اڭداتۋ

ى. التىنسارين ءومىرىنىڭ سوڭعى بەس-التى جىلىن قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قىستاۋ-ۇيىندە وتكىزەدى جانە سوندا دۇنيەدەن وزىپ، قىستاۋ ماڭىنداعى اتاسى جاڭبىرشىۇلى بالعوجا ءبيدىڭ قاسىنا جەرلەنەدى. زەرتتەۋشى قاۋىمعا قىستاۋ مەن اعارتۋشى جەرلەنگەن بەيىت – ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىن، قوسارلانىپ جۇرەتىن ۇعىم. قاراپايىم سوزبەن ايتساق، قىستاۋ قايدا بولسا، بالعوجا ءبيدىڭ قورىمى دا سول جەردە. سوندىقتان ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن مۇراعاتتىق قۇجاتتىڭ ماڭىزى اسا زور. رەسمي قۇجات اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى قاي جەردە بولعانىن انىق كورسەتەدى. ونى زەيىن-زەردە تارازىسىنا تارتپاس بۇرىن تۇيىتكىلدى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن، مايەگىن تارقاتا كەتپەكپىز.

توماعا تارتۋ نەمەسە ماسەلەنىڭ مايەگى

كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق وقىرمانعا بەلگىلى بولسا كەرەك، بىزدەر 2021 جىلدان باستاپ باق بەتىندە جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدا اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى مەن بەيىتى توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا بولعان، سوندىقتان قازىرگى تاڭداعى توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى بۇرىنعى ميچۋرين سوۆحوزىنىڭ جەرىندە، ياعني وڭ جاق جاعالاۋداعى ويپاتتى جەردە ورنالاسقان بەيىت كەڭەس داۋىرىندە جاڭىلىس بەلگىلەنگەن دەگەن تۇجىرىمدى ناقتى عىلىمي دەرەكتەر مەن دايەكتەمەلەرگە سۇيەنىپ ايتىپ كەلەمىز. اتالعان ماسەلەنى بىزدەر Abai.kz پورتالىنا ءار كەزەڭدە «التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟», «ىبىراي التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟», «ەكى جاۋاپقا – ءبىر جاۋاپ», «توبىلداعى تاسقىن جانە التىنسارين كەسەنەسى» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان جاريالىمدارىمىزدا ەگجەي-تەگجەيلى تالداعان بولاتىنبىز.

بىرنەشە جىل جيناقتالعان جاريالىمداردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شىلدە ايىنىڭ ورتا شەنىندە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان اشىق ۇكىمەت پورتالى ارقىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ق. اقساقالوۆ مىرزاعا: «1947 جىلدان بەرى جۇرت ساناسىنا ورنىعىپ، ءار جىلدارى ۇكىمەت تاراپىنان قارايعان قاراجات جۇمسالعان ى.التىنسارين كەسەنەسى ءوز ورنىندا تۇرا بەرۋى ءتيىس، ال كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قاسىرەتتى 20-30 جىلدارى جويىلىپ، قالا استىندا قالىپ قويعان بالعوجا ءبيدىڭ قورىمىنا «ى. التىنسارين جەرلەنگەن جاڭبىرشىۇلى بالعوجا ءبيدىڭ اۋلەتتىك قورىمى قالا كەڭەيگەن جىلدارى جويىلىپ كەتتى» دەگەن مازمۇنداعى جازۋمەن ءبىر بەلگى سوعىلۋى كەرەك. بۇل كەڭەستىك داۋىردە ورىن العان قاسىرەتتى جىلدارعا تاعىزىم، تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان ءىس-شارا بولىپ تابىلادى. ول ءۇشىن رەسپۋبليكاعا بەلگىلى تاۋەلسىز كاسىبي تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف عالىمداردان قۇرالعان ارنايى كوميسسيا قۇرۋعا قولعابىس بەرىڭىز»، - دەگەن مازمۇنداعى ءوتىنىش حات جولداعان ەدىك.

وبلىس باسشىسىنىڭ اپپاراتى ءبىزدىڭ حاتىمىزدى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا جولداپ، 20024 جىلدىڭ 22-شىلدەسى كۇنى «قوستاناي وبلىسى اكىمدىگىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى» مم باسشىسىنىڭ ورىنباسارى م.ب. ءابدىراحمانوۆتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن تىڭدالىم ۇيىمداستىرىلدى. وعان قوستانايداعى بەلگىلى تاريحشى، فيلولوگ، فيلوسوف عالىمدار، ولكەتانۋشى اقىن-جازۋشىلار، مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، باس-اياعى 14 ادام قاتىستى.

تىڭدالىم كەزىندە تاريحي دەرەكتەر مەن دايەكتمەلەردى تالداۋ ەمەس، تىپتەن، ونى مۇلدەم قابىلداماۋ ايقىن بەلەڭ الدى. ءباسپاسوز ارقىلى تالاي مارتە تالداپ، ۇسىنىپ جۇرگەن عىلىمي دالەلدەرگە قاتىسۋشىلار تاراپىنان ءتۇرلى كۇمان مەن كۇدىك كەلتىرىلىپ (كۇدىك پەن كۇمان ادامنىڭ قيالى سياقتى تابيعاتىنان ءاردايىم شەكسىز، شەتسىز), ولار قاپەرگە الىنبادى. وقىرماندى تىڭدالىمنىڭ قالاي وتكەنىنەن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا وندا كوتەرىلگەن تۇيىتكىلدى ماسەلەردى تاعى ءبىر قوزعاپ وتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز.

ءۇش-ءتورت شاقىرىمدىق (ۆەرست) مەجە جانە سول جاعالاۋ

اعارتۋشىنىڭ قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىنە ورنالاسقان قىستاۋ-ۇيىنە سان مارتە بارعان زامانداس ءارى قىزمەتتەس كىسى، قوستاناي ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ف. د. سوكولوۆ، دەرتكە شالدىققان ۇستازىن كۇندىز-ءتۇنى كۇتىپ، ونى ءوز قولىمەن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالعان شاكىرت ءارى جاس ۇستاز ءا. بالعىمباەۆ، قوستاناي ۋەزى باسشىسىنىڭ اتقوسشىسى بولعان، سول باستىعىمەن بىرگە اعارتۋشىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعان حاسەن ءسابيتوۆ، 1921 جىلى 15 جاسىندا اتا-باباسىنىڭ قورىمىنا زيارات ەتكەن بەلگىلى اقىن ءماريام حاكىمجانوۆالار ى.التىنساريننىڭ قىستاۋى قوستاناي قالاسىنان ءۇش-ءتورت شاقىرىم (ۆەرست) جەردە ورنالاسقان ەدى دەپ جازادى.

