2024 جىلدىڭ 27 جەلتوقساندا الماتىداعى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا بەلگىلى اقىن، جازۋشى-دراماتۋرگ ماعاز رازدانۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى جارىق كورگەن تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ءۇش كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. قىتاي وسى زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى م.رازدانۇلىنىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى تۋرالى جيىنعا قاتىسقان قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى، اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ قالامگەردىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگى جايلى جىلى لەبىز ءبىلدىرىپ، جيىنعا قاتىسۋشىلارعا ساتتىلىك تىلەدى.

ماعاز رازدانۇلى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قولىنان قالامىن تاستاماعان قالامگەر. اقىننىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى»، «سارى بەل»، «ۋاقىتقا جاۋاپ»، «اتا زامان سويلەيدى»،  «ەرتەڭ»، «اسۋلار تولعاۋى» اتتى كىتاپتارى جارىق كورگەن.

جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ جۇرگىزىمەن وتكەن جيىنعا جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوتورى نۇرداۋلەت اقىش، اقىن، ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى سەرىكقازى قوراباي، بەلگىلى قىتايتانۋشى عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن اقىننىڭ جەرلەستەرى قاتىستى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

جيىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ادەبيەتتانۋشى ارميابەك ساعىندىقۇلى اقىن ماعاز رازدانۇلىنىڭ جاسامپازدىعى تۋرالى بايانداما جاسادى.

جيىن سوڭىندا قالامگەردىڭ كوزكورگەندەرى مەن تۋىستارى اقىن تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.

وسى ورايدا ءبىز ادەبيەتتانۋشى عالىم، پروفەسسور احمەتبەك كىرشىباۆتىڭ اقىن م.رازدانۇلىنىڭ ءومىرى مەن ەرتەرەكتە جارىق كورگەن شىعارمالارى تۋرالى جازعان شاعىن ماقالاسىن بەرۋدى ءجون كوردىك.

جەر ەمەس جۇلدىزدارعا اتتانارمىن

ماعاز رازدانۇلى (1924-1998 ج.)

قىتاي قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋىنا ءوز دارىنىمەن ۇلەس قوسقان اعا-بۋىن اقىن ماعاز رازدانۇلى وقىمىستى اكەنىڭ ىرقىندا جۇرگەن كەزىندە-اق ولەڭ ونەرىنە ارالاسقان. ول جىگىتتىك تابالدىرىعىن اتتاماي جاتىپ-اق ءوز تۇستاستارىنا ولەڭ ارناپ ءجۇرىپ، اقىندىق تالانتىن تانىتقان. قازاق ساحاراسىن جوقشىلىق پەن ناداندىق، قالا بەردى وتارشىلىق تۇنەگى تورلاپ، ەلگە تۇسكەن ۇستىندەگى اۋىرتپالىق شەگىنە جەتكەن كەزدە ەركىندىك پەن تەڭدىككە، عىلىم مەن مادەنيەتكە قوعامنىڭ جارىق ساۋلەسىن اڭساپ، ولەڭ جازۋعا تالپىنعان. ول 1946 جىلدان باستاپ سول كەزدەگى  «ەرىكتى التاي» گازەتىنە ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن جەڭگەسىنىڭ اتىمەن جاريالايدى.

م.رازدانۇلىنىڭ «الجىعان ايۋدىڭ اقتىق جىرى» اتتى داستانى جانە ءارتۇرلى تاقىرىپتا جازعان ولەڭدەرى 1952 جىلى «بىرلىك» جۋرنالىندا جارىق كورەدى. كەزىندە ونىڭ بۇل داستانى، جۇرتشىلىقتىڭ ءسۇيىپ وقيتىن شىعارمالارىنىڭ ءبىرى بولدى. ودان كەيىن جازعان ءبىرسىپىرا ولەڭدەرى مەن تولعاۋلارى جانە «كەسىلگەن باس» اتتى داستانى 1957 جىلى جيناق رەتىندە باسپاعا جولدانعان. ماعاز رازدانۇلىنىڭ بۇل ولەڭدەرىن قىتاي قازاق پوەزياسىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارى دەۋگە بولادى. اقىننىڭ ەرتەدەگى جانە سوڭعى كەزدەگى ولەڭدەرى «اسۋلار تولعاۋى» اتتى ءبىر جيناق بولدى. وسى جيناقتىڭ «العاشقى ادىمدا» اتتى بولىمىنە اقىننىڭ «كوكتەم»، «مۇنان دا قىزىق بولاشاق»، «التاي انا»،  «تاريح ءسوزى»، «ۇندەرىڭ جاقسى»، «ەرلەردىڭ ءولىمىن ەستىگەندە» قاتارلى ءبىر توپ ولەڭدەرى كىرگىزىلدى. ونىڭ بۇل ولەڭدەرىندە سول كەزدەگى حالىقتى عىلىمعا، ونەر-بىلىمگە ۇندەگەن، قوعامدىق ادىلەتكە شاقىرعان اقىلياشىلدىعى مەن اعارتۋشىلىق تالابىنىڭ ايقىن بەتالىسىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ سول مەزگىلدەگى ولەڭدەرىندە ادەبيەتتىن دامىتۋعا ۇلەس قوسسام دەگەن بەتالىسى «مەن مۇندالايدى». مىسالى، اقىننىڭ 1948 جىلى جازعان «كوكتەم» اتتى ولەڭىندە:

«مىنەكي كوكتەم نۇرى جەرگە ۇلاستى،
مەيىرىممەن انا ءيىپ ءتوسىن اشتى.
ءتىلازار يا سەرى ماس بولماي تەنتەك،
توسىنە ماحابباتپەن توسە باستى» – دەپ، تەك جالاڭ تابيعات كوكتەمىن عانا ەمەس، زامانا وزگەرىسىن وزەك ەتكەن سەزىمتالدىقپەن اڭعارعانىن بايقايسىڭ. اقىن «ەڭبەكشىلەر كۇنى»،  «جۇمىسشى»،  «داۋىل»،  «بولات جەلى» قاتارلى الۋان تاقىرىپتاعى ولەڭدەرىمەن دە كوزگە ءتۇستى. ول 1956 جىلى جازعان:

«ۇلى داۋىل ۇيتقىپ كەكپەن،
قاتتى ىشقىندى كوتەردى.
قارت ەمەندى قاسىرەت شەككەن،
سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى»  – دەپ باستالاتىن «اۋىل» اتتى ولەڭىندە كونە دۇنيەنى استان-كەستەڭ ەتكەن جاڭا قوعام بەينەسىن شابىتتى تولعادى. كەكپەن ۇيىتقىعان ۇلى داۋىلدىڭ كارى ەمەندى سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرۋى جاڭا قوعامنىڭ ەسكىلىكتەن ارىلۋى عوي. «قىران» اتتى تابيعات ليريكاسى دا ونىڭ پوەتيك تىنىسىن تاعى دا تولىق تانىتتى. بۇل ولەڭ ءوز كەزىندە ايماقتىق پوەزيا جارىسىندا ەكىنشى بولىپ، بايگەدەن كەلدى. ءسويتىپ شۋ دەگەندە-اق وقىرمانىن باۋراعان مايتالمان اقىن قالامى قاتايدى-اۋ دەگەن تۇستا ادەبيەت الاڭىنان كورىنبەي قالدى. «ەر تاعدىرى ەلىمەن شەشىلەدى» دەگەندەي باسا يەكتەگەن «سولاقاي ساياساتتىڭ» قۇرىعىنان قۇتىلعان سوڭ، قالامىن قولىنا قايتا الدى. ماعاز رازدانۇلى كەلە سالا ادەبيەت تەڭىزىنە سۇڭگي كەتىپ:

«سالەم ساعان التايىم،
تەنتەگىڭ سونشا ساعىندى،
جوعالىپ كەتكەن ءبىر تايىڭ،
تارلانداپ بارىپ تابىلدى.
جىلىتا بەر كوكتەم شۋاعى،
ءاجىم باسقان بەتىمدى.
جىرلاردىڭ اسىل شۋماعى،
الدىمدا جاتقان سەكىلدى» – دەيدى.

«جىلىتا بەر كوكتەم شۋاعى» اتتى ولەڭى اقىننىڭ جازىقسىزدان جازالانىپ، جيىرما جىلدان كەيىن كوكتەم كۇنىن قايتا كورگەندە تۋعان جەر، وسىرگەن ەلىنە باعىشتاعان كوڭىلكۇي مۇڭى ەدى. م.رازدانۇلى كەۋدەسىن كەرنەگەن وسى شابىتپەن «قاناس»،  «كىندىك شەشەمە»، «ۇمىتقام