگەرشىلىك نورمالاردى ءتمىمدى پايدالانۋعا بەيىمدىلىگى مەن بىلىكتىلىگى.

وسى اتالعان كومپونەنتتەرگە قىسقاشا توقتالايىق.

قۇقىقتىق سانانى زاڭ اتاۋلىدا   ءبىلىمنىڭ بار ەكەندىگىن كوزدەيتىن اقپاراتتىق-باعالاۋشى ەلەمەنت رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. قۇقىقتىق ءومىردىڭ  پرينتسيپتەرى تۋرالى تۇسىنىكتەر قوعام مۇشەلەرىنىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسى مەن ءوزارا ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ  ناتيجەسىندە قالىپتاسادى.

قۇقىقتىق ادەت ەرىك-جىگەر ەلەمەنتىنە قاتىستى، ياعني ادامنىڭ قانداي ءبىر جاعدايدا دا  وزىن قالاي   ۇستاۋدى تاڭداۋ  تۋرالى  شەشىمىنىڭ ەڭ دۇرىستىعى – قۇقىققا ساي، زاڭعا باعىناتىن ءجۇرىس-تۇرىس.  زاڭعا ساي ءجۇرىپ-تۇرۋدى  ۇيرەنۋ تۋرالى ءبىلىمدى مەڭگەرىپ  قويۋ عانا ەمەس، مۇنىڭ ءوزى كەيبىر ينديۆيدتەرگە ءاردايىم جەتىسە بەرمەيدى،  سونىمەن قاتار،  ۇيرەنشىكتى ءارى تابيعي سياقتى قۇقىقتىق ءجۇرىس-تۇرىستى قالىپتاستىرۋدىڭ دا قاجەت ەكەندىگى كۇمانسىز.

جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق قىزمەتى جوسپارلانعان نەمەسە قويىلعان ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن قۇقىقتىق قۇرالداردى ءتيىمدى پايدالانۋ داعدىلارىن دامىتۋدى كوزدەيدى. قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسى قۇقىقتىق پرينتسيپتەردى بەلسەندى تۇردە مەڭگەرۋدى جانە جۇزەگە اسىرۋدى بولجايدى، ويتكەنى ونداي قىزمەتسىز قۇقىقتىق نورمالاردى كۇندەلىكتى قىزمەتتە قولدانۋ مۇمكىن ەمەس.

قاراستىرىلىپ وتىرعان «قۇقىقتىق مادەنيەت»، «ادام جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ» جانە «قۇقىقتىق ءبىلىم»، سونداي-اق «قۇقىقتىق تاربيە» جانە «قۇقىقتىق سانا» سياقتى كاتەگوريالار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ءارى قاراستىرىلىپ وتىرعان سالادا جۇرگىزىلىپ جاتقان قۇقىقتىق ساياساتقا كەشەندى كوزقاراستى ايقىنداپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرادى، ويتكەنى، ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ تيىمدىلىگى قالعاندارىنىڭىڭ دا جاعدايىنا تاۋەلدى.

سونىمەن، قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە، سونداي-اق ولاردىڭ ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرىن قانشالىقتى تەرەڭ مەڭگەرگەندىگىنە; ازاماتتاردىڭ زاڭ تالاپتارىن ساقتاۋعا تاربيەلەنۋىنە; داۋلاردى شەشۋدە، ىمىراعا كەلۋدە زاڭدىق پروتسەدۋرالاردىڭ قۇندىلىعىنا جانە ت.ب.بايلانىستى

سونىمەن قاتار، قازىرگى كەزدە ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قۇرمەتپەن قاراۋدى قالىپتاستىرۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن جانە قۇقىقتىق سانانى ارتتىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن جانە تيىسىنشە مۇمكىندىك بەرمەيتىن بىرقاتار پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنى بايقالادى. ماسەلەن، كامەلەتكە تولماعاندار مەن جاستاردىڭ قۇقىقتىق تاربيەسىنە تەرىس اسەر ەتەتىن فاكتورلارعا قارسى قۇقىقتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ ماقساتتى جانە ەگجەي-تەگجەيلى ءتاسىلى جەتكىلىكتى تۇردە قولدانىلمايدى.

