ءدىن ‑ جەكە ءبىر مەملەكەتتىڭ «جەكەمەنشىك ماسەلەسى» قاتارىنا جاتپايدى. قازىرگى الەمدىك دىندەر الەمدى بەلگىلى ءبىر تەرريتوريالارعا ءبولىپ الىپ، ءوز ىقپالىن سول ايماقتاردا جۇرگىزۋدە. ال، قانداي دا ءبىر «دىنارالىق شەگارالىق ايماقتا» ورنالاسقان مەملەكەتتەر قايشىلىقتارعا تاپ بولۋدا. مىسالى، كوپتەگەن كونە دىندەردىڭ وتانى بولىپ سانالاتىن تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن ءدىني قايشىلىقتار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەر ورىن الۋدا.

ارينە، ونىڭ جالىنى ءوز وشاعىنان شىعىپ، ماڭايىنا تارايدى. ءسويتىپ، ونىڭ زاردابىن بۇعان ەش قاتىسى جوق مەملەكەتتەر دە تارتىپ جاتادى: مىسالى، يراكتاعى جانە سيرياداعى ءدىني سوعىستار بىرقاتار ورتالىق ازيا ەلدەرىنە دە اسەرىن تيگىزىپ، وزدەرىن مۇسىلمان سانايتىن بۇل ەلدەردىڭ كوپتەگەن ازاماتتارى «جيحادقا» اتتانىپ، تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەنى راس.

ەندەشە، وسىعان دەيىن ءداستۇرلى تۇردە استانا قالاسىندا وتەتىن الەمدىك دىندەردىڭ ءسامميتى –الەمدە ءدىني تولەرانتتىلىقتىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتىپ وتىرماعانىنان حابار بەرەدى.

ءيا، سامميتتە «ءوزارا توزىمدىلىك»، «ءوزارا سىيلاستىق»، «ءبىر اسپان استىنداعى بىرلىك» جانە ت.ت. ىنتىماق پەن بەيبىتشىلىككە شاقىراتىن «جالىندى» سوزدەر جەتكىلىكتى ايتىلادى. الايدا، سامميت بىتكەن سوڭ، جان‑جاقتان جينالعان ءدىن قايراتكەرلەرى ءوز ەلدەرىنە قايتىپ، ول جاقتا وزدەرىنىڭ عانا ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي ءدىني ىستەرمەن اينالىسىپ قالا بەرەدى...

تىپتەن، ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى بۇگىندە ودان ءارى شيەلەنىسكەن ءدىني قايشىلىقتاردى باستان وتكەرە باستادى. دىندەر مەن نەبىر ءدىني اعىمداردىڭ ءوزارا ىمىراعا كەلۋ ءۇردىسى بايقالمايدى.  قايتا، ول قايشىلقتى مەملەكەت قاتاڭ زاڭدار شىعارۋمەن رەتتەۋگە تىرىسۋدا!

ولاي بولسا، بۇگىنگى الەمدە «مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇقپاۋ، ءاربىر مەملەكەتتىڭ دەربەس ساياسات جۇرگىزۋىنە ەرىكتى بولۋى، ءوز ماسەلەسىن ءوزى شەشۋى، تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرمەۋ» سياقتى دەموكراتيالىق حالىقارالىق زاڭداردى دىنگە دە قاتىستى قاتاڭ تۇردە قولدانۋ كەرەك دەگەن تالاپ تۋىندايدى.

وسىدان كەلىپ، «ءدىن دەگەنىمىز ءاربىر حالىقتىڭ جەكە ماسەلەسى  بولۋى، ول اۆتوحتوندى حالىقتىڭ سالت‑داستۇرىمەن ۇيلەسىمدى بولىپ، حالىقتىڭ ساناسىندا ەكىۇدايىلىقتى تۋدىرماۋى ءتيىس» دەگەن قورىتىندى شىعادى.

وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا وسى ءپرينتسيپتى باسشىلىققا الىپ وتىرعان  ءدىن جوق. اسىرەسە، ءوزىن دومينانتتى جاعدايدا سانايتىن يسلام ءدىنى دە بۇل ءپرينتسىپتى ماسەلەگە نازار اۋدارماي كەلەدى. ال، ونى مىندەتتەيتىن «ءدىن تۋرالى زاڭ» دا قابىلدانباۋدا.

سول سەبەپتى، قازاقستاندا قوعام وسى ماسلەنى ءوز قولىنا الىپ، كەيىنگى كەزدەگى كۇشەيىپ بارا جاتقان ءدىني راديكاليزمگە، ءدىني كوسموپوليتيزمگە، ۇلتتىق تاريحتى تەك دىننەن تۋدىراتىن دوگماتيزمگە قارسى تۇرا الماسا – قوعامداعى بىرلىكتىڭ تۇعىرى ۇنەمى قاۋىپ قاتەرىندە تۇراتىن بولادى.

الاڭداۋعا سەبەپ بار، الاڭدايتىن كەز كەلدى...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz