قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعايتىن «ايتۋعا وڭاي» باعدارلاماسىنىڭ كەزەكتى سانى «اسقاق سەزىم جىرشىسى» دەگەن تاقىرىپتا دارىندى سازگەر، ءان ونەرىندە وزىندىك دارا بيىگى بار ءشامشى قالداياقوۆتىڭ جۇرت نازارىنان قالىس قالىپ قويعان تۋىندىلارىنا جانە ەڭ باستىسى، مۇحتار شاحانوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان، ءدال قازىر اينالاسىنا ۇلكەن داۋ تۋىنداتقان «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» انىنە ارنالدى.

حابارعا اقىن قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ، ءشامشى قالداياقوۆتىڭ قارىنداسى – رايحان قالداياقوۆا، كومپوزيتور، ءشامشىتانۋشى قالدىبەك قۇرمانالى، اقىن-سازگەر، دراماتۋرگ يسرايل ساپارباي، رەسپۋبليكالىق سپورت كوللەدجiنiڭ ديرەكتورى امالبەك تشانوۆ، ءشامشى تۋرالى بەينەماتەريال تۇسىرگەن بەلگىلى رەجيسسەر تىلەگەن احمەتوۆ، مادەنيەت قايراتكەرى، ءان شىرقاۋ ونەرىندە وزىندىك دارا بىتىمىمەن، سازدى داۋسىمەن  حالىقتىڭ جۇرەگىن باۋراعان تانىمال ءانشى جۇبانىش جەكسەنۇلى، سازگەر، ءان ارلەۋشى باعلان وماروۆ ت.ب. قاتىستى.

باعدارلاما مۇحتار شاحانوۆ پەن ءشامشى قالداياقوۆتىڭ شىعارماشىلىق بىرلىگىنەن تۋعان «ارقالىقتىڭ اق تاڭى» ءانىن جۇبانىش جەكسەنۇلىنىڭ ورىنداۋىمەن باستالدى. اننەن سوڭ «ايتۋعا وڭاي» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى بەيسەن قۇرانبەك ءشامشى مۇراسىنىڭ ىشىندە حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان اندەر مەن قاتار بەلگىسىز بولىپ قالىپ جاتقاندارى بار ەكەنىن، ەندى ءبىر اندەرىنىڭ اۆتورلىعىنا كۇمانمەن قارايتىن جاندار دا كەزدەسەتىنىن ايتىپ ءوتتى.  مۇحتار شاحانوۆ پەن ءشامشى قالداياقوۆتىڭ بىرلەسە جازعان اندەرىنىڭ قاتارىنىڭ دا مول ەكەنىنە توقتالىپ، مۇحتار اعاعا قاراتا «ەكەۋىڭىزدىڭ شىعارماشىلىق جاقىندىقتارىڭىز تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز» دەگەن سۇراۋ تاستادى.

مۇحتار شاحانوۆ: «تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ءشامشى قالداياقوۆ ۇشەۋمىز ەرەكشە دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدىق.  انام مارقۇم 13 قۇرساق كوتەرگەن، سونىڭ ىشىندە مەنەن باسقاسى تۇگەل و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن. نەشە بالاڭىز بار دەپ سۇراعان ادامدارعا: «مەنىڭ ءۇش بالام بار: ۇلكەنى – ءشامشى قالداياقوۆ، ورتانشىسى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ، كىشىسى – مىنا مۇحتار» – دەيتىن. ءشامشى دە،  تولەگەن دە انامدى ەرەكشە قادىرلەيتىن. ءشامشى ەكەۋمىز بىرلەسە جازعان «العاشقى كەزدەسۋ»، «ەگىز ماقتا»، «گۇل تاڭداۋ»، «كەلىن كەلدى» سياقتى ت.ب. اندەرىمىز ءالى كۇنگە دەيىن  ايتىلماي، ۇمىت قالىپ كەلدى. مىسالى، ء«ومىر-وزەن» ءانى 32, «ارقالىقتىڭ اق تاڭى» ءانى 42, «سۇيمەگەندەر ساعىنبايدى» ءانى 43 جىلدان سوڭ ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ جاتىر.

«اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» ءانىن 1968 جىلى اقسۋ دەگەن تاماشا وزەنى بار قازىرگى تولە بي اۋدانى، مادەني اۋىلىنا بارعانىمىزدا سول جەرگىلىكتى حالىققا تارتۋ رەتىندە جازعان بولاتىنبىز. تولە بي اۋدانى بۇرىن لەنگىر، مادەني اۋىلى كوممۋنيزم كولحوزى اتالاتىن. ء«بىز بۇل ءانىمىزدى لەنگىر اۋدانىنا قاراستى «كوممۋنيزم» كولحوزىنىڭ كوللەكتيۆىنە ارنايمىز. اۆتورلار» دەگەن العىسوزىمەن ءشامشىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان نوتاسىمەن بىرگە 1968 جىلدىڭ 13 ءساۋىرى كۇنى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ №73 سانىندا جاريالانعان بولاتىن.

وسى كۇنگە دەيىنگى شىعارماشىلىق جولىمدا بىرەۋدىڭ ءبىر جول ءسوزىن وزىمە مەنشىكتەپ كورگەن جان ەمەسپىن. شامشىدە دە ونداي مىنەز اتىمەن جوق. ەگەر ءانىمىز گازەت بەتىنە جاريالانباعان بولسا، ءبىز شىنىندا دا ۇرىلار قاتارىنا كىرىپ تە كەتەدى ەكەنبىز».

بۇدان سوڭ باعدارلاما ەكرانىنان مۇحتار شاحانوۆ پەن ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى جاسالعان بەينەسيۋجەت بەرىلدى. ەرەكشە دارىنىمەن، كۇردەلى ويلارىمەن، اسقاق پوەزياسىمەن حالقىنا بىردەن تانىمال بولعان اقىننىڭ جاس كەزىندەگى جالىنداپ جىر وقىپ تۇرعان، ءبىر ساتكە جالعىز ويعا  شومعان ءساتى مەن وقىرماندارىنىڭ ماحابباتىنا بولەنىپ قولتاڭبا بەرىپ تۇرعان كەزى وتە اسەرلى كورىنىستەر بولدى.

ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى بەينەسيۋجەتتە كومپوزيتوردىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنان كورىنىستەر بەرىلدى. دارىندى كومپوزيتوردان قالعان وسى ءبىر جالعىز بەينەسيۋجەتتىڭ اۆتورى رەجيسسەر تىلەگەن احمەتوۆ ءوز سوزىندە ونىڭ حالىقتى انمەن تەربەگەن تۋىندىلارى كوپ بولعانىمەن، تاسقا باسىلعان ەستەلىكتەردىڭ تىم ازدىعىنا قىنجىلىس ءبىلدىردى.

باعدارلاماعا ارنايى كەلگەن ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى رايحان قالداياقوۆا: «وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعاندىقتان ءشامشى اعام مەن مۇحتار اعامنىڭ ورتاسىندا ەكەۋىن دە اعا تۇتىپ ءوستىم. ەكەۋىن ادامي سىيلاستىقتان باسقا ونەرگە دەگەن ىنتالارى دا ەرەكشە جاقىن ەتتى. ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن كەز-كەلگەن جان ولاردىڭ ەرەكشە دارىن يەلەرى ەكەنىن مويىندايدى. ولاردا بىرەۋدىڭ ونەرىن، بولماسا دارىنىن مويىنداماۋ، كورە الماۋ، قىزعانۋ دەگەن تۇسىنىك مۇلدە جوق. سويتە تۇرا، مىنا «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» انىنە قاتىستى داۋلى جايتتى ەستىگەندە «توبەمنەن جاي تۇسكەندەي» قالدە بولدىم. 1968 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەكى اعامنىڭ جازعان ءانىن مەن مۇحتار اعانىڭ ۇيىندە وتىرىپ، ءشامشى اعامنان ۇيرەنگەن ەدىم. ەندى ولاردىڭ وسى ءانىن «قۇداش مۇقاشەۆتىكى ەكەن» دەۋ، ءشامشى مەن مۇحتار ۇرى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ بۇل عايبات ءسوزدى ايتۋعا قولدارىندا قانداي دالەلدەرى بار؟ ەگەر قۇداش مۇقاشەۆتىڭ كىتابىنا العىسوز جازعان سەگىز ادامنىڭ اتىنان نە جۇبايى اقجولتاي جىلقىبايقىزى، نە وزگە قول قويعان ادامدار قاتە ويلارىن مويىنداپ، ارنايى كەشىرىم سۇراماسا، اۆتورلىق قۇقىقتى قورعاۋ زاڭىنا ساي سوتقا شاعىمدانامىن. ويتكەنى مەن ءوز ءسوزىمنىڭ دۇرىستىعىنا ءجۇز پايىز سەنىمدىمىن، وعان قوسا ء اننىڭ مەنىڭ اعالارىمدىكى ەكەنىن دالەلدەيتىن ايعاقتار جەتكىلىكتى» – دەپ اعالارىنىڭ مۇراسىن قورعاۋدا قانداي ىسكە دە بولسىن باراتىنىن ءبىلدىردى.

سول ۋاقىتتا مۇحتار اعا مەن رايحان اپانىڭ ءسوزىنىڭ دالەلى – «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1968 جىلعى 13 ساۋىردەگى №73 سانى، ونداعى ءان ءماتىنى ۇلكەن ماسشتابتا باعدارلاماداعى ەكراننان كورسەتىلدى.

بەيسەن قۇرانبەك قارسى تاراپقا، ياعني، كىتاپقا العىسوز جازعان ادامدارعا حابارلاسقاندارىن، بىراق ولاردىڭ بارلىعى ءارتۇرلى سەبەپپەن باعدارلاماعا قاتىسۋدان باس تارتقانىن ايتتى. تەك قۇداش مۇقاشەۆتىڭ كىتابىنا العىسوز جازعانداردىڭ ءبىرى – شاكەن كۇمىسباەۆتىڭ سويلەگەن سوزىنەن سينحروندى سيۋجەت ەكراننان بەرىلەتىنىن حابارلادى. شاكەن كۇمىسباەۆ: «انگە قاتىستى قولىمىزدا ناقتى دەرەك جوق. ءاندى اۋدان كولەمىندەگى جيىن-تويلاردا «قۇداش مۇقاشەۆتىكى» دەپ حابارلايتىن. ءان 1962-63-64-65 جىلدارى شىققان بولۋى مۇمكىن» دەدى. ش.كۇمىسباەۆتىڭ سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى كۇمانگە تولى. ءاننىڭ شىعۋ ۋاقىتىن 4 جىلعا سوزىپ وتىرعانى دا سەنىمدىلىكتىڭ جوقتىعىنان. بار ايتاتىن ءۋاجى، ءاننىڭ ەل اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ ايتىلىپ ءجۇرۋى عانا. سوعان مالدانىپ، بۇكىل حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تۇلعالاردى قارالاي سالۋعا، ۇلتجاندى كەز كەلگەن ادامنىڭ جول بەرمەيتىنىن تۇسىنبەگەنى قانداي وكىنىشتى.

ءسوز كەزەگىن العان قالدىبەك قۇرمانالى: «ماعان ءبىرتالاي ادامدار حابارلاسىپ، سەن كەزىندە ءشامشى قالداياقوۆتىڭ مۇراسىن زەرتتەۋشى، جيناستىرۋشى بولىپ حالىققا تاعى ءبىر قىرىڭنان تانىلىپ ەدىڭ. ءشامشى اندەرىنەن جىل سايىن فەستيۆال ۇيىمداستىردىڭ، ء«شامشى» اتتى جۋرنال دا شىعاردىڭ. ەندى اتىڭدى شىعارىپ العاننان كەيىن ءشامشى قالداياقوۆ ساعان كەرەك جوق بولىپ قالدى ما؟ ء«شامشى قالداياقوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ بىرلەسىپ بىرەۋدىڭ ءانىن ۇرلاعان ەكەن، ۇرى ەكەن» دەگەن ءسوز شىققاندا ءۇنسىز قاراپ وتىرعانىڭ قالاي؟» دەگەن كەزدە نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەي قالدىم. دەرەۋ وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋعا كىرىستىم. قولىمىزدا ءاننىڭ اۆتورلارىن ايگىلەيتىن ناقتى دەرەك بار. ءشامشى اندەرىنەن بىزگە قازىر بەلگىسى 97 ءان. ونىڭ 43-ءى «التىن قورعا» ەندىرىلگەن. ياعني، دەرەك بولماعان كۇننىڭ وزىندە ونەر زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ءاننىڭ نوتاسى مەن يىرىمدەرىن، ال ماتىنىندەگى پوەزيالىق ەرەكشەلىگى مەن ءسوز قولدانىستارى ارقىلى ءاننىڭ ءشامشى قالداياقوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆقا تيەسىلى ەكەنىن ايقىنداپ بەرەدى. ءبىز بۇگىنگى باعدارلامادا ەل اراسىنداعى ءبىر انگە قاتىستى الىپقاشپا پىكىرلەردى جويىپ، ناقتى اۆتورلاردى مويىنداپ شىعۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇسىنىسىن ءبىلدىردى.

ودان كەيىن ەكراننان ءاندى سول كەزەڭگە ساي كاسىبي تۇرعىدا ورىنداعان تۇڭعىش ورىنداۋشىسى سەرىكجان سەيىتجانوۆ سويلەگەن بەينەسيۋجەت بەرىلدى.  

مادەني اۋىلىنان ارنايى كەلگەن بەكبولات بەرديسوۆ: «ول كەزدە مەن 21 جاستاعى جاس جىگىت ەدىم. ىسساپارمەن كەلگەن ءشامشى قالداياقوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. اۋىل ىرگەسىندەگى اقسۋ وزەنىن جاعالاپ، جاعالاۋداعى ارنالاردى ارالاپ ءبىراز ءجۇردى. قايتقاندارىنا دەيىن وسى ءاندى جازىپ، اۋىل حالقىنا سىي جاساپ كەتتى. سول ارادا ۇيرەنىپ العان اۋىل ادامدارى بۇل ءاندى بارلىق جيىن-تويلاردا ايتىپ ءجۇردى» دەپ كۋاگەر بولدى.

يسرايل ساپارباي: «كەز كەلگەن تۋىندى اۆتور ءۇشىن تۋعان بالاسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇقساس قۋانىش. اۆتور تالاي ۋاقىت پەن كۇش-جىگەرىن جۇمساپ، جازاتىن تاقىرىبىن، يدەياسىن، وقيعا جەلىسىن  ويلانادى، تولعانادى، جۇرەگىنەن وتكىزەدى. سودان كەيىن عانا ول كوركەم دۇنيەگە اينالىپ، وقىرمانىنا، تىڭداۋشىسىنا بولماسا كورەرمەنىنە جول تارتادى. كەيبىر تۋىندىلار شىعا سالىسىمەن حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الىپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ۇمىتىلسا، ەندى بىرەۋلەرى جارىققا شىققان ساتىنەن باستاپ حالىقپەن بىرگە جاساسادى، تاعى بىرەۋلەرى مۇحاڭ ايتقانداي 30-40 جىل ۋاقىتتان كەيىن بارىپ قانا ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ جاتادى. ال مەنىڭ ءوز تانىمىم مەن باعالاۋىمدا ءشامشى قالداياقوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ونەر تۋىندىلارى قاي ۋاقىتتا بولماسىن حالىقپەن بىرگە جاسايدى. مەن وسى ارادا مۇحاڭدى جاقسى تۇسىنەمىن. ويتكەنى ءوز باسىمىزدان دا وسىعان ۇقساس كەلەڭسىز جايتتار ورىن العان. وعان توقتالىپ جاتپاي-اق قويايىن.

مەن قۇداش مۇقاشەۆتىڭ ءوزىن دە، جارى اقجولتاي جىلقىبايقىزىن دا كورگەن اداممىن، كىتابىنا العىسوز جازعان جازۋشىلار اراسانباي ەستەنوۆ پەن شاكەن كۇمىسباەۆتى دا تانيمىن. ال، ءشامشى قالداياقوۆ اندەرىن زەرتتەپ، ونىڭ ءانىنىڭ، ءومىرىنىڭ كەيبىر كەزدەرىنە نەگىزدەلگەن «سىعان سەرەناداسى» اتتى پەسا جازدىم. قازىر ء«شامشى فەنومەنى» دەگەن زەرتتەۋ كىتاپ جازىپ جاتىرمىن. بۇل ءاننىڭ سازى شامشىنىكى ەكەنىنە كوپ جىلدان بەرى ءشامشى اندەرىنىڭ قۇپيا سىرلارىنا ءۇڭىلىپ جۇرگەن ادام رەتىندە ەش كۇمانىم جوق. ونىڭ ۇستىنە وۋ، اعايىندار، قولدارىڭىزدا ەش دەرەك بولماسا اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى دەگەن سوزگە سەنىپ، اشىق حات ۇيىمداستىرۋ دەگەن نە سۇمدىق؟ قۇداش مۇقاشەۆتىڭ مۇراسىنا شىن جانى اشيتىن ادام ءاربىر ولەڭىنە، شىعارماسىنا ۇلكەن زەرتتەۋ جاساپ بارىپ قانا قورىتىندى شىعارۋى كەرەك. اۆتورلىق قۇقىق ۇيىمى بار، بىراق سول ۇيىم تىركەيتىن كەز كەلگەن شىعارمانىڭ تاقىرىبىن، مازمۇنىن، يدەياسىن ساراپتايتىن بۇرىنعى كەڭەس وداعى تۇسىنداعىداي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوركەمدىك كەڭەس قۇرىلۋى كەرەك شىعار. ويتكەنى، ءبىر-بىرىمەن اتتاس اندەر، ولەڭدەر، ت.ب. كوركەم تۋىندىلار قاپتاپ كەتتى. ال داۋلى ماسەلە تۋدىرىپ وتىرعان «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» ءانىنىڭ اۋەنى – ءشامشى قالداياقوۆتىكى، ءسوزى – مۇحتار شاحانوۆتىكى ەكەنىنە ناقتى دالەلدەرمەن كوزىمىز انىق جەتتى. بۇل ءىستىڭ اقىرى سوتقا دەيىن جالعاسسا دا، تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان ايعاقپەن اۆتورلارى – ش.قالداياقوۆ پەن م.شاحانوۆ دەگەن شەشىم شىعادى. بىراق ءىستى ناسىرعا شاپتىرا بەرۋ ەلدىگىمىزگە، ازاماتتىعىمىزعا سىن. سوندىقتان «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» ءانىن ق.مۇقاشەۆتىكى دەپ ساناعان ادامدار، بۇگىنگى دالەلدەردەن كەيىن، ەل الدىندا ءباسپاسوز بەتىندە، بولماسا تەلەارنالار ارقىلى قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، كەشىرىم سۇراسىن» دەپ ءباتۋالى بىتىمگەرشىلىك ءسوز ايتتى.

بەيسەن قۇرانبەك باعدارلامانى «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» انىنە قاتىستى ورىن العان كەلەڭسىز جايت، داۋلى ماسەلە وسى حاباردان كەيىن قايتادان كوتەرىلمەۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىز انگە قاتىستى بۇلتارتپاس ايعاقتار ارقىلى ءاننىڭ اۋەنىن جازعان – ءشامشى قالداياقوۆ، ءماتىنىن جازعان – مۇحتار شاحانوۆ  ەكەنىن حالىققا جەتكىزدىك» دەگەن قورىتىندى سوزبەن اياقتادى. باعدارلاما سوڭىنان جۇبانىش جەكسەنۇلى «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» ءانىن تاماشا مانەرىندە تامىلجىتا ورىنداپ شىقتى.

***

كەز-كەلگەن داۋلى ماسەلە جان-جاقتى ساراپتاۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان  ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار دارىن يەلەرىن وزگەنىڭ مۇراسىن يەمدەنەتىندەي بەيشارا حالگە تۇسىرگەن ايىپتاۋلارعا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايتىندىقتان دا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.