اتالعان كۋاگەرلەر ەشبىر جەردە اعارۋشىنىڭ قىستاۋى قوستاناي قالاسىنا قارسى بەتتە، توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ەدى دەگەن ءسوزدى ايتپايدى. التىنسارين زامانىندا توبىل وزەنىنە كوپىر سالىنباعان بولاتىن، سوندىقتان وزەننەن ءارى-بەرى ءوتۋ ماشاقاتى زور قارەكەت ەدى. ايتالىق، اتقوسشى ح.ءسابيتوۆتىڭ ايتۋىنشا، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى وباعان بولىسىنا قوناققا بارعان باستىعىن 10-15 بوشكەنى قۇراستىرىپ، ونىڭ ۇستىنە قايىق قويىپ وزەننەن وتكىزەدى (سلايد1):

سلايد 1. قوستاناي ۋەزى باستىعىنىڭ اتقوسشىسى بولعان ح. سابيتوۆتەن 1947 جىلى م.حاكىمجانوۆا جازىپ العان ەستەلىك.

ۇستازى تۋرالى كولەمدى ەستەلىك جازعان ءا.بالعىمباەۆ: «ى. التىنسارين قىزمەت بابىمەن قالاعا كۇنىنە 2-3 رەت باراتىن ەدى. جازدا پاۋەسكە، قىستا شانا جەگەدى»، - دەيدى. ەندى كوز الدىمىزعا قالاداعى قىزمەتىنە بارۋ ءۇشىن پاۋەسكەنى قوياتىن بوشكەلەردى قۇراستىرۋ، نە بولماسا سوعان ۇقساس باسقا ارەكەت جاساپ جۇرگەن كىسىنىنىڭ قارەكەتىن، بەينەتىن ەلەستەتەيىك. مۇنداي بەينەتتى قارەكەت مىندەتتى تۇردە اعارتۋشىنىڭ ۇيىندە بولعان كىسىلەردىڭ جادىندا قالىپ، ول ءبىر جەردە بولماسا، ءبىر جەردە ايتىلار ەدى. ونىڭ ۇستىنە سول ۋاقىتتاردا قوستاناي تۇرعىندارىنىڭ ءسوز قولدانىسىندا «زارەچنىي»، «زاتوبولسك» دەگەن كوگنيتيۆتەر ءجيى ايتىلاتىن.

تىڭدالىم بارىسىندا ءبىزدىڭ بۇل دايەكتەمەلەرىمىزگە توبىلدىڭ ارعى بەتىنە قىستاۋ-ءۇي سالعان ى. التىنسارين قالاعا وتكەل ارقىلى قاتىناپ جۇرگەن دەگەن ءۋاج ايتىلدى. سول زامانداردا، ارحيۆتىك دەرەكتەردىڭ مالىمەتىنشە، قوستاناي قالاسىنىڭ تۇسىندا ءبىر، قالانىڭ سىرتىندا ەكىنشى ءبىر وتكەل بولعان. قالا تۇسىنداعىسى - «قوستاناي وتكەلى» (كۋستاناي ۋتكۋل) دەپ اتالسا، قالا سىرتىنداعىسى – «ورىس وتكەلى» (ۋرۋس ۋتكۋل) دەپ اتالدى.

ءبىرىنشىسى – قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى شەكارا بولىپ سانالاتىن سايدىڭ (پەرەسەلەندەر  ونى 1870 جىلى قالا بولادى دەپ بەلگىلەنگەن ەسكى «ورداباي-توعاي»-دىڭ قۇرمەتىنە كەيىنىرەك «ورداباي-ساي» دەپ اتاپ كەتەدى جانە قالانىڭ العاشقى ۇيلەرى سول ماڭايدان سالىنا باستايدى) تۇسىندا ورنالاسسا، ال ەكىنشىسى – «ورداباي-توعاي»-دان وزەن اعىسى باعىتىمەن جۇرگەندە 2 شاقىرىم (ۆەرست) تومەندەگى مەكەندە ورنالاستى.

«ورداباي-توعاي» مەن «قوستاناي وتكەلى» اراسى، قولىمىزداعى ارحيۆتىك دەرەكتىڭ مالىمەتىنشە، 8-9 شاقىرىم جەر بولعانىن ەسكەرەك، «ورىس وتكەلى» قالادان 6-7 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بولىپ شىعادى. اتالعان ەكى وتكەلمەن توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى قىستاۋعا باراتىن كىسى 3 شاقىرىمدىق قاشىقتىقتان ەكى-ءۇش ەسە ارتىق جول ءجۇرىپ باراتىنى قاراپايىم ەسەپ بىلەتىن كىسىگە بىردەن تۇسىنىكتى. اعارتۋشىنىڭ ۇيىندە بولعان جوعارىدا اتى اتالعان كىسىلەر قىستاۋ-ۇيگە وتكەلدەن ءوتۋشى ەدىك دەپ ەسكە المايدى. ويتكەنى وتكەلدەن ءوتۋ – تار ارىقتان قارعىپ ءوتۋ ەمەس، بەلگىلى بەينەتى، قيىندىعى، ماشاقاتى بار ارەكەت. سوندىقتان ول - ەستە قالاتىن ارەكەت، كورىنىس ەكەنى ءسوزسىز.

كۋاگەرلەر دەرەگىندەگى ءۇش-ءتورت شاقىرىمدىق مەجە التىنساريننىڭ قىستاۋى قوستاناي قالاسى ورىن تەپكەن توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا بولعان دەگەن پىكىرگە «ات باسىن» جەتەلەيتىنى انىق. بۇل دايەكتەمەنىڭ دۇرىستىعىن 1941-43 جىلدارى ۇستازى تۋرالى «ۆوسپومينانيا وب ي. ا. التىنسارينە، پەرۆوم ينسپەكتورە نارودنىح ۋچيليشش ب. تۋرگايسكوي وبلاستي» دەپ اتالاتىن قولجازبالىق ەستەلىك جازعان ءا. بالعىمباەۆتىڭ «التىنسارين توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن 3-4 شاقىرىم جەردە 5-6 بولمەلى ءۇي سالدى» دەپ، شەگەلەپ جازعان اقپاراتى دا قۋاتتايدى.

ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، ءا.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگى 1941 جىلى قازاق سسر-ءىنىڭ ۇكىمەتى ى.التىنساريننىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعاننان كەيىن جازىلا باستايدى. بىراق ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ ورىندالۋىن كەيىنگە شەگەرتەدى. 1943 جىلى ءا.بالعىمباەۆتىڭ ءوزى قايتىس بولادى. كەيىننەن ونىڭ تولىق اياقتالماعان قولجازباسى پاراق رەتىمەن سۇرىپتالماعان تۇردە عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار بولىمىنە تاپسىرىلادى. سول رەتتەلمەگەن ەستەلىكتىڭ ءبىر تۇسىندا ول التىنساريننىڭ قىستاۋى تۋرالى مالىمەتكە قايتا ورالا كەلە، ونىڭ ورنالاسقان ورنىن توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە دەپ تە جازادى: «پري پەرەەزدە يز تۋرگايا ۆ كۋستاناي يبراي التىنسارين ەتوت سۆوي دوم پرودال پود تۋرگايسكوە رەمەسلەننوە ۋچيليششە ي پوسترويل نا ەتي دەنگي ۆبليزي كوستانايا زا ر. توبىل ۆ 4 ۆەرستاح وت كۋستانايا دەرەۆياننىي دوم س 5-6 كومناتاح س نادۆورنىمي پوسترويكامي، يز دەرەن ي زابوروم يز توگو جە ماتەريالا. نەسومنەننو ەمۋ، كاك پريبىۆشەمۋ پوسلە دولگوگو وتسۋتستۆيا، پوموگلي بليجايششيە رودستۆەننيكي گلاۆنىم وبرازوم دوستاۆكوي ستورويماتەريالوۆ ي رابوچيح رۋك».

اتالعان اقپاراتتى ماتىندىك جانە كوگنيتيۆتىك تۇرعىدان دۇرىس تالداي الماعاندىقتان، كەڭەستىك داۋىردەگى، سونداي-اق تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى التىنسارينتانۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى «توبىلدىڭ ارعى بەتىندە» دەگەن ۇعىمدى قوستاناي قالاسىنان جاعىنان قاراستىردى جانە قاراستىرىپ كەلەدى. ءا. بالعىمباەۆ قوستاناي قالاسىندا 1886-1890 جىلدارى ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، ودان سوڭ جەتىقارا، قارابۇتاق، ورىنبور، الماتى قالالارىن مەكەن ەتەدى. ەستەلىكتى جازعان جىلدارى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ول الماتى قالاسىندا تۇرىپ جاتقان بولاتىن.

ەستەلىكتە ۇستازىنىڭ تورعاي كەزەڭىندەگى قىزمەتىن سۋرەتتەي كەلىپ، ونىڭ قوستانايعا كوشكەن وقيعاسىن بايانداعان تۇستا اۆتور «ارعى بەت» دەگەن ۇعىمدى قولدانادى. سەبەبى تورعاي جاقتان قاراعاندا، قوستاناي قالاسى توبىلدىڭ ارعى بەتىندە (ياعني سول جاعالاۋدا) ورنالاسقان. اۆتور اتالمىش ۇعىمدى اعارتۋشىنىڭ تورعايدان قوستانايعا كوشۋ جولىنىڭ باعىتىمەن ايتىپ وتىر. بۇل تۇستا جازبانىڭ «ۆبليزي كوستانايا زا ر. توبىل ۆ 4 ۆەرستاح وت كۋستانايا» دەگەن سويلەمىنە ءمان بەرەيىك. ورىسشا ءماتىندى جاقسى تۇسىنەتىن كىسىگە سويلەمنىڭ مازمۇنى ابدەن ايقىن. ءماتىن «توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە قوستاناي قالاسىنىڭ جانىندا قوستانايدان (قالادان) 4 شاقىرىمدىق جەردە» دەگەندى ۇعىندىرىپ تۇر. ەگەر ول كىسىنىڭ اتالعان جازباسىن قوستاناي قالاسى ورنىققان سول جاعالاۋدا تۇرىپ «ارعى بەتتى ايتىپ وتىر» دەپ ساناساق، وندا قوستاناي قالاسى دا توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا تۇر دەپ ەسەپتەۋگە تۋرا كەلەدى. قالا 1879 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن توبىلدىڭ سول جاعالاۋىندا تۇر، ونى ەشكىم قارسى جاعالاۋعا كوشىرگەن جوق.

التىنساريننىڭ تۋىسقانى م. حاكىمجانوۆا دا وسى «ارعى بەت» دەگەن ۇعىمدى قولدانادى. ويتكەنى ول كىسىنىڭ اتالارى جايلاعان ءوڭىر توبىلدىڭ وڭتۇستىگى، تورعاي دالاسى جاعى. اقىن ەشۋاقىتتا قوستانايدى مەكەن ەتپەگەن. كۇيەۋى قىزمەتكەر بولىپ، الماتى قالاسىندا تۇرعان. سوندىقتان ول دا «ارعى بەت» دەگەن ۇعىمدى قوستاناي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك جاقتان قاراعانداعى گەوگرافيالىق ورنالاسۋى تۇرعىسىنان قولدانعان.

تىڭدالىمدا «ارعى بەت، بەرگى بەت دەگەنننىڭ ماڭىزى جوق» دەگەن كەسىر، قيقار، قيسىق ۋاجدەر قارسى قويىلدى. ورىس حالقىنىڭ ماتەلى ءسوزى بىلاي دەيدى: پروتيۆ لوما – نەت پريەما. كەيدە بوگدە جۇرتىڭ ماتەل ءسوزىن سول قالپىندا قولدانعان ىڭعايلى.

ءماريام اپاي اشقان شىندىق

ى. التىنساريننىڭ قىستاۋى قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى دەگەن شىندىقتى العاش ايتقان – ءماريام اپاي حاكىمجانوۆا. 30-جىلداردا باسقا تۇسكەن تاعدىر تالكەگى سالدارىنان ول كىسى اتالارىنىڭ بەيىتىنىڭ جويىلىپ كەتكەنى تۋرالى شىندىقتى كەڭەستىك زاماندا اشىپ ايتا الماعان. وعان مۇنداي مۇمكىندىك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى بۇيىرادى.

م.حاكىمجانوۆا 1991 جىلى قازاق راديوسىنىڭ ءتىلشىسى، جازۋشى ءدىناش نۇرمۇحامەدكە بەرگەن سۇحباتىندا العاش رەت اششى شىندىقتى قوزعايدى. سۇحباتتا ول: «مەنىڭ اتالارىمنىڭ بەيىتى تۇرعان جەر قازىر قوستاناي قالاسىنىڭ استىندا قالدى»، «شىراعىم، مەن ءوزى ومىردە كوپ قاسىرەت كورگەن، قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان وتكەرگەن اداممىن. وتىز جىلدان ارتىق حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى اتانىپ وتىردىم. ول كەزدەرى ولىكتەردى تۇگەندەپ، مولاسىن ىزدەمەك تۇگىلى قارا باسىمىزدىڭ قامىمەن ارپالىستىق»، «اۋ، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ بەيىتى قايدا دەپ قاي ورىستىڭ بەتىنە قاراپ، جاعاسىنا جارماسايىن. ولىلەردىڭ بەيىتى تۇگىلى، تىرىلەردىڭ قۇنى قالماعان كەز بولدى عوي»، «ال قازىرگى ەسكەرتكىش تۇرعان جەرگە ىبەكەڭنىڭ سۇيەگىن قازىپ اپارىپ قويدى ما، بولماسا ايتەۋىر قازاقتىڭ تانىمال بىرەۋى عوي دەپ ايدالاعا قۇر ەسكەرتكىشتى قويدى ما، ايتا المايمىن»،- دەپ، جانايقايىن سىرتقى شىعارادى.

سۇحباتتىڭ گازەتتىك نۇسقاسى «ىبىراي التىنساريننىڭ سۇيەگى قايدا؟» دەگەن تاقىرىپپەن 2005 جىلدىڭ 2 ناۋرىز كۇنى «ازات» گازەتىندە جاريالانادى. سول جىلى اقىننىڭ قايتقانىنا 10 جىل تولعان ەدى.

تىڭدالىمدا ءماريام اپايدىڭ اششى شىندىعى «نەگە كوزى تىرىسىندە جاريالانباعان»، «الدە كىمدەردىڭ تاپسىرىسى سياقتى»، «سۇحبات الىنعان ۋاقىتتا ءماريام اپاي سىرقات ەدى» دەگەن كۇدىك پەن كۇمانعا ورالعان پىكىرلەر ايتىلدى. دەرەكتى تالداۋ ەمەس، باياعى 30-جىلدارداعى حالىق جاۋلارىن ىزدەگەن كۇدىك، كۇمان سوزدەردىڭ دابىسى ەمىس-ەمىس ەستىلگەندەي بولدى بىزگە.

20-30 جىلدارى جوعالعان بەيىت

كەڭەستىك داۋىردەگى قاسىرەتتى كەزەڭنىڭ ءبىرى – 20-30 جىلدارداعى ناۋبەت. سول كەزەڭدە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، قاندى رەپرەسسيا ورىن العانى بەلگىلى. ءا. بالعىمباەۆتىڭ جازۋىنشا، باسىنا اعارتۋشىنىڭ اتى-ءجونى، تايپاسى، رۋى، قايتقان جىلى جازىلعان قۇلپىتاس ورناتىلعان بەيىت سول ءبىر جىلدارى جويىلىپ كەتكەن (سلايد 2):

سلايد 2. بالگيمباەۆ ا. «ۆوسپومينانيا وب ي. ا. التىنسارينە، پەرۆوم ينسپەكتورە نارودنىح ۋچيليشش ب. تۋرگايسكوي وبلاستي» // قر بعم عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسىنىڭ» وعك. قور 397-1. پ. 211.

ەندى وسى اقپاراتقا تەرەڭ نازار اۋدارايىق: قورىمنىڭ جويىلىپ كەتۋى قالانىڭ ماڭىندا قاۋىپتى مە، الدە ارعى بەتتەگى دالالىق جەردە قاۋىپتى مە؟ بىزدىڭشە، قالالىق جەردە قاۋىپ مول. سەبەبى قوستاناي قالاسى ۇنەمى كەڭەيۋ ۇستىندە بولدى. ال بالعوجا ءبيدىڭ قورىم ورنالاسقان دەپ سانالاتىن ميچۋرين سوۆحوزىنىڭ جەرى ول تۇستا ءالى يگەرىلمەگەن تىڭ ايماق بولاتىن. سوۆحوز بەرگى زاماندا، 1960 جىلى قالانى باقشا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلادى. ونىڭ ۇستىنە قورىم جويىلعان ۋاقىت كەڭەس داۋىرىندە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ورىن الىپ، اشارشىلىق جايىلعان كەز بولدى. ونداي ۋاقىتتا ەلدى مەكەننەن الىس ورنالاسقان بەيىتتەردى قۇرىلىس ءۇشىن بۇزۋ تىرشىلىكتىڭ شىندىعىنا سايكەس كەلمەيتىنى انىق.

تاسقىن: وي مەن قىر

بىزدەر «قازاق قورىمدى بيىك قىرعا سالادى (باسقا حالىقتار دا سولاي), ى. التىنسارين جەرلەنگەن بالعوجا ءبيدىڭ قورىمى ويدا تۇرۋى مۇمكىن ەمەس، توبىلدىڭ ويپاتتى بولىپ كەلەتىن وڭ جاعالاۋىنداعى بەيىت اعارتۋشى جەرلەنگەن جەر ەمەس» دەپ بىرنەشە رەت جازعان بولاتىنبىز. سول ءسوزىمىزدى 2024 جىلدىڭ 5-7 ءساۋىر ارالىعىندا توبىل وزەنىندە ورىن العان الاپات تاسقىن دالەلدەدى. التىنسارين كەسەنەسى توپان استىندا قالىپ، ونى سۋ باستى.

