سوڭعى ۋاقىتتاردا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن رەسەي پاتشاسىنىڭ ديالوگى تۋرالى تاعى دا الىپ قاشپا سوزدەر تاراپ جاتىر. نۇرسۇلتان نازارباەۆتى باعالاۋ ماسەلەسى قازاق قوعامىندا ءالى كۇنگە دەيىن ەموتسيانىڭ تۇتقىنىندا قالىپ وتىر. بىرەۋ ونى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعا دەسە، ەكىنشىسى مەملەكەتتەگى بارلىق جۇيەلىك كەمشىلىكتى سودان كورەدى. بىراق مەنىڭشە، نۇرسۇلتان نازارباەۆتى تەك «جەكە ادام دەڭگەيىندە عانا» قاراستىرساق، تاريحي قاتەلىككە ۇرىنامىز. ول تەك تۇلعا عانا ەمەس، «تۇتاس ءبىر كەزەڭنىڭ بەينەسى». كەزەڭدەرگە مۇقيات بولعان ءجون. ول «بودان» كەزىندەگى تەوكتريالىق، «ورىسقۇل» كەزىندەگى سوتسياليستىك، «ەگەمەن» العان كەزدەگى دەموكراتيالىق كەزەڭدەر...

سوندىقتان «نازارباەۆ — تاريحي فۋنكتسيا». 1991 جىلى قازاقستان ەگەمەندىك العاندا، مەملەكەت جوق ەدى. كسرو-نان ەڭ سوڭىنان شىققان ەل. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارى جوق، ەليتاسى دا قالىپتاسپاعان، قوعام يدەولوگيالىق ۆاكۋمدا قالعان. وسىنداي جاعدايدا نازارباەۆ «وتپەلى مەملەكەتتىڭ «قاۋىپسىز قوزعالىسىن» قامتاماسىز ەتتى». بۇل دەموكراتيا جولىنداعى ەمەس، الدىمەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ساقتاۋدى ماقسات ەتكەن كەزەڭ بولاتىن. فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ايتقاندا، نازارباەۆ رەفورماتور ەمەس، ستابيليزاتور; رەۆوليۋتسيونەر ەمەس، مودەراتور قىزمەتىن اتقاردى. ەلدى تىنىشتىققا شاقىرۋ دا وڭاي شارۋا ەمەستى.

نەگىزى ساياساتتانۋ تۇرعىسىنان «بيلەۋشىنىڭ كۇشەيۋى — جۇيەنىڭ السىزدىگىنەن». سول سياقتى نازارباەۆ بيلىگىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋى كوبىنە جەكە امبيتسيادان ەمەس، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ السىزدىگىنەن تۋىندادى: پارتيالار بولمادى، تاۋەلسىز سوت قالىپتاسپادى، بيلىك تارماقتارى تەڭگەرىلمەدى. پارتيا دەگەنىڭ «ەرمەگياەۆتىڭ» ەرمەگى بولدى... سوت دەگەنىڭ التىننىڭ پەدەستالى، بيلىك تارماعى «مينيسترلىكتە حاتشىلىقتار». وسىنداي ۆاكۋمدا تۇلعا بيلىگى-ورتالىقتاندىرىلعان ينستتيتۋتقا اينالىپ شىعا كەلدى. بۇل ەندى سىپايى ءتۇرى. دۇرىسى «اۋلەتتىڭ حاندىعى» ورنادى. بۇل — پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى تابيعي قۇبىلىس ەدى. سوندىقتان نازارباەۆتى سىناۋ ورىندى، بىراق ونى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ «تاريحي كونتەكستىنەن» جۇلىپ الىپ تاستاۋ — ۇستىرتتىك.

نازارباەۆ فەنومەنىنىڭ باستى پارادوكسى مىنادا: ول مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى، بىراق وندا تاۋەلسىز ويلايتىن ساياسي جۇيە قۇرعىسى كەلمەدى. تۇراقتىلىق ورناتتى، بىراق قوعام وزگەرىسسىز قالۋ كەرەك بولدى. كونستيتۋتسيامىزدا بيلىك حالىقتىكى دەدىك. بىراق قانشا جەردەن «مەملەكەت قۇردىق» دەگەنمەن، ونىڭ جاڭالىعىن كورسەتەر مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز ينستيتۋتتارى وسپەدى. سەبەبىع بۇل — ءبىر ادامنىڭ ەمەس، كەزەڭنىڭ تراگەدياسى. جەكە تۇلعانى ابسوليۋتتەندىرۋ — قاتە. نازارباەۆتى اۋليە ەتۋ دە، جاۋ ەتۋ دە ەكەۋى دە عىلىمي ەمەس. تاريحتا مۇنداي فيگۋرالار كوپ: اتاتۇرىك، دەن سياوپين، لي كۋان يۋ. ولاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتى ساقتاپ قالدى، بىراق دەموكراتيانى كەيىنگە ىسىرىپ قويدى. نازارباەۆ تا — وسى قاتارداعى وتپەلى ءداۋىردىڭ فيگۋراسى.

ەڭ ماڭىزدى سۇراق «نازارباەۆ نە ىستەدى؟» ەمەس، نازارباەۆتان كەيىن نە قالدى؟ ەگەر جۇيە وزدىگىنەن جۇمىس ىستەي السا، ول تاريحي ميسسياسىن ورىندادى دەگەن ءسوز. ەگەر ءبارى سول نازارباەۆتىڭ كولەڭكەسىندە قالسا

بۇل كەزەڭنىڭ اياقتالماعانىن كورسەتەدى.