قۇداش مۇقاشەۆتىڭ «بايانجۇرەك» باسپاسىنان 2013 جىلى شىققان «سويلەپ ءبىر كەتسە وتكەندەر» اتتى جيناق كىتابىنىڭ العىسوزى رەتىندە «قۇداش (قۇدايبەرگەن) مۇقاشەۆتىڭ ءبىر ولەڭى حاقىندا» دەگەن حاتتى جازعان سەگىز ادامنىڭ ىشىندە، اتتارى ءبىراز دەڭگەيدە بەلگىلى ەكى ادام بار.

ونىڭ ءبىرى – قاپال اۋداندىق «قاپال ەڭبەككەرى» گازەتىندە اۋدارماشى، كەيىننەن جاۋاپتى حاتشى، «جازۋشى» باسپاسىندا اعا رەداكتور، 2002 جىلدان «بايانجۇرەك» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق «دارابوز» كونكۋرستارىنىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىمپازى اراسانباي ەستەنوۆ. قۇداش مۇقاشەۆتىڭ «سويلەپ ءبىر كەتسە وتكەندەر» كىتابى اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «بايانجۇرەك» باسپاسىنان جارىققا شىققان. ياعني، ونىڭ جازعان مۇراسىن جيناقتاپ، ارحيۆ ماتەريالدارىن دا سۇراستىرىپ، جوعىن تۇگەندەپ جۇرگەن بىردەن ءبىر ادام. اراسانباي ەستەنوۆپەن بىرنەشە رەت جولىققان كەزىمىزدە، قولىندا ءاننىڭ قۇداش مۇقاشەۆتىكى ەكەندىگى جايلى ەش دەرەگى بولماسا دا ول العاشىندا، ءوز پىكىرىن جان-جاقتى دالەلدەۋگە تىرىسىپ، ءتىپتى، كىتاپتىڭ العىسوزىندەگى ويىن نىقتاي تۇسكەن «اشىق حاتىن» مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتىنا جولدادى.

 «...بۇل ءاندى بالا كۇنىمىزدەن مارقۇم قۇداش مۇقاشەۆتىڭ ءانى دەپ ەستىپ، جاتتاپ وستىك، ايتىپ وستىك. الدىڭعى بۋىن اعالارىمىز سولاي ايتاتىن. بۇكىل اقسۋ، قاپال ءوڭىرىنىڭ، قالا بەردى كۇللى جەتىسۋ جۇرتشىلىعى ءسۇيىپ ايتاتىن ءان ەدى. ۇلكەن كىسىلەر ءتىپتى ءان ماتىنىندەگى اقىن جەڭەشەسىنىڭ پروتوتيپىنە دەيىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، اڭگىمەلەپ ءجۇرۋشى ەدى. العاش رەسپۋبليكا سارايىندا وتكەن ءشامشى ادەرىنە ارنالعان كونتسەرتتە ء«سوزى – مۇحتار شاحانوۆتىكى، ءانى – ءشامشى قالداياقوۆتىكى» دەگەندى ەستىگەندە ورنىمىزدان تۇرىپ كەتە جازداعانىمىز دا راس. اقسۋ اۋدانىنىڭ ازاماتتارى تەلەفون سوعىسىپ، حابارلاسىپ، «بۇل قالاي دەسىسىپ»، اقىلداسا كەلە گازەتكە («قازاق ادەبيەتى»، 9-15 ءساۋىر، 2010 جىل) جازعانىمىز دا شىندىق. وسىدان كەيىن قۇداش مۇقاشەۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «بايانجۇرەك» باسپاسى مۇرىندىق بولىپ، الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن «سويلەپ ءبىر كەتسە وتكەندەر» دەگەن اتپەن مارقۇمنىڭ ءبىر تومدىق جيناعى جارىققا شىقتى. جيناقتى قۇراستىرۋشى مارقۇمنىڭ جۇبايى – اقجولتاي جىلقىبايقىزى. اقىننىڭ تۋىستارى مەن كوزكورگەن جەرلەستەرىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «قازاق ادەبيەتىنە» جاريالانعان سول ماقالا سول كۇيىندە كىتاپتىڭ العىسوزى رەتىندە بەرىلدى. ونداعىمىز «ادىلدىگىن ۋاقىت – قازى ءوزى انىقتار» دەگەن وي ەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىز: «مارقۇمنىڭ بالدىزى مايرا جىلقىبايقىزىنىڭ ايتۋىنشا، ءشامشى اعا بۇل ءاندى نوتاعا ءتۇسىرىپ، جاريالاپ ۇلگەرمەي كەتكەن بولار» دەگەن كۇدىك ەدى. ءسوزىن جازعان ادامدى حابارلاۋشىلار شاتاستىرىپ العان بولار دەگەنبىز...

شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك، مۇراعاتتان بۇل ءاننىڭ قۇداش اعامىزدىكى ەكەنىن ايعاقتايتىن ەشبىر دەرەك تابا المادىق. بىراق قۇداش اعامىزدىڭ كوزى ءتىرى قارىنداسى نۇكەن اپاي: «بۇل ءان 1964 جىلى قۇداشتىڭ قىزى كەمەننىڭ شىلدەحاناسىندا ايتىلعان» دەيدى. سول سياقتى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالادا كەلتىرىلگەندەي سول كەزگى اۋدان باسشىلارى مەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ (ق.قابدولدين، ا.زيادانوۆ، ت.شىنىبەكوۆا ت.ب.) ايتۋلارىنشا «اقسۋدان ۇشقان اققۋلار» ءانى 1964-67 جىلدارداعى اۋداندىق كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەلەرىنىڭ فەستيۆالدەرىندە بىرنەشە رەت ورىندالىپ، جۇلدەلى ورىندارعا دا يە بولعان. دەمەك، تانىمال تۋىندىعا اينالعان. ەل باسقارعان ايتۋلى ارداگەر اقساقالدارىمىزدىڭ سوزىنە سەنبەسەك، كىمگە سەنبەكپىز؟!.».

انگە قاتىستى ناقتى ايعاقتار تابىلدى. ەندى جالا جابۋشى جاق قاتەلىكتەرىن مويىنداپ، كەشىرىم سۇرامايىنشا، بۇل ءىستىڭ ورتا جولدا توقتاپ قالمايتىنىن ايتقانىمىزدان كەيىن اراسانباي ەستەنوۆ رايىنان قايتىپ مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتىنا كەشىرىم حاتىن جولدادى. حاتتىڭ تولىق ءماتىنى مىناۋ:

 «قادىرمەندى مۇحا!

ەڭ الدىمەن ءبىراز شارشاتىپ، جۇيكەڭىزگە تيەتىن ارەكەتتەرىمىز ءۇشىن وزىڭىزدەن كەشىرىم وتىنەمىز. قولىمىزدا «اقسۋدان ۇشقان اققۋلار» اتتى ءاننىڭ مارقۇم قۇداش مۇقاشەۆتىكى ەكەنىن دالەلدەيتىن ەشبىر دالەل مەن مۇراعاتتى دەرەكتىڭ جوقتىعىنان بۇل تۋىندىنىڭ ءسىز بەن مارقۇم ءشامشى اعامىزدىڭ شىعارماسى ەكەنىن مويىندايمىز. بۇعان ءوزىڭىز ايعاق ەتىپ كەلتىرگەن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1968 جىلعى اتالمىش ءنومىرىن كورىپ، كوزىمىز جەتتى. اۋىل، اۋدان اعالارى دەپ ساناعان ۇلكەندەردىڭ سوزىنە ەرىپ، ءبىز دە سول كىسىلەردى جاقتاپ، ماقالاعا («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 9-15 ءساۋىر، 2010ج.) قول قويىپ، كىتاپقا ەنگىزگەنىمىز ءۇشىن وزىڭىزدەن جانە مارقۇم ءشامشى اعامىزدىڭ ارۋاعىنىڭ، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ الدىندا ءۇش قايتارا ءيىلىپ، كەشىرىم وتىنەمىز. «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» دەگەندەي، بىزدەن ءبىر پەندەشىلىك كەتكەنى راس.

مەن ءۇشىن بۇل ۇلكەن ساباق، ساباق بولعاندا دا اششى ساباق بولدى. «الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەگەندى دە ايتقان ءوز اتالارىمىز عوي، مۇحا! ءبىر جولعا كەڭدىك جاسار دەگەن ۇمىتپەن الدىڭىزعا باس يگەن قالامداس ءىنىڭىز اراسانباي ەستەنوۆ».

ەكىنشىسى – «قازاق ەلى»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىندە جانە ت.ب. باسىلىمداردا ادەبي قىزمەتكەر، «بالالار ادەبيەتى» باسپاسىندا باس رەداكتور بولىپ قىزمەت ەتكەن، بىرنەشە كىتاپتاردىڭ اۆتورى، «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى شاكەن كۇمىسباەۆ. ۇلكەن داۋعا سەبەپشى بولعان سول ءبىر حات تۋرالى، بىرنەشە مارتە حابارلاسقانىمىزبەن، ول «ايتۋعا وڭاي...» باعدارلاماسىنا بەرگەن سۇحباتىنداعى ويىن قايتالاۋمەن بولدى. بىراق، «گازەت بەتىنە باسىلعان ناقتى دەرەكتى مىسە تۇتپاي، باستاپقى پىكىرلەرىڭىزدە قالاتىن بولساڭىزدار، ءىستى اشىق سوتتا جالعاستىرۋعا دايىن وتىرعانىمىزدى» بىلدىرگەنىمىزدە، شاكەن كۇمىسباەۆ تا مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتىنا كەشىرىم سۇراعان تومەندەگى حاتىن جولدادى:

 «قۇرمەتتى مۇقا!

ءاننىڭ اۆتورى – ءسىز، كومپوزيتورى – ءشامشى قالداياقوۆ ەكەنى دالەلدەندى. سىزدەن، مارقۇم ءشامشى اعامىزدان كەشىرىم وتىنەمىن. شاكەن كۇمىسبايۇلى. 17.09.2014ج.»

وسى ارادا ءبىز ق.مۇقاشەۆتىڭ ايەلى اقجولتاي جىلقىبايقىزىمەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانىمىزدى ايتا كەتەلىك. ول كىسى:

«قۇداش ۇيدە وتىرعاندا دومبىرادا، كەيدە گيتارادا وسى ءاندى ۇنەمى اقىرىن تىڭقىلداتىپ ويناپ، ء«وزىم شىعارعان ءان» دەپ ايتىپ وتىراتىن. كەيىن اۋىل-ايماق بارلىق جيىندارىندا ءاندى قۇداشتىكى دەپ حابارلايتىن بولدى. بىراق، مەنىڭ قولىمدا ءاننىڭ قۇداشتىكى ەكەنىن ايقىندايتىن ەشبىر دەرەك جوق. ءوزىمنىڭ قان قىسىمىم دا جوعارى، دەنساۋلىعىم دا ءماز ەمەس. سوڭعى كەزدە انگە قاتىستى ايتىلىپ جاتقان داۋ-داماي جۇرەگىمە اۋىر ءتيىپ جاتىر. سوندىقتان ەندىگى جەردە بۇل ماسەلەمەن حابارلاسپاي-اق قويىڭدارشى» – دەپ ءوتىنىش جاسادى.

سارالاۋ، جان-جاقتى زەرتتەۋ بارىسىندا «اقسۋدان ۇشقان اققۋىم» ءانى جازىلعان جانىندا سارقىراپ اعىپ جاتقان اقسۋ وزەنى بار، مادەني اۋىلىندا وسى ءان توڭىرەگىندە ارنايى بايقاۋ وتە سالىسىمەن، ۇلكەن داۋدىڭ العا شىعۋى «مۇحتار شاحانوۆقا قارسى ادەيى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كەزەكتى اياقتان شالۋلاردىڭ ءبىرى مە» دەگەن ويعا دا قالدىق.

سونىمەن، «اقسۋدان ۇشقان اققۋىمنىڭ» العاش تۇساۋى كەسىلگەنىنە 46 جىل تولعانى جانە اتالعان ءاننىڭ ءسوزى مەن ءانىن جازعان ادامداردىڭ اتتاتىر تولىق ايقىندالىپ، ناعىز شىندىق جەڭىسكە جەتتى.

جاننا يمانقۇل،

عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى

سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz