Basy: Keshigip tughan keremet

Jalghasy: I Chempionat. 1960. Kenes futbolynyng altyn dәuiri

Jalghasy: II Chempionat. 1964. «Qyzyl furiyanyn» túnghysh tabysy

Jalghasy: III chempionat. 1968. Teris týsken «tenge»

Jalghasy: IV chempionat. 1972. Almansha arman-komanda

Jalghasy: V chempionat. 1976. Segiz saghatqa sozylghan turniyr

Jalghasy: VI chempionat. 1980. Nemisterding ekinshi altyny

Jalghasy: VII chempionat. 1984. Miysheli Platiny festivali

Jalghasy: VIII chempionat. 1988. «Ghasyr goly» jәne ghalamat futbol

Jalghasy: IH chempionat. 1992. «Dat dinamiytinin» dýmpui

Qart qúrlyqtyng kezekti dop dodasy túnghysh ret futboldy oilap tapqan elde – Angliyada ótkizildi.

Orta tolsyn, Europa!

Qym-qighash oqighagha toly 90-jyldar Europanyng sayasy kartasyn edәuir ózgeriske úshyratty. Federasiyalar men imperiyalar ydyrap, jana memleketter dýniyege keldi, olarmen birge jana sporttyq úiymdar payda boldy.

Shvesiyada ótken aldynghy qúrlyq dodasy kezinde-aq Baltyq jaghalauyndaghy ýsh el – Litva, Latviya jәne Estoniya Europa futbol qauymdastyqtary odaghynyng tolyqqandy mýshesi atandy. Sol 1992 jyldyng qara kýzinde Ázerbayjan men Moldova da UEFA qúramyna kirdi. 1956 jyldan beri Aziya aimaghynda syngha týsip kelgen Izraili de sayasy sebepterge baylanysty FIFA-men kelise otyryp, europalyq futbol shanyraghyna kelip qosyldy. Al 1993 jyldyng 17 mausymy kýni Qart qúrlyqtyng futbol úiymy Armeniya, Belarusi, Gruziya, Resey, Slovakiya, Sloveniya, Ukraina, Horvatiya, Chehiya sekildi jana mýshelermen tolyqty.

Jalpy osy onynshy chempionat ón boyyna ózgerister kóp engiziluimen tariyhqa endi desek, artyq bolmas. Túnghysh ret qúrlyq dodasynda jenis ýshin 3 úpay beriletin boldy. Múnymen qatar, osy jarystan bastap komandalargha oiyn barysynda ýsh oiynshy almastyrugha rúqsat etildi. Pley-off satysynda qosymsha uaqytta soghylghan gol «altyn gol» dep eseptelip, oiyn toqtatylatyny turaly da sheshim qabyldandy. Sosyn kezinde tórt komanda, keyin kele segiz qúrama qatysqan Europa chempionattarynyng finaldyq turniyri taghy da keneytildi. Qart qúrlyqtaghy memleketter sanynyng kýrt kóbengine (olardyng úzyn sany 49-gha jetti) baylanysty turnirding sheshushi kezenine endi 16 komanda qatysatyn boldy. Irikteu synynda búlardyng 47-si ózara kýsh synasty (Angliya chempionatty úiymdastyrushy el retinde finaldyq turnirge birden joldama aldy, al BÚÚ-nyng 1992 jyly Yugoslaviyagha qarsy qabyldaghan sanksiyasynyng kýshi әli joyylmaghandyqtan, ol elding qúramasyn búl dodagha da qatystyru mýmkin bolmady).

Irikteu kezeninde búrynghyday 7 emes, 8 top qúrylyp, olardyng jenimpazdary finaldyq syngha joldama aldy (qatysushylar kóbeygen son, toptardyng basym kópshiligi 6 komandadan qúraldy). Ekinshi oryn alghan komandalardyng eng ýzdik altauy da osy jetistikke ie boldy, al qalghan ekeui beytarap alanda túmandy Alibiongha beriler songhy 16-joldamany sarapqa saldy.

Tandaulylar tiziminde – Týrkiya men Horvatiya

Búrynghy chempionattarmen salystyrghanda, 1996 jylghy dop dodasynyng irikteuinde oqys oqighalar onsha bola qoyghan joq. Múnda mamandardyng ýmitin aqtamaghan bir-aq komanda boldy, ol – AQSh-taghy әlem birinshiligining qola jýldegeri Shvesiya qúramasy edi. Olar kýtpegen jerden týrikterge jol berdi. Jankýier qauymdy tek Palermoda Italiyany tize býktirgen horvattar ghana tang qaldyrdy. Degenmen onyng da ózindik sebepteri joq emes-ti: Miroslav Blajevich baptaghan Horvatiya qúramasynyng negizgi futbolshylary – Zvonimir Boban, Davor Shuker (irikteu turniyrining súrmergeni, 12 dop), Robert Prosiynechki, Robert Yarny jәne taghy basqalar kezinde kýlli qúrlyqty dýrildetken, biraq sayasy sebepterge baylanysty biraz jyl eshqanday jarysqa qatysa almay qalghan Yugoslaviya komandasynda jarqyldaghan edi. Qalghan toptardyng bәrinde de aidarynan jel esken myqty újymdar jenip shyqty.

Sakky qalaysha saqtyqty úmytty?

Aghylshyndar chempionattyng úranyn «Futbol óz ýiine oralady!» dep qoyypty. Olardyng óz elindegi jauapty jarysqa tynghylyqty dayyndalghany da anyq edi. Biraq toptyq turnirding alghashqy eki oiynynda bas bapker Terry Veneyblsting shәkirtteri óz dengeyinde óner kórsete almady. «A» tobynyn ghana emes, tútas dodanyng túsaukeser matchynda olar Shveysariyany úta almady (1:1). Kelesi oiynda «ejelgi dúshpany» – Shotlandiyany әupirimmen әreng útty (2:0, shotland shabuylshysy Gary Makalister penality sogha almady). Tek ýshinshi oiynda ghana alang iyelerining adymy ashyldy. Ádette ózderine óte qolaysyz qarsylas sanalatyn gollandyqtardy olar 4:1 esebimen «shashyp» tastady. Dәl sol uaqytta Shotlandiya Shveysariyany 1:0 esebimen útyp jatqan bolatyn (búl match sol kýii ayaqtaldy). Eger shotlandyqtar ekinshi goldy engizgende, «qyzghaldaqtar elinin» komandasy shiyrek finalgha da shygha almas edi...

«V» tobynda rumyndardyng joly bolmady. Ýsh oiynda da qarsylastarymen teng dәrejede silkilesken olar soghan qaramastan birde-bir úpay ala alghan joq. Onyng ýstine, dat tóreshisi Mikkelisen óreskel qatelik jiberip, rumyn jartylay qorghaushysy Doriynel Muntyanudyng bolgarlardyng qaqpasyna soqqan taza golyn eseptemey tastady. Búl toptan Fransiya men Ispaniya ozyp shyqty. Alghashqysy 27, keyingisi 24 oiyn boyyna jenilmey kele jatqan atalghan komandalardyng ózara kezdesui 1:1 esebimen teng ayaqtaldy.

«S» tobyn júrttyng bәri «ólim toby» dep atady. Mamandar da, jankýierler de «búl toptan azuy alty qarys Germaniya men Italiya «tiri» shyghatyn bolar» dep topshylaghan bolatyn. Nemister ol ýmitti aqtap, birinshi oryn aldy. Al «skuadra adzurranyn» bas bapkeri Arrigo Sakky Reseydi jengen song (2:1, Italiyanyng birinshi goly Qazaqstan qúramasynyng qazirgi «su jana» bapkeri Stanislav Cherchesovting óreskel qateliginen song soghyldy), negizgi qúramdaghy 6 jigitin auystyryp, Chehiyamen kezdesuge tym nemqúraydy qarady. Kerisinshe, sonyng aldynda ghana nemisterden onbay «tayaq jegen» shyghyseuropalyqtar italiyalyqtargha qarsy oiynda jankeshtilikting keremet ýlgisin kórsetti (2:1). Ózara jekpe-jekte tarazy basyn ózine qaray audaryp alghan chehtardyng jaghdayy endi birshama tәuir edi, óitkeni olar songhy turda orystarmen, al Italiya nemistermen oinaytyn. Nәtiyjede eki match ta teng ayaqtalyp, shiyrek finalgha shygha almaghan Sakkiyding basy bәlege qaldy.

«D» tobyna ózara dengeyles komandalar týsken bolatyn. Sondyqtan da, oiyndardyng kópshiligi tartysty ótti. Qúrlyqtyq dodagha túnghysh qosylghan Týrkiya futbolshylary birde-bir dop sogha almaghanymen, ontýstik komandalaryna tәn sheber tehnikasymen este qaldy. Áytse de, dopty naghyz úrshyqsha ýiirushiler – portugaldyqtar edi. Múnday iri jarysqa on jyldyq ýzilisten song kelip otyrghan olar birden jankýier qauymnyng sýiiktisine ainaldy. Horvatiya komandasy da olargha layyqty qarsylas bola bildi. Al Europa chempiony – Daniya qúramasynyng toptyq turnirde-aq «tonqalang asuy» eshkimdi tang qaldyrghan joq, óitkeni búl kezde komandada buyn almasu prosesi jýrip jatqan-dy. Sol sebepti, aghayyndy Laudruptardyng birige tize qosqan әreketinen de eshtene shyqpady.

«Siyrlar emes, jurnalister de qútyrypty»

Shiyrek finaldyq oiyndar ýlken janjalmen bastaldy. Angliya – Ispaniya matchynyng aldynda Londonnyng beypil auyz tabloidtary basqa taqyryp qúryp qalghanday, «ispan últy әlemdik órkeniyetke ne qosty?» degen mәseleni qozghady. Qarsylastaryn barynsha múqatudy maqsat tútqan olardyng pikirinshe, «ispandyqtardyng adamzatqa bergeni – korrida, flaminko, gitara, jýgeri jәne... sifiliys» eken (Hristofor Kolumb Amerikany ashqan kezde, búl aurudy ýndisterden júqtyryp alghan ispandyqtar ony Europagha jaydy degendi menzegeni ghoy).

Piyreney týbeginen kelgen qonaqtar múny oqyghan son, ashugha bulyqty. Tap osy kezde Úlybritaniya siyrlarynan qútyrghan auru shyghyp, әlem dýrligip jatqan bolatyn. Shabuylshy Hulio Salinas baspasóz mәslihatynda: «Sizderde siyrlar ghana emes, jurnalister de qútyra bastapty ghoy», – dep bir týirep ótti. Aqyrynda: «Býgingi oiynda sizderdi stadionnan 2-aq myng jankýier qoldaydy emes pe?» – degen kezekti kekesin-saualgha әnsheyinde ýnemi jymiyp jýretin ispandyq bapker Havier Klementening ózi: «Esesine, sizderding tileulerinizdi 75 myng alqash tileydi!» – dep saldy.

Búdan song oiynnyng da keskilesken jaghdayda ótkeni týsinikti bolar. Negizgi uaqytta tarazy basy teng bolghanymen, fransuz tóreshisi Batta janaghy Salinastyng taza golyn eseptemey qoydy, oghan qosa aghylshyndardyng qaqpasyna eki ret taza 11 metrlik belgilemedi. Qosymsha 30 minutta tipti alang iyeleri óz qaqpasynan alysqa úzay almay qaldy. Alayda matchtan songhy penality seriyasynda 4:2 esebimen Veneyblsting jigitteri basym týsti.

Búl satynyng basqa kezdesulerinde de jenimpazdar aiqyn basymdyq kórsete almady. Fransuzdar gollandyqtardy penality arqyly tize býktirse, chehtar portugaldyqtardan tek Karel Poborskiyding tendesi joq shedevr-golynyng arqasynda ghana basym týsti (cheh futbolshysy dopty aldynan andyzdap shygha kelgen qaqpashynyng ýstinen asyra soqqan-dy). Al Germaniya Horvatiyany shved tóreshisi Leyf Sundellding kómegimen sýrindirdi desek, artyq ketpespiz. Sheshushi gol soghylar aldynda Markus Babbeli horvat qorghaushysyn kópe-kórneu iyterip jyghyp, óz kapitany Mattias Zammerge pas shygharyp berdi.

Bir qyzyghy, jartylay final kezeninde de jenimpazdar (nemister men chehtar) penality arqyly anyqtaldy. Qosymsha uaqyt finaldyq kezdesude de qajet boldy. Biraq búl joly nemis bapkeri Berty Fogts oiynshylardy sәtti almastyra bildi: Marko Bode ortanghy shepting oiynyn jandandyrsa, Oliyver Birhoff qos dop soghyp, matchtyng basty qaharmanyna ainaldy. Onyng ekinshi goly Europa chempionattary tarihyndaghy túnghysh «altyn gol» edi.

Germaniya qúramasy ýshinshi ret altynnan alqa taqty.

H EUROPA ChEMPIONATY

(1996 jyl, Angliya)

Finaldyq turnirde 31 match ótkizilip, 64 dop soghyldy (bir oiynda orta eseppen – 2,06).

Mergen futbolshy: Shiyrer (Angliya) – 5 dop. 

«A» toby

Angliya – Shveysariya – 1:1, Gollandiya – Shotlandiya – 0:0, Shveysariya – Gollandiya – 0:2, Angliya – Shotlandiya – 2:0, Shotlandiya – Shveysariya – 1:0, Angliya – Gollandiya – 4:1.

1. Angliya 3 7:2    7
2. Gollandiya 3 3:4    4
3. Shotlandiya 3 1:2    4
4. Shveysariya 3 1:4    1 

«V» toby

Ispaniya – Bolgariya – 1:1, Fransiya – Rumyniya – 1:0, Bolgariya – Rumyniya – 1:0, Ispaniya – Fransiya – 1:1, Fransiya – Bolgariya – 3:1, Ispaniya – Rumyniya – 2:1.

1. Fransiya 3 5:2    7
2. Ispaniya 3 4:3    5
3. Bolgariya 3 3:4    4
4. Rumyniya 3 1:4    0

«S» toby

Germaniya – Chehiya – 2:0, Italiya – Resey – 2:1, Chehiya – Italiya – 2:1, Germaniya – Resey – 3:0, Resey – Chehiya – 3:3, Germaniya – Italiya – 0:0.

1. Germaniya 3 5:0    7
2. Chehiya 3 5:6    4
3. Italiya 3 3:3    4
4. Resey 3 4:8    1

«D» toby

Daniya – Portugaliya – 1:1, Týrkiya – Horvatiya – 0:1, Portugaliya – Týrkiya – 1:0, Daniya – Horvatiya – 0:3, Portugaliya – Horvatiya – 3:0, Daniya – Týrkiya – 3:0.

1. Portugaliya 3 5:1    7
2. Horvatiya 3 4:3    6
3. Daniya 3 4:4    4
4. Týrkiya 3 0:5    0

Shiyrek final

Angliya – Ispaniya – 0:0 (penalitiyden 4:2), Fransiya – Gollandiya – 0:0 (penalitiyden 5:4), Germaniya – Horvatiya – 2:1, Portugaliya – Chehiya –0:1.

Jartylay final

Fransiya – Chehiya – 0:0 (penalitiyden 5:6), Angliya – Germaniya – 1:1 (penalitiyden 5:6).

FINAL

GERMANIYa – ChEHIYa – 2:1 (qosymsha uaqytta)

30 mausym. London. «Uembliy» stadiony. 73 611 kórermen. Tóreshi Payretto (Italiya).

Germaniya: Kepke, Shtruns, Zammer, Babbeli, Helmer, Siyge, Aylits (Bode, 46), Sholli (Birhoff, 70), Hessler, Kuns, Klinsmann.

Chehiya: Kouba, Rada, Kadles, Suhoparek, Hornyak, Nemes, Nedved, Beybl, Berger, Poborsky (Shmiyser, 87), Kuka.

Goldar: Berger, 60, penalitiyden (0:1), Birhoff, 73 (1:1), Birhoff, 95 (2:1).

Eskertu alghandar: Siyge, Hornyak, Zammer, Helmer.

Sәken Sybanbay

Abai.kz