جەكەلەگەن ازاماتتار اراسىندا قۇقىقتىق ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشلىگى بايقالادى،  مۇنىڭ ءوزى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرىنە ەلەۋلى كەدەرگى كەلتىرەدى، قابىلدانعان زاڭدار مەن وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ تيىمدىلىگىنە، ولاردى ەل تۇرعىندارىنىڭ ۇستانۋىنا، سونداي-اق ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ  جانە ولاردىڭ قۇقىقتىق قورعالۋىنىڭ تابىستىلىعىنا اسەر ەتەدى.

سونداي-اق قازىرگى الەمدىك قاۋىمداستىقتا بايقالىپ وتىرعان قۇقىقتىق مادەنيەتتەگى داعدارىستى اتاپ وتكەن ءجون، بۇل  مەملەكەتارالىق قاتىناستاردا، حالىقارالىق قۇقىقتا ورىن العان قايشىلىقتار مەن ولقىلىقتاردان، قۇقىقتىق رەتتەۋ مەحانيزمى مەن قۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋ مەحانيزمىنىڭ جەتىلمەگەندىگىنەن كورىنەدى. داعدارىس سەبەپتەرى حالىقارالىق قاتىناستاردى دامىتۋدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق سالالارىنداعى پروبلەمالارمەن تىكەلەي بايلانىستى.

بۇل ورايدا قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ، ادەتتە، قۇقىقتىق تاربيە مەن قۇقىقتىق وقىتۋ پروتسەسىندە جۇزەگە اسادى.

ادامنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى ءبىلىمى بالا كەزىنەن قالىپتاسادى، سوندىقتان قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قۇقىقتىق تاربيە جۇرگىزۋگە جانە قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك، سونىڭ ارقاسىندا وقۋشىنىڭ بويىندا قوعامدا ءوزىن ءوزى ۇستاۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرى قالىپتاسادى.

قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسىنىڭ ءوزى جان-جاقتى بولۋى كەرەك، ياعني بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى جاسىنان باستاپ قۇربىلارىمەن جانە ەرەسەكتەرمەن قارىم-قاتىناستىڭ جالپى قابىلدانعان نورمالارى مەن ەرەجەلەرىمەن تانىستىرۋعا تارتۋ، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە قۇقىق نەگىزدەرىن وقىتۋ تاجىريبەسىن دامىتۋ، اقپارات تاراتۋ، باق،تەلە جانە راديوارنالار، مادەني مەكەمەلەر ارقىلى ءپوزيتيۆتى قۇقىقتىق سانانى  قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ، بازالىق قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ جونىندە شىعارماشىلىق جوبالار ازىرلەپ،  قىلمىستىق مادەنيەتتى جاريا  ەتۋدەن باس تارتىپ، ءوزىن ءوزى قۇقىققا ساي جانە الەۋمەتتىك  ۇستاۋدىڭ وڭ مىسالدارىن كورسەتۋگە كوشۋ قاجەت.

قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسىندە قۇقىقتىق نورمالار مەن تۇجىرىمداردى مەڭگەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مادەنيەت يەسىن قۇقىقتىق قىزمەت پروتسەسىنە قوسۋ، تەك قۇقىقتىق ءبىلىم الۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇقىقتىق ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ومىرلىك ماسەلەلەردى شەشۋ داعدىلارىن مەڭگەرۋ ماڭىزدى، مۇنى  بىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ سانالى ۇيىمداستىرىلعان جانە باقىلاناتىن كومەگى ارقىلى تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

بولاشاق مامانداردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى تاپ وسى وقىتۋ ۇدەرىسى بارىسىندا قالىپتاسادى، سوندىقتان وقۋ ورنىنىڭ ماقساتى – ستۋدەنتتەردىڭ كاسىبي ماماندىعىن يگەرۋگە كومەكتەسۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ بويىندا جوعارى دەڭگەيدەگى قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق مادەنيەت ءينديۆيدتىڭ ءوزىن ءوزى ۇستاۋىن وزگەرتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار قۇقىقتىق قىزمەت پروتسەسىندە وعان ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋعا دا  كومەكتەسەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازىرگى جاعدايدا، «قۇقىقتىق مادەنيەت» ۇعىمىن زاڭنامالىق تۇرعىدان بەكىتۋ، ونىڭ سيپاتتى بەلگىلەرى مەن قۇرامداس بولىكتەرىن، سونداي-اق قوعامدا قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ جونىندەگى جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ناقتىلاۋ ماقساتقا ساي بولىپ وتىر. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ۇسىنىلىپ وتىرعان زاڭنامالىق تۇزەتۋلەر، قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ، ادام قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ تەتىكتەرىن جاڭعىرتۋ، ادامدار مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، سونداي-اق زاڭدى مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى جاعدايلاردى جاساۋ بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان اۋقىمدى جۇمىستاردى كۇشەيتۋگە جانە كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ال ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ارقاسىندا قازاقستان قوعامىندا ىلگەرىلەۋشىلىك، ءمىنسىز ساپا  مەن ەكونوميكالىق، ساياسي، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-مادەني جانە  باسقا دا پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ جىلدامدىعى ايتارلىقتاي ارتادى.

قۇقىقتىق مادەنيەتتى دامىتۋعا باعىتتالعان باسقا دا ءىس-شارالاردىڭ قاتارىنا مىنالار دا جاتادى:

- وسكەلەڭ ۇرپاققا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ اسا ماڭىزدى ەرەجەلەرىن ۇيرەتۋ جانە ولاردىڭ ساناسىندا قۇقىقتار مەن مىندەتتەر، ادالدىق پەن سانالىلىق ۇعىمدارىن، سونداي-اق ەتيكالىق نورمالاردى بەكىتۋ;

- ەلدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق رەفورمالاردىڭ، قابىلدانعان زاڭنامالىق اكتىلەر مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ءمانى مەن ماقساتىن حالىققا دايەكتى تۇردە جەتكىزۋ جانە ءتۇسىندىرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ، ازاماتتاردىڭ ساناسىندا قۇقىق پەن زاڭ ۇستەمدىگى   يدەيالارىن ورنىقتىرۋ;

- مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن باستاپ حالىقتىڭ بارلىق توپتارىندا قۇقىقتىق سانا مەن قۇقىقتىق كوزقاراستى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا وسكەلەڭ ۇرپاقپەن جۇيەلى جانە ءوزارا بايلانىستى وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جۇزەگە اسىرۋ;

- ەلىمىزدىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنىڭ نورمالارىنا سايكەس قۇقىقتىق ءبىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ;

- قازاقستان حالقىنىڭ تاريحىن، ءدىنىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن زەردەلەۋمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، قۇقىقتىق ءبىلىم مەن مادەنيەتتى دامىتۋ، سونداي-اق ءاربىر ازاماتتىڭ بويىندا مەملەكەتتىك رامىزدەرگە دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ورنىقتىرۋ ارقىلى ەل تاعدىرىنا قاتىستىلىقتى، پاتريوتتىق سەزىمدى نىعايتۋ بويىنشا حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتتارى اراسىندا قۇقىقتىق تاربيەلىك ءىس-شارالار وتكىزۋ;

- ماقساتتى قۇقىقتىق ناسيحاتتى جۇزەگە اسىرۋدا مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك ورگانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ بىرلەسكەن باعدارلامالارىن ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ;

- قۇقىقتىق ناسيحاتتىڭ يننوۆاتسيالىق ادىستەرىن، سونىڭ ىشىندە زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدى كەڭىنەن پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قۇقىقتىق اقپاراتپەن جانە انىقتامالىق ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ.

قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن دامىتۋدىڭ ءارى قارايعى باعىتتارىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى، ولار زاڭداردى ءمىنسىز بىلۋدەن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قوعامعا قاجەتتى جانە ءوزىن ءوزى ۇستاۋدىڭ قولايلى نورمالارىن تابۋدان دا تۇرادى. سونداي-اق  ينديۆيدتىڭ بويىندا زاڭعا باعىنۋ ءوزىن ءوزى ءۇستاۋ ادەتتەرىن قالىپتاستىرۋ جانە قۇقىقتىق بەلسەندىلىك جاعدايىن دامىتۋ دا كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل رەتتە قۇقىقتىق بەلسەندىلىك دەگەنىمىز – زاڭعا سايكەس ارەكەت ەتۋ جانە ءوزىنىڭ جەكە قۇقىقتارىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قورشاعان ازاماتتاردىڭ دا قۇقىقتارىن بەلسەندى تۇردە قورعاۋعا دايىن بولۋ ەكەنىن باسا ايتقىمىز كەلەدى.

ەششانوۆ الماز شۇكىرۇلى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ جانىنداعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اعا ادىلەت كەڭەسشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى

Abai.kz