تاسقىن كورىنىستەرىن بىزدەر «توبىلداعى تاسقىن جانە التىنسارين كەسەنەسى» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقالامىزدا توپان-تاسقىن كەزىندە درونمەن، قالتا سمارتفونىمەن تۇسىرىلگەن روليكتەردى، ودان الىنعان سكريندەردى كورسەتە وتىرىپ «بۇل كورىنىس بالعوجا ءبيدىڭ قورىمى ويدا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىنە تاعى ءبىر دالەل، «قۇداي – شەبەر» دەگەن حالىقتىڭ ءتامسىلى بەكەر ايتىلماعان» دەگەن سىندى ويلاردى ورتاعا سالعان ەدىك.

تىڭدالىمدا ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزعا رۋدنىي قالالىق مەشىتىنىڭ يمامى سابىرجان ەسمۋرزين پىكىر ءبىلدىرىپ (ونى قاتىسۋشىلار قولداپ), بۇل قۇدايدىڭ ءىسى ەمەس، تابيعاتتا 100-200 جىلدا بولاتىن «انومالنوە ياۆلەنيە» دەگەن ويدى قوزعادى. ءسىرا، بۇل يمام «انومالنوە ياۆلەنيە» دەگەندى قاراپايىم قازاق «قۇدايدىڭ قۇدىرەتى» دەگەن ۇعىممەن پارا-پار قارايتىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك. بۇرىنعى كەزەڭدە، ياعني توبىل وزەنىنىڭ قوستانايدان جوعارى اعىسىنىڭ بويىنا قاراتومار سۋ قويماسى، جوعارى توبىل، امانگەلدى سۋ توراپتارى سالىنباي تۇرعاندا، وزەن ءجيى تاسىپ تۇرعان. بۇعان تىڭدالىمدا اتالعان ب. مايليننىڭ «جالبىر» پوۆەسىندەگى دامبار ء(دامىبار - وزەن اتاۋى، قىسقارعان فورماتى - ءدامدى) مەن اراقاراعاي بولىستارىنىڭ جەرىن وزەن بويىمەن جاعالاي سيپاتتاعان مىنا جولداردى مىسالعا الۋعا بولادى: «توبىل وزەنىن تومەن قۋالاي ءجۇرىپ وتىرساڭ، ءبىر اۋىلدان كەيىن ەكىنشى اۋىل كەزدەسىپ، قوستاناي قالاسىنا جەتكەنشە ەكى بولىس ەلدىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىققانداي بولاسىڭ. اسىرەسە، جەرىن ايتسايشى! ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان كەڭ الاپتار – توبىل وزەنى تاسىعان كەزدە تەڭىزدەي بوپ كەتەدى. ماي ىشىندە تاسىعان سۋ قايتىپ، يۋن ىشىندە سول الاپتار مىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى جوڭىشقامەن بەزەنەدى، يۋل ىشىندە قىبىرلاعان اداممەن تولىپ، جارقىلداعان وراقتى كورەسىڭ».

بيىلعى تاسقىن دا توبىل وزەنى جاعالاۋىنداعى الاپتاردىڭ تەلەگەي-تەڭىز بولىپ كەتكەنىن كورسەتتى. ونىڭ تابى ءالى كۇنگە دەيىن بار.

اقىرى، تىڭدالىمىنىڭ سوڭى ى. التىنساريننىڭ اتالارى توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى اراقاراعاي ورمانىن جايلاعان (كەزىندە ورمان شەتى توبىل وزەنىنەن 7 شاقىرىمدىق جەردەن باستالعان), وعان 1850 جىلى شەكارالىق كوميسسيا توراعاسىنا تيتۋلدىق كەڭەسشى ي.وسمولوۆسكي تاراپىنان جازىلعان راپورتاعى «جاڭبىرشىۇلى بالعوجا ءبيدىڭ جايلاۋى توبىلدىڭ جوعارى اعىسىنداعى قازانباسى، قىستاۋى توبىل جانىنداعى اراقاراعاي ورمانى» دەگەن دەرەكتەر دالەل، «التىنساريننىڭ اتالارى توبىلدىڭ سول جاعالاۋىن مۇلدەم جايلاماعان» دەگەن تۇجىرىمدار ۇسىنىلىپ، سول سەبەپتى ماسەلەنى قوزعاماۋ كەرەك دەگەن پىكىر ورتاعا سالىندى جانە ول تىڭدالىمعا قاتىسقان ون ءتورت كىسى تاراپىنان قوشتالدى.

بۇل ماسەلەگە ءبىزدىڭ پىكىرىمىز مىناداي: 1850 جىلى قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگە تاسىنىڭ قالانۋىنا ءالى 30 جىلداي ۋاقىت بار ەدى. كوشپەلى قازاقتىڭ قونىسى بۇل كەزدە سان مارتە وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن-دى. ونىڭ ۇستىنە قازاق دالاسىن ايماقتارعا ءبولىپ باسقارۋدى كوزدەيتىن وبلىستىق اكىمشىلىك جۇيە، ياعني تورعاي وبلىسى دا قۇرىلماعان كەز. 1868 جىلعى «جاڭا ەرەجەدەن» سوڭ وبلىس قۇرىلىپ، ونىڭ اكىمشىلىك تەرريتورياسى ۋەزگە، ۋەزدەن – بولىسقا، بولىستان – نومەرلەنگەن اۋىلدارعا ءبولىندى. باسقاشا ايتقاندا، قازاقتاردىڭ كوشىپ-قوناتىن جەرلەرى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە سالىنىپ، جۇيەلەنىپ، شاڭىراق سانى ەسەپكە الىنىپ، ول جايلاۋ مەن قىستاۋ نەگىزىندە بەلگىلەنە باستايدى.

ى. التىنساريننىڭ قىستاۋى تۋرالى مالىمەت ساقتالعان رەسمي قۇجات

ءبىزدىڭ قولىمىزداعى قۇجات – 1879 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا راسىمدەلگەن رەسمي حات. قۇجاتقا نيكولاەۆسك ۋەزى باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسى، شتاب-روتميستر، سۇلتان سەيداليننىڭ (سەيدالين-2) تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا ترويتسك قالاسىنان قازان ايىنىڭ 30 كۇنى قول سيامەن جازعان راپورتى (بايانحاتى) جانە وعان گەنەرال-مايور ا. پ. كونستانتينوۆيچتىڭ سول جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا جازىلعان بىرنەشە پاراقتىق ۇزاق بۇرىشتاما-تۇسىنىكتەمەسى تاڭبالانعان. بۇل – قوستاناي قالاسىنىڭ تاريحىنا تانۋعا دا ەرەكشە ماڭىزى بار ارحيۆتىك قۇجات.

راپورتىڭ مازمۇنىنان جانە گەنەرال-گۋبەرناتور بۇرىشتاما-تۇسىنىكتەمەسىنەن مىناداي ماسەلەنى ۇعىنامىز: نيكولەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعىن ترويتسكىدەن تورعاي وبلىسىنىڭ جەرىنە تۇبەگەيلى كوشىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وبلىس باسشىسى 1879 جىلدىڭ جاز ايىندا وزىنە دەيىن، ياعني 1870 جىلى ۋەزدىڭ ورتالىعى بولادى دەپ بەلگىلەنگەن «ورداباي-توعايدى» (توبىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان جەر) ارنايى كورۋگە كەلەدى. وعان بولاشاق قالا بولاتىن «ورداباي-توعاي»-دىڭ ورنالاسقان جەرى ۇنامايدى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، قالا ورنى وزەن ارناسىنان تىم الىس، ەكىنشىدەن، سول جازداعى اسا قاتتى قۋاڭشىلىقتىڭ سالدارىنان توبىل وزەنى تاسىعان كەزدە پايدا بولعان كولشىكتەر بورسىپ، وزەن جاعالاۋىنان ساسىق ءيىس شىعىپ جاتقان ەدى. گۋبەرناتوردىڭ جانىندا بولعان دارىگەر نەيمار قونىستىڭ گيگەنيالىق تۇرعىدان قالا جاعدايىنا جارامسىز ەكەنىن قوشتايدى.

ا. كونستانتينوۆيچ توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىن جاعالاپ، «ورداباي-توعاي» مەن «ءومىرتاي» (ۋمۋرتاي) ارالىعىنداعى 18 شاقىرىمداي جەردى شولىپ شىعادى. ءسويتىپ، ول «ورداباي-توعايدان»، شامامەن، 8-9 شاقىرىم (ۆەرست) قاشىقتىقتا ورنالاسقان، جاعالاۋى جار قاباق بولىپ كەلەتىن «قوستاناي وتكەلى» مەن «ءابىل-ساي» ارالىعىنداعى جەردى بولاشاق قالانىڭ ورنى ەتىپ بەلگىلەيدى. بۇل جەردە «قوستاناي وتكەلى» دەپ وتىرعانىمىز - كوپەس لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتى ورنالاسقان سايدىڭ تۇسى.

ساپاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتور شتاب-روتميستر سەيدالينگە ءوزى ارالاپ شىققان 18 شاقىرىمدىق جەردە قاي اۋىلدىڭ قىستاۋى، وندا قانشا شاڭىراق بار ەكەندىگىن، قىستاۋدىڭ شابىندىعىنان جىلىنا قانشا كولەمدە ءشوپ شابىلاتىنىن انىقتاۋدى ارنايى تاپسىرادى. سۇلتان سەيدالين گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن سول جىلدىڭ كۇز ايىندا ورىنداپ، اتالعان بايانحاتتى جازادى. وندا ول 18 شاقىرىمدىق مەجەدەگى، ياعني «ورداباي-توعاي» مەن «ءومىرتاي» مەكەنى ارالىعىندا ورنالاسقان «قوستاناي وتكەلى»، «نارتايلاق» (نارتايلياك) دەگەن جەرلەردە ورنالاسقان اراقاراعاي بولىسىنا قاراستى قازاق اۋىلدارىنىڭ قىستاۋلارىن بەلگىلەپ، وندا جالپى 127 شاڭىراق بار ەكەندىگىن انىقتايدى جانە توبىل بويىنداعى شابىندىقتاردان شابىلاتىن ءشوپتىڭ شومەلەنگەن (كوپنا) مولشەرىن كورسەتەدى (بىزدەر، كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبىمىزعا وراي، تەك «ورداباي-توعاي» مەن «قوستاناي» ارالىعىنداعى مالىمەتتەردى ءسوز ەتەمىز).

سۇلتان سەيدالين تاراپىنان اتالعان مەكەندەردىڭ اراسىنداعى قىستاۋلار كىمنىڭ يەلىگىندە جانە ولار توبىل بويىنان 1879 جىلعى قۋاڭشىلىقتا قانشا شومەلە (كوپناح) ءشوپ شاپقانىن مىناداي كەستە ارقىلى باياندايدى (سۋرەت 1):

سۋرەت 1. سۇلتان سەيداليننىڭ مالىمەتتەرى جازىلعان قۇجاتتان ءۇزىندى.

وقىرمانعا انىق تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اتالعان كەستەنى بىزدەر زاماناۋي فورماتقا ءتۇسىرىپ، كورنەكى تۇردە ۇسىنىپ وتىرمىز (سلايد 3).

سلايد 3. سۇلتان سەيدالين مالىمەتتەرى جازىلعان قۇجاتتىڭ زامانۋي فورماتتاعى كوشىرمەسى.

جازبادا ت.سەيدالين قىستاۋ يەلەرى تۋرالى مىناداي اقپارات بەرەدى: «سوبستۆەننو ۆ ۋرداباي-توگاە 1-يا گرۋپپا زيموۆوك يز 10 كيبيتوك №1 اۋلا كاك راز پروتيۆ يزبراننوگو پود گورود پۋنكتا. ەتا گرۋپپا زيموۆوك زاۆەتسيا يمەنەم كيرگيزا بوزبايا مۋسينا; 2-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز دۆۋح كيبيتوك كۋتەبارا يامگۋرچينا №2 اۋلا; 3-يا يز 7 كيبيتوك كوچانا بالگۋجينا تاكجە №2 اۋلا; 4-يا يز 2-ح كيبيتوك حورۋنجەگو التىنسارينا توگو جە اۋلا، 5-يا يز 7 كيبيتوك كارىكبۋلا كابىلوۆا توگو جە اۋلا; نا ۋروچ. كوستاناي: 1-يا زيموۆوچنايا گرۋپپا يز 4-ح كيبيتوك ابيليا حانگودجينا توگو جە اۋلا ي 2-يا يز 13 كيبيتوك اليما كلىچپاەۆا توگو جە اۋلا».

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ورداباي-توعاي مەن قوستاناي اراسىنداعى 7 قىستاۋدىڭ بەسەۋى اراقاراعاي بولىسىنىڭ №2 اۋىلىنان، ياعني التىنساريننىڭ جاقىن تۋىستارى – جاڭبىرشى ءبيدىڭ ۇرپاقتارى. ولار توبىلدىڭ سول جاعالاۋىنا ءبىر-بىرىمەن يىق تىرەستىرە قاتار ورنالاسقان. ال ورداباي-توعايدىڭ ءدال تۇسىنا ورنالاسقان10 شاڭىراققا يە بوزباي مۋسين – اراقاراعاي بولىسىنىڭ №1 اۋىلىنىڭ تۇرعىنى. اتالعان قىستاۋلارداعى جالپى  شاڭىراق سانى - 45.

ى. التىنساريننىڭ يەلىگىندە – ەكى شاڭىراق. ولار توبىلدىڭ سول جاعىنان 1000 شومەلە، وڭ جاعىنان 2000 شومەلە ءشوپ شاپقان. ونىڭ قىستاۋى ورداباي-توعاي جاقتان ساناعاندا ءتورتىنشى ءارى قوستاناي قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان. قالا شەكاراسى قارىقبول قابىلوۆتان كەيىنگى ءابىل حانعوجيننىڭ قىستاۋىنان باستالادى. مىنە، ى. التىنسارين زامانىنىنان جەتكەن تاريحي دەرەكتەردەگى اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى قالا ىرگەسىنەن 3-4 شاقىرىم دەپ جازىلاتىن اقپاراتتار وسى كورىنىستەن تۋىنداعان!

شتاب-روتميستر سەيداليننىڭ بايانحاتىنا سول جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا. كونستانتينوۆيچ ۇزاق كولەمدى بۇرىشتاما-تۇسىنىكتەمە جازادى. وندا ول ورداباي-توعايدى نە سەبەپتەن قالاماعانىن تۇسىندىرە كەلە، جاڭا جەردەن اشىلاتىن قوستاناي قالاسىنىڭ ورنىن بىلايشا ناقتىلايدى: «پلوششاد، وگرانيچەننايا س سەۆەرا وۆراگوم پروتيۆ برودا كۋستاناي-ۋتكۋل، س يۋگا– لوششينويۋ ابيل-ساي، س ۆوستوكا ر.توبولوم ي س زاپادا پريمەرنو ناچەرچەننويۋ لينيەي سد (standard deviation (ستاندارتنوە وتكلونەنيە) – اۆت.); زاكليۋچايا پريبليزيتەلنو دو 350 دەس. بۋدەت سوۆەرشەننو دوستاتوچنو دليا سوبستۆەننوگو گورودسكوگو پوسەلەنيا...».

مۇنداعى سد دەگەن ۇعىمنىڭ ءبىر ماعىناسى شەكسىزدىك دەگەن بەلگىنى بىلدىرەتىنىن اتاپ وتەمىز. شاماسى، گۋبەرناتور قالانىڭ كەڭەيۋ مۇمكىندىگى باتىسقا قاراي بولادى دەگەن يشارانى بىلدىرگىسى كەلگەن بولۋ كەرەك. سەبەبى قالانى وزەن جاعالاۋىنان گورى دالالىق جەرگە قاراي كەڭەيتۋ – داۋ-دامايى از، اكىمشىلىككە جاقسى مۇمكىندىك بولاتىن. ويتكەنى وزەندى جاعالاي قازاق اۋىلدارىنىڭ قىستاۋلارى ورنالاسقان ەدى.

گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قالا ورنىن «قوستاناي وتكەلىنە» قارسى سولتۇستىكتەگى ساي (ورداباي-ساي) مەن وڭتۇستىكتەگى ءابىل-ساي، شىعىسىنان توبىل وزەنى ارالىعى، باتىسىنان ستاندارتتىق اۋىتقۋدان 350 دەسياتينا جەر» دەپ بەلگىلەنۋى شاھاردىڭ  كەيىنگى دامۋىنا دا اسەرىن تيگىزەدى: قالانىڭ باستى بولىگى اتالعان سايدىڭ اراسىنان ورىن تەۋىپ، باتىسقا قاراي كەڭەيىپ وتىرعان. ايتالىق، 1895-1902 جىلدارى دايىندالعان قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى باس جوسپارىندا قالانىڭ تۇرعىن جاي بولىگى سولتۇستىكتەگى ورداباي-ساي مەن وڭتۇستىكتەگى ءابىل-ساي اراسىندا ايرىقشا دامىعانىن كورەمىز (سۋرەت 2):

سۋرەت 2. قوستاناي قالاسىنىڭ 1895-1902 جىلدارى سىزىلعان باس جوسپارى

وسىلايشا، 1879 جىلى ءابىل حانعوجين مەن ءالىم قىلىشباەۆتاردىڭ قىستاۋلىق جەرىنە قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسى بەكىتىلەدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن «قىستاۋىمدى مەملەكەت مەنشىگىنە الدىڭ» دەپ ءا. قىلىشباەۆ، الدىمەن تورعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورىنا، ودان سوڭ ىشكى ىستەر مينيسترىنە تولەماقى سۇراپ شاعىمدانادى. بۇل – ءجونى بولەك اڭگىمە...

تۇيىندەي كەلگەندە، قوستاناي قالاسى قۇرىلعان ۋاقىتتا حاتتالعان رەسمي قۇجات ى.التىنساريننىڭ قىستاۋى توبىلدىڭ سول جاعالاۋىندا، قالانىڭ ىرگەسىندە بولعانىن ناقتى كورسەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تاريحي جازبالار مەن دايەكتەمەلەرگە نەگىزدەلگەن ءبىزدىڭ پىكىر-پايىمىمىزدىڭ 100 پايىز دۇرىس بولعاندىعىن دالەلدەيدى. اتا-بابا سوزىمەن ايتساق، ايتقانىمىز ايداي كەلدى!

القيسسا، قولدا بار تاريحي، مۇراعاتتىق دەرەكتەر كومەگىمەن سول ءبىر كەزەڭنىڭ ى. التىنسارين عۇمىرناماسىنا قاتىستى قىسقاشا دەرەكنامالىق سۋرەتتى بىلايشا كەسكىندەۋگە بولادى: 1860 جىلدان باستاپ تورعاي قالاسىندا قىزمەت ەتكەن اعارتۋشى 1883-84 جىلدار شاماسىندا قوستانايداعى قىستاۋلىق مەكەن-جايىنا قونىس اۋدارادى. مۇندا ول ءوزىنىڭ قارجىسىنا (نەگىزىنەن تورعاي قالاسىنداعى ءۇيىن ياكوۆلەۆ ۋچيليششەسىنە ساتقان قاراجاتىنا) جانە اعايىن-تۋعاندارىنىڭ جاردەمىمەن 5-6 بولمەلى ءۇي تۇرعىزادى. ۇلكەن مەملەكەتتىك لاۋازىم يەسى رەتىندە التىنسارين قوستانايدىڭ ىشىنە ورنالاسۋىنا مۇمكىندىگى بار بولاتىن، بىراق ول قالا سىرتىن تاڭدايدى. سەبەبى ونىڭ يەلىگىندە 25-30 ساۋىن بيەلەرى بار 50-60 باس جىلقى جانە قارا مال مەن ۇساق مالدارى بار شاعىن شارۋاشىلىعى بولدى. ونى تورعاي مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن اعارتۋشى وزىنە «ەنشىلەس»، ياعني باۋىر ەتكەن دوسجان توقتىباەۆ جۇرگىزدى. ەگەر 1879-80 جىلدارداعى تورعاي دالاسىنداعى الاپات جۇت بولماعاندا، اعارتۋشىنىڭ شارۋشىلىعىنداعى جىلقى مالى بۇدان دا كوپ بولاتىن ەدى. «قويان جۇتى» ونىڭ 300 باس اسىل تۇقىمدى جىلقىسىن «جۇتىپ» كەتەدى...

قانجىعا

شتاب-روتميستر سەيداليننىڭ راپورتىنان قوستاناي قالاسى ماڭىنداعى توپونيمدەر مەن قازاق قونىستارى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر الۋعا بولادى. مىسالى، قالا شەكاراسى بولعان تەرەڭ سايدىڭ «ءابىل-ساي» اتانۋىنا ءابىل حانعوجين قىستاۋىنىڭ قاتىسى بار دەپ باعامداۋعا بولاتىن سىندى. قوستاناي قالا بولىپ قالانعاننان بەرى «ءابىل-ساي» ءتوپونيمى ۇمىتىلماي ساقتالىپ كەلەدى. ونىڭ ەل جادىندا  جاقسى ساقتالىپ جەتكەنىنىڭ باستى سەبەبى مىنادا دەپ سانايمىز: قوستاناي قالاسىنىڭ نەگىزى بەكىتىلگەن كەزدە «ءابىل-ساي» مەن «قوستاناي وتكەلى» («وتكەل» دەگەن ءسوز كەيىن قىسقارىپ كەتتى) تورعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىقتارىنا، ءتۇرلى جازبالارعا، العاشقى كارتاعا ەندى. ءسويتىپ، ول ەل جادىندا جاقسى ساقتالدى. ال اتالعان توپونيمدەرمەن قاتار اتالعان «ورىس وتكەلى»، «نارتايلاق»، «مىرزاعازى مازارى»، «ءومىرتاي» اتتى توپونيمدەر ۇمىتىلىپ قالدى. ويتكەنى ول جەرلەر جاڭا قالا ورنىنا تاڭدالمادى، ءسويتىپ سان-الۋان بولىپ ءوربيتىن اقپاراتتار ارناسىنا ىلىنبەي قالدى.

وسى ورايدا، قولىمىزداعى رەسمي قۇجات مالىمەتىنە سۇيەنە كەلە، ءابىل حانعوجين بالعوجا ءبيدىڭ اعايىنى جاڭبىرشىۇلى حانقوجانىڭ ۇرپاعى بولار دەپ بولجايمىز. سوزىمىزگە جاناما دالەلەل رەتىندە 1921 جىلى اتا-بابالارىنىڭ قورىمىنا زيارات ەتكەن ماريام حاكىمجانوۆانىڭ: «توبىلدىڭ ارعى بەتىندە، ءۇش شاقىرىم جەردە بالعوجا ءبيدىڭ دە، قانقوجا ءبيدىڭ دە ون ەكى قۇلاقتى، ءار قۇلاعىنىڭ ۇستىنە جەزدەن اي ورناتقان كەرەمەت كۇمبەزدەرى بار تامدارى بولعان. سىرتى كوكشىلمەن سىرلانعان. الىستان مەنمۇندالاپ كوز تارتىپ، جارقىراپ تۇراتىن ەدى»، - دەگەن ءسوزىن العا تارتۋعا بولادى.

بىزدىڭشە، ءابىل حانعوجين دە، ى. التىنسارين سىندى ءوزىنىڭ اكەسى نەمەسە اتاسى جەرلەنگەن بەيىتتىڭ ماڭىن قىستاۋ ەتىپ مەكەندەگەن. سول قورىمعا اعارتۋشىنىڭ ءوزى دە، ومىردەن ەرتە وزعان بالالارى دا جەرلەنىپ، شاعىن اۋلەتتىك قورىمعا اينالادى.

قاسىرەتتى جىلدارى جويىلعان تاريحي قورىمعا بەلگى قويۋ – ماڭىزدى ماسەلە. ول – بۇگىنگى قازاقستاننىڭ مۇرات-مۇددەسىنە ورايلاساتىن قۇندىلىق.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz