وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس – بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلۋى جانە قاستەرلەۋى ءتيىس تاقىرىپ
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت دوسالى سالقىنبەكپەن «ايقىن» گازەتىنىڭ سۇحباتى.
– سوڭعى كەزدە ءباسپاسوز بەتىندە قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ مەكتەپتەردە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلۋى، وقۋلىقتارداعى كەمشىلىكتەر جونىندە ءجيى-ءجيى ايتىلا باستادى. وسى ماسەلەگە وراي سالا مامانى رەتىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– ەلباسىمىز وتكەن جىلى شىلدە ايىندا جاريالانعان «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى تۇجىرىمدامالىق ماقالاسىندا ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا قاتىستى الدىمىزدا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جانە ونى ورىنداۋ جونىندە ءتيىستى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا تاپسىرما بەردى. ءبىلىم سالاسىنداعى ەلباسى ايتقان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە: «قازاقستان تاريحى بويىنشا وقۋ جوسپارلارىن، وقۋلىق-تار مەن وقۋ قۇرالدارىن تالداۋدان وتكىزسىن، وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وزگەرتۋ جونىندە ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرسىن» دەگەن ناقتى تاپسىرماسى جاتادى. ەلباسى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تاريحشىلار قاۋىمى اراسىندا قىزۋ تالقىلاۋدان ءوتتى. وتان تاريحىن ورتا مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ جونىندە، وقۋلىقتاردا ورىن الىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر جونىندە جانە «قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وزگەرتۋ» جونىندەگى ۇسىنىس-پىكىرلەر قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن، سونداي-اق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرادى. بۇل – جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمىن انىقتاۋداعى ۇلكەن جاۋاپتى ءىس. تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان پروبلەمالىق ماسەلەلەر بار ەكەنى راس. بىراق وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە، تاريح عىلىمى سالاسىندا ەشتەڭە ىستەلمەدى، عىلىمي زەرتتەۋ سالاسىندا العا جىلجۋ بولعانى جوق دەپ ايتۋ – ابەستىك. ەگەر دە بەلگىلى ءبىر تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سوڭعى جيىرما جىل ىشىندەگى جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى جوققا شىعاراتىن بولسا، وندا ول ءوزىن عالىم رەتىندە جوققا شىعارعانى. ال ەندى تاريح عىلىمدارىنىڭ الدىندا تۇرعان وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك كەمشىلىكتەرگە كەلەيىك. ەڭ باستى ماسەلە، كەمشىلىكتەر بارلىق عىلىم سالاسىندا بار. ايتالىق، كەمشىلىكتەر ماتەماتيكادا، فيلوسوفيادا، ءتىل ءبىلىمى جانە باسقا سالالاردا دا جەتكىلىكتى. بىراق مۇنىڭ ىشىندە انا ءتىلى ءبىلىمى مەن تاريح عىلىمى سالاسىنىڭ ءجونى بولەك. ماسەلەن، ورتا مەكتەپتەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، فيلوسوفيا جانە تاعى دا باسقا پاندەردى جازاردا الەمدىك تاجىريبەلەردى ۇلگى ەتۋگە، سولار جازعان وزىق وقۋلىقتاردى پايدالانۋعا، اۋدارۋعا ابدەن بولادى. ونى پايدالانىپ تا كەلەمىز. حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى الەمدىك تاجىريبە دەگەن جوق. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ ءتول دۇنيەمىز. تالاي عاسىرلاردان بەرى دۇبىرلەپ، الەمدىك ادامزات كوشىنەن قالماي كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان رۋحاني مۇراسى. حالقىمىزدىڭ تاريحى جونىندەگى وقۋلىقتاردى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جازا باستادىق. تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ورتا مەكتەپتەردە قازاقستان تاريحى وقىتىلمادى. جۇپ-جۇقا وقۋلىق دەۋگە كەلمەيتىن، كىشكەنتاي عانا ءبىر كىتاپشا بولدى. ياعني جاڭادان ۇلكەن شارۋانى باستاعان كەزدە قاتەلىكتەر بولاتىنى سياقتى تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق تۇرعىدان وقۋلىقتار جازۋدا كەيبىر كەمشىلىكتەردىڭ جىبەرىلگەنىن مويىنداماسقا امال جوق.
ەكىنشى جاعىنان بۇعان ءوزىمىز قولدان جاساپ وتىرعان سۋبەكتيۆتىك كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر قوسىلدى. ماسەلەن، 8 سىنىپقا ارنالعان قازاقستان تاريحى وقۋلىعى جازىلدى دەيىك. كەمشىلىكتەرى بار ەكەن. ەندى وسى وقۋلىقتىڭ جاڭا باسىلىمىندا اتالعان كەمشىلىكتەردى تۇزەتىپ، دۇرىستاپ جەتىلدىرۋدىڭ ورنىنا، ءبىتىپ تۇرعان ءىستى قايتادان باستاعانداي، جاڭا اۆتورلاردىڭ دايىنداۋىنداعى جاڭا وقۋلىقتاردى ۇسىنىپ جاتامىز. بۇل وقۋلىقتاردا دا كەمشىلىكتەر جەتكىلىكتى بولعاننان كەيىن «باتپاقتاپ» ىلگەرى ءجۇرۋ بولماي جاتادى. نەمەسە جىل سايىن مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ سىنىنا ۇشىراپ جاتاتىن قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا قۇراستىرىلعان تەست سۇراقتارىن الايىقشى. بۇل تەست سۇراقتارىندا ونى دايىنداعان مامانداردىڭ جانە ەكسپەرتتىك تەكسەرۋدەن وتكىزگەن مامانداردىڭ ءجىتى قاداعالاماۋىنىڭ سالدارىنان كەمشىلىكتەر بولىپ جاتادى. مەكتەپ وقۋشىلارى تەست سۇراقتارىنا دايىندالعاندا بىرىڭعاي وقۋلىقتارمەن دايىندالمايدى. ۇلكەن قالالارداعى مەكتەپ وقۋشىلارى سوڭعى شىققان وقۋلىقتارمەن دايىندالسا، اۋدان ورتالىقتارىنداعى وقۋشىلار بۇعان دەيىن جارىق كورگەن وقۋلىقتاردى وقۋعا ءماجبۇر. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىرشاما ايىرماشىلىقتار بار. تەست سۇراقتارى وسى ەكى وقۋلىقتان قۇراستىرىلعان. مەكتەپ وقۋشىسى بۇل جونىندە بىلمەيدى. بۇنىڭ سوڭى ەمتيحان ناتيجەسىنىڭ تومەن بولۋىنا جانە قوعامنىڭ نارازىلىعىنا الىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ىزگە، ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ قاجەت.
– قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ مەكتەپتەردە وقىتىلاتىنى بەلگىلى. سوعان ساي، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ونى قايتا وقىتۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار دەپ ويلايسىز؟ بۇرىنعىنى قايتالاپ ۋاقىت كەتىرگەننەن نە ۇتامىز؟
– ەلباسى تاپسىرماسىندا ايتىلعان «مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وزگەرتۋ» ماسەلەسىن العا تارتقان كەيبىر عالىمدارىمىز اسىرا سىلتەپ: «جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى ءپانىن وقىتۋدى توقتاتۋ كەرەك نەمەسە تاۋەلسىز كەزەڭدەگى تاريحىمىزدى وقىتايىق» دەگەن سەكىلدى ۇسىنىستاردى ايتىپ جاتىر. بۇعان مەن تۇبىرىمەن قارسىمىن. تاريح –فۋندامەنتالدى عىلىم. ونىڭ اۋقىمى شەكسىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز ساقتار مەن عۇندار جونىندە، ودان بەرىدەگى تۇركىلەر ءداۋىرى كەزەڭىن جانە قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى سياقتى وتە كۇردەلى كەزەڭدەردى، ورتا مەكتەپتەردە التىنشى، جەتىنشى سىنىپتاردا وقىتادى. سوندا ايتىڭىزشى، التىنشى، جەتىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى وسى كۇردەلى كەزەڭدەر جونىندە نە ءتۇسىنىپ، نەندەي وي قورىتادى دەپ ويلايسىز؟ جاس ۇرپاققا رۋح بەرەر حالقىمىزدىڭ نەبىر قۇندى دۇنيەلەرى جونىندەگى مالىمەتتەردى ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا بەرىپ، ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرۋ مۇمكىن بە؟ مەنىڭشە، مۇمكىن ەمەس. جاستاردىڭ تولىققاندى وي-ساناسى جوعارى مەكتەپتە قالىپتاسادى. سوندىقتان الدىمىزدا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەردىڭ بىرىنە، حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردى ورتا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىندا جالپىلاما قايتالاپ بەرمەي، ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن ءجون. ايتالىق، ساق، سارمات، عۇندار ءداۋىرى، كوشپەلىلەر وركەنيەتى، قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر، قوس توڭكەرىس قارساڭىنداعى جانە كەزەڭىندەگى قازاقستان سىندى كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلەلەردى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ ەنشىسىندە قالدىرىپ، بىرىڭعاي قايتالاعاندى توقتاتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
سونىمەن قاتار بۇل جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر تۇيتكىل، جوعارىدا ايتىپ كەتكەن كەزەڭدەردى ءالى تۇپكىلىكتى زەرتتەپ بولعانىمىز جوق. قاراما-قايشى پىكىرلەر جەتكىلىكتى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جاستارىمىزدى ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرى جانە وتانىنىڭ تاريحىنان اجىراتۋعا مۇلدە بولمايدى. ءبىز بۇگىنگى كۇنى تاريحي ساناعا، بىلىمگە وتە مۇقتاجبىز. اتا-بابامىز «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» دەپ جايدان-جاي ايتپاسا كەرەك. بۇل جەردە ءبىز، جوق جەردەن جاۋ ىزدەپ وتىرعانىمىز جوق. قاۋىپ ەتكەننەن ايتىپ وتىرمىز. الىسقا بارماي-اق، ءوزىمىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ تاريحي وقۋلىقتارىن پاراقتاپ قاراساڭىز كوپ قاتەرلى جايتتاردىڭ بەتى اشىلادى. ولاردىڭ تاريحي وقۋلىقتارىندا قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعى ء«بىزدىڭ جەر» دەپ جازىلىپ، جاس ۇرپاقتارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرىلىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە، ءححى عاسىر عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانى بولۋمەن بىرگە، شيكىزات كوزى ءۇشىن تالاس-تارتىس زامانى دا بولىپ وتىر. وسىندايدا ەلىمىزدى «مايشەلپەك» كورەتىندەردىڭ ءارتۇرلى جولمەن ارام قولدارىن قاسيەتتى جەرىمىزگە سالۋى، ارانداتۋلار ارقىلى ىشكى ىسىمىزگە ارالاسپاق نيەتتەرى كورىنىس بەرىپ جاتادى. ۇشىنشىدەن، ۇلتجاندى ازاماتتارىمىز «حالقىمىزدى رۋحاني وتارلاۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەپ ءباسپاسوز بەتىندە شىرىلداپ جازدى. رۋحاني وتارلاۋ دەگەنىمىز نە؟ ول ءوز انا-تىلىمىزدەن ايىرۋعا، اتا-بابا دىنىمىزدەن جەرىندىرۋگە، حالقىمىزدىڭ ىشىنەن ىرىتكى سالىپ، توز-توزىمىزدى شىعارۋعا، تاريحىمىزدى ۇمىتتىرۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى دا جوسپارلانعان شابۋىل. بۇل شابۋىل كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلۋدە. بۇعان سىرتقى كۇشتەر تاراپىنان وتە قوماقتى قارجى بولىنگەن. ولار ەكونوميكالىق تۇرعىدان تابيعي بايلىعىمىزعا يە بولۋعا ۇمتىلسا، رۋحاني تۇرعىدا سانامىزعا يەلىك ەتۋگە ۇمتىلۋدا. ونىڭ نەگىزگى توتە جولدارىنىڭ ءبىرى – حالقىمىزدى ءتول تاريحىنان اجىراتۋ، قاساقانا بۇرمالاپ جازۋ. تاريحى جوق حالىق – ەلى دە، جەرى دە جوق حالىق. سودان سوڭ، كەڭ بايتاق قازاق حالقىنىڭ جەرى دەپ ايتىپ كورىڭىز... ەلباسىمىز ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارىمەن جانە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋىندە: «سىزدەر ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا تەك بىلىكتى مامان عانا ەمەس، ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن تۇلعا دايىنداۋلارىڭىز
قاجەت» دەپ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارىنا ناقتى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ الدىمىزدا زامان كوشىنەن قالماعان، ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا جەتىك، رۋحاني تولىققاندى ءوسىپ جەتىلگەن مامانداردى دايارلاۋ مىندەتى تۇر. تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە، كوپتەگەن كيكىلجىڭدەر، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر تاريحتى بىلمەۋدەن، قاساقانا بۇرمالاۋدان ءورشىپ جاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا (بۇرىندا سولاي بولعان) رەسەيدە قازاق حالقىنىڭ تاريحى بۇرمالانعان ەڭبەكتەر كوپتەپ شىعا باستادى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحى ولارعا ۇنامايدى-مىس. بۇعان ينتەرنەت سايتتارىن قوسىڭىز. وسىنداي شالا-جانسار دۇنيەلەردى شىنايى تاريحتان حابارى جوق ادامدار وقىمادى دەيسىز
بە... وقىپ جاتىر، ونىسىن وزگەگە ايتىپ جاتىر. بۇعان قارسى تۇرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ساپالى جازىلعان وقۋلىقتارىمىز ارقىلى جاستارىمىزدىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىكتى، ءپاتريوتيزمدى جانە تاريحي سانانى قالىپتاستىرا ءبىلۋ. بۇل – رۋحاني-تاربيە سالاسىنداعى ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتىمىز.
– سوڭعى جىلدارى تاريحي تاقىرىپتارعا قاتىستى پىكىرتالاس كوبەيىپ كەتتى. وسىنداي قيسىنسىز پىكىرلەرگە توقتاۋ سالاتىن سۇبەلى تاريحي ەڭبەكتەردى تاريحشىلار نەگە جازبايدى؟
– جيىرما جىلدىڭ كولەمىندە حالقىمىزدىڭ بۇكىل تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جازىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. تاريح – ءاربىر ادامنىڭ ءومىر جولى، جاقسىنى ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەندىرەتىن ۇستازى. سوندىقتان بۇل جەردە «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەيتىن قاعيدانى باسشىلىققا العانىمىز ءجون. ءبىر عانا تاريحي وقيعانى زەرتتەۋ ءۇشىن كوزمايىڭىزدى تاۋىسىپ، قانشاما قۇجاتتاردى سارالاۋ كەرەك، مۇراعات قويناۋىنان دەرەكتەردى تابۋ كەرەك، سالىستىرمالى تالداۋ جانە تاعى دا باسقا جۇمىستاردى اتقارۋ قاجەت. دەگەنمەن تاريحشى عالىمدارىمىز ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ، تاريحىمىزداعى «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىندى. بىراق سول ەڭبەكتەردى وقىپ، پايىمىنا جەتىپ جاتىرمىز با؟ ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى وسىندا. اڭگىمەنى كوپ سوزباي، ءباسپاسوز بەتىندە ءجيى پىكىرتالاس تۋدىرىپ جۇرگەن «شىڭعىس حان» تاقىرىبىن الايىقشى: شىڭعىس حان جونىندە كىم نە جازبادى دەسەڭىزشى! اركىم ءوزىنىڭ جازعانىن دۇرىستاپ
الەك. ال وسى شىڭعىس حان تاقىرىبى توڭىرەگىندە داۋلاسىپ جۇرگەندەر
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ قانشاما جىلدىق ءومىرىن سارپ ەتىپ، شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى جونىندە جازعان «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» (2004 ج.), «شىڭعىسحان جانە قازاق مەملەكەتى» (2010 ج.) اتتى تاقىرىپتارداعى ىرگەلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن وقىدى ما ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى. ولاردىڭ جازعاندارىن وقىساڭىز، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىماعاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىپتى ونداي ەڭبەكتەر بار ەكەندىگىن بىلمەيدى. زاردىحان قياناتۇلىنىڭ اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى ەڭبەكتەرىن زەر سالىپ پايىمداساڭىز، داۋلاسىپ جۇرگەن كوپ ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى. اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەيىك. حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى قانشاما قۇندى ەڭبەكتەردى تاريحشى عالىمدارىمىز جازدى. تەك سونى وقيتىن كوزى قاراقتى وقىرمان بولسا – بولعانى.
– «حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعالاردى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردى، وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكەن حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدى ەسكە الۋ، قۇرمەت كورسەتۋ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى جونىندە ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردا توقتالۋ، وقىتۋ – رەسپۋبليكامىزدا تۇرىپ جاتقان حالىقتار دوستىعىنا سىزات تۇسىرەدى، وتكەندەگى كەلەڭسىز وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ قايتەمىز؟» دەيتىن پىكىرلەر دە بار. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
– تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. بۇل – كەڭەستىك داۋىردەن سانامىزعا كۇشتەپ سىڭدىرىلگەن جالعان يدەولوگيانىڭ سارقىنشاعى. كەزىندە، ماسكەۋ دەسە، تىزەسى دىرىلدەپ، ءوزىنىڭ حالقىن دا ساتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىن جاعىمپازدار بولعان. قازىر دە بار.
كەرىسىنشە، ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ. قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقان ءاربىر ۇلتتىق دياسپورا وكىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىن بىلۋمەن قاتار، قۇرمەتتەۋى ءتيىس جانە ءوز ۇلتىنىڭ قازاق جەرىنە كەلۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ تاريحىن دا بىلگەنى ابزال. قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقان كوپتەگەن حالىقتار تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، سول كەزەڭدەگى ءارتۇرلى زامان اعىمىنا ساي ازىپ-توزىپ، ەرىكسىز كەلىپ قونىستاندى. سول كەزەڭدە قازاق حالقى «جىعىلعانعا جۇدىرىق تۇيگەن جوق»، قايتا قولىنداعىسىنىڭ بارىن بەرىپ، ءبولىستى. بۇل – ناعىز باۋىرمالدىققا، دوستىققا لايىقتى تىرلىك. بابالارىمىزدىڭ مۇنداي تاريحىن ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ىستىق الاقانىن سەزىنگەن، تاۋقىمەتتى قيىن زاماندا كومەگىن كورگەن، وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ ۇرپاقتارى دا مۇنداي تاريحتى ەشقاشان ۇمىتپاۋى ءتيىس. ادامشىلدىقتى، جاقسىلىقتى، قايىرىمدى كومەكتى ۇمىتقان حالىقتىڭ بولاشاعى جوق. وسىنى ءاردايىم ۇمىتتىرماي وتىراتىن تاريح ەمەس پە؟ ال ەكىنشى ماسەلە، وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس. بۇل – ناعىز بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ءبىلۋى جانە قاستەرلەۋى ءتيىس تاقىرىپ. بۇگىن ءبىز، اتا-بابالارىمىز ارمانداعان تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بابالارىمىز كۇرەسىپ، ەرلىككە تولى كۇرەس جولىندا شەيىت بولعان. ولاردىڭ ەرلىك جولى – بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ناعىز وتانشىلدىق تاربيەنىڭ ۇلگىسى. ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى: ءبىر حالىق، ءبىر ەل، ءبىر تاعدىر» تاقىرىبىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتويلىق حح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: ء«بىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ الەمگە مادەنيەت پەن رۋحانيلىقتىڭ قۋاتتاندىرۋشى ۇلگىلەرىن كورسەتتى، بىزدەر ولاردىڭ ىستەرىن جالعاستىرۋىمىز كەرەك! قازىرگى زامانعى قازاقتار، اتا-بابا ءداستۇرىن ۇستانا وتىرىپ، بىرلىك-ءتىڭ، تولەرانتتىلىق پەن ءپاتريوتيزمنىڭ، مەملەكەت پەن قوعامعا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋى ءتيىس» دەۋمەن بىرگە، تاريحي سانانىڭ ءرولى جونىندە: «ناتيجەسىندە قازاقستاندىقتاردىڭ تاريحي سانا-سەزىمى توپتاسۋعا، ءوزىنىڭ وتكەنىنە، قازىرگىسىنە جانە بولاشاعىنا پاتريوتتىق قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرۋعا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس» دەپ الدىمىزعا ۇلكەن مىندەتتەر قويعان بولاتىن.
– جاقىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين مىرزانىڭ توراعالىق ەتۋىمەن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى بولىپ ءوتتى. وعان ءوزىڭىز دە قاتىسىپ قايتتىڭىز. نە ءتۇيدىڭىز، تاريح عىلىمىن زەرتتەۋ، وقىتۋ، وركەندەتۋ جولىندا الدىمىزدا قانداي اۋقىمدى شارالار تۇر؟
– زەردەلەپ قاراساق، 20 جىلدان اسا شەتەلدىكتەرگە ەلىكتەپ كەلدىك. بارلىق دۇنيەگە شەتەلدىكتەردىڭ كوزىمەن قاراۋعا تىرىستىق. سولارعا «تابىندىق»، باس ۇردىق. جەتكەن توبەمىز قايسى؟ رۋحاني داعدارىسقا قاراي بەت الىپ بارامىز. سوندىقتان ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، وڭ-سولىمىزدى تانيتىن جانە اق پەن قارانى اجىراتاتىن مەزگىل كەلدى. رۋحاني قۇندىلىقتار ماسەلەسىنە ەنجار قاراپ، كەيىنگە ىسىرا بەرەتىن بولساق، قۇردىمعا كەتەرىمىز انىق.
وسى تۇرعىدان العاندا كەڭەيتىلگەن وتىرىستى مەملەكەتتىك حاتشى تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كەمشىلىكتەرمەن قاتار، اتقارىلار جۇمىستار جونىندە بايانداما جاساپ، وتانىمىزدىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ جۇرگەن بارشا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كەلەلى ماسەلەلەردى كوتەردى.
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين ەلباسىنىڭ «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» دەگەن اتپەن ارنايى تاريحي زەرتتەۋ باعدارلاماسىن جاساۋدى تاپسىرعانىنا توقتالىپ، بۇل باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى: «الدىڭعى قاتارلى ءادىسناما مەن ادىستەمە بازاسى ارقىلى قازاقستاندىق تاريح عىلىمىنا ساپالى سەكىرىس جاساۋعا جاعداي جاساۋ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىنىڭ ەكى ونجىلدىق كەزەڭىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ» دەپ اتاپ كورسەتتى. مەملەكەتتىك حاتشى ءوز بايانداماسىندا توقتالعان جانە كورسەتكەن سان الۋان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دا بۇگىنگى قازاقستاندىق تاريح عىلىمدارىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى. جاڭا ساپالىق دەڭگەيدە كوتەرىلەتىن ۇلتتىق تاريحىمىز قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا ورتالىق بۋىنعا اينالۋعا تيىستىگىن قاداپ ايتقان مەملەكەتتىك حاتشى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، شەتەلدىكتەردىڭ مۇراعاتتارىندا جاتقان حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى مۇرالاردى زەرتتەپ، رەسپۋبليكامىزعا الدىرۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قازاقستان تاريحى بويىنشا كونە داۋىردەن تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كەزەڭدى جانە قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن قامتيتىن ەكى بازالىق وقۋلىق دايىنداۋدى، قازىرگى زامانعى وقىتۋدىڭ وزىق عىلىمي-ادىستەمەسىنە نەگىزدەلگەن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريحي ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرىڭعاي مەملەكەتتىك جۇيەسىن جاساۋدى، مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا جەكە «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىن اشۋدى، بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن جەكە ءپان رەتىندە وقىتۋدى تاپسىردى.
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين مىرزانىڭ: «مىلتىقسىز مايدان ءجۇرىپ جاتقان كەزدە تاريحي جادىڭدى ساقتاپ قالۋ، ءوزىڭدى ساقتاپ قالۋ دەگەن ءسوز»، «قازاقتاردى ەلىمىزدىڭ بايىرعى حالىق ەكەنىن دالەلدەي بىلسەك، كەيىنگى ۇرپاعىمىزعا قاۋىپ بولمايدى» دەگەن تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرى بارشا تاريحشى قاۋىمنىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت جۇكتەلگەنىن كورسەتەدى.
تاريح ءاربىر حالىقتىڭ پايدا بولۋ، دامۋ، وركەندەۋ جانە مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋ تۇعىرى. ونى وقىتۋدى دۇرىس جولعا قويۋ – مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ ستراتەگيالىق تەمىرقازىعى بولۋى كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني نەگىزدەگى ستراتەگيالىق جوبالارى تاريحىمىزدى تەرەڭ تانۋدان، ونى وقىتۋدى دۇرىس جولعا قويۋدان باستالادى. سوندىقتان كەڭەيتىلگەن وتىرىستا ايتىلعان تاپسىرمالار مەن ۇسىنىستاردى زور قۇرمەتپەن قولدايمىز. وسىعان وراي حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا مىناداي قوسىمشا شارالاردى اتقارۋ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولعا الىنسا دەگەن تىلەك ايتامىز:
1. ۇلتتىق تاريح پەن مەملەكەتتىك ءتىل ءبىر ۇعىم، ءبىر جۇيە بولعاندىقتان ورتا مەكتەپتى ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ۇبت-دا قازاق تىلىمەن قاتار، مىندەتتى ءپان رەتىندە قازاقستان تاريحىنان ەمتيحان تاپسىرۋ مىندەتتەلسە;
2. بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى ءپانىن قازاق تىلىندە وقىتۋعا كوشەتىن مەزگىل جەتتى دەپ سانايمىز. العاشقى كەزدە قازاقستان تاريحى ءپانىن مەملەكەتتىك تىلدە تاپسىرعاندارعا 20 پايىز جەڭىلدىك جاساعانى ءجون.
3. جاڭا تيپتىك باعدارلاما نەگىزىندە بارلىق ماماندىقتار بويىنشا ماگيستراتۋرادا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە «قازاق ەلىنىڭ تاريحى» اتتى جاڭا ءپان وقىتىلسا;
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العىسى كەلگەن ازاماتتارعا قازاق تىلىمەن قاتار، قازاقستان تاريحى پاندەرى بويىنشا ەمتيحان تاپسىرۋ مىندەتتەلسە، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى بۇدان دا كەڭەيىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ مارتەبەسى بۇدان دا جوعارىلار ەدى.
حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ اتاسى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز: ء«سوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ قۇدىرەتتىسى – تاريح» دەگەن بولاتىن. لايىم سولاي بولسىن!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
تاپسىرىس بەرۋشى:
مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى. ورىنداعان "اباي-اقپارات" قازاق ينتەرنەتى كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى" قوعامدىق قورى. 2013