نازارباەۆ قازاق تاريحىنداعى، مەملەكەتتىلىگىندەگى قاجەتتى فيگۋرا. ول مەملەكەتتى ساقتاپ قالدى، بىراق ونى تولىق جەتىلگەن ساياسي ورگانيزمگە اينالدىرا المادى. سوندىقتان ونى باعالاۋدىڭ ەڭ ءادىل فورمۋلاسى: نازارباەۆ — تۇلعا ەمەس، كەزەڭ. ال كەزەڭدەردى ماداقتاۋعا دا، داتتاۋعا دا بولمايدى. ولاردان ساباق الۋ كەرەك!

نازارباەۆ كەزەڭىنەن الىناتىن نەگىزگى ساباقتار تۋرالى ءوز ويىمدى دا ايتا كەتەيىن. ول مەملەكەتتى ساقتاي الدى، بىراق جۇيەنى الماستىرا المادى. ياعني، ول وتپەلى كەزەڭدە مەملەكەتتى قۇلاتپاي ۇستاپ تۇردى، بىراق ۇزاق مەرزىمدە ينستيتۋتتاردىڭ ورنىن جەكە بيلىك باسا المايتىنىن كورسەتتى.

ءبىرىنشى ساباق - ەل ءبىر ادامعا ەمەس، قۇقىققا سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس.

ونىڭ «تۇراقتىلىق» دەگەنى ماقساتقا اينالىپ كەتتى. نەگىزىنەن تۇراقتىلىق قۇرال، ينسترۋمەنت قانا. تۇراقتىلىق دامۋعا جول اشۋى كەرەك ەدى، بىراق ول تۇلعانى اۋليە ەتەتىن قۇندىلىققا اينالىپ كەتتى.

ەكىنشى ساباق - ەگەر تۇراقتىلىق وزگەرىسكە قىزمەت ەتپەسە، ول توقىراۋعا اينالادى.

ەكونوميكادا ءوسىم بولعانىمەن، ول ساياسي ادىلەتتى الماستىرا المايدى. ەكونوميكا ءوستى، ينفراقۇرىلىم سالىندى. بىراق «الەۋمەتتىك ادىلەت» سەزىمى كۇيرەدى، بايلىق تەڭ بولىنبەدى: بيلىكتەگىلەر قازاننىڭ اۋزىن كوررۋپتسيانىڭ قاقپاعىمەن جاپتى; بيلىك پەن قوعام ارسىندا سەنىم داعدارىسى پايدا بولدى. ءۇشىنشى ساباق-«ەت بار جەردە بەت بار ما» دەۋ- ارسىزدىق، بۇل ارينە قاتە. ەل بولام دەسە، فارابي اماناتىنان، ياساۋي تاعىلىمىنان ساباق العان ءجون.

كوپۆەكتورلى ساياسات — دۇرىس، بىراق ول ىشكى ەگەمەندىك تۇعىرلارىمەن بەكىتىلۋى كەرەك. سىرتقى ساياساتتا بالانس بولعانىمەن ىشكى ساياساتتا: ءتىل، اقپارات، مادەني ەگەمەندىك ءالسىز قالدى.

ءتورتىنشى ساباق - سىرتقى قۋاتىڭ ىشكى ۇلتتىق قۋاتپەن ازىقتانباسا، ەشقاشان قاۋىپسىزدىككە جەتە المايسىڭ. مەملەكەتتى قۇرۋشى (گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا) پلاتفورما مىقتى بولۋ كەرەك. ول قازاق مادەنيەتى.

بيلىك جاڭارماسا، قوعام دا جاڭارمايدى. ۇزاق ۋاقىت بويى، ءبىر ەليتا، ءبىر لوگيكا، ءبىر ستيل ۇستەم بولدى. بۇل بيلىك-اۋلەت; قوعام-بۇقارا ديالەكتيكاسىن الىپ كەلدى، ناتيجەدە ادىلەتسىزدىك سەزىمىنىڭ وسۋىنە اكەلدى.

بەسنىشى ساباق - بيلىك — مۇرا ەمەس، ءاردايىم مەملەكەتتىلىك جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن ەستە ساقتاۋ لازىم.

تاريحتى ءبىر ادامنىڭ اتىمەن جازۋ — ەل بولاشاعىن اياققا تاپتاۋ دەگەن ءسوز. ەگەمەندىك ەلدىڭ ەڭبەگى، ەگەر ونى نازارباەۆتىڭ «سىيى» رەتىندە ۇسىنساڭىز، بولمىس بۇزىلادى. بۇل ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى السىرەتتى،«ءبارىن بيلىك شەشەدى» پسيحولوگياسىن تۋدىردى.

التىنشى ساباق - مەملەكەت دەگەن كيەلى بولمىستىق ورتاق امانات.

ساياسي ۇنسىزدىك — ۋاقىتشا تىنىشتىق، بىراق ۇزاق مەرزىمدى قاۋىپ. نازارباەۆ كەزەڭىندە ۇزاق ۋاقىت سىنعا تىيىم سالىندى، قوعامدىق ديالوگ تۇنشىقتى. ناتيجەسى جينالعان اشۋ، كەنەتتەن بۇرق ەتكەن جارىلىس.

جەتىنشى ساباق - سىن — قاۋىپ ەمەس، ول ساقتاندىرۋ مەحانيزمى. اتالارىمىز «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن. قىسقاشا تۇجىرىممەن كەلسەك، «مەملەكەتتى «ءبىر ادام» قۇرا الادى، بىراق ونى «ءبىر تەك قوعام» عانا ساقتاي الادى.

دوسان كەنجەتاي

Abai.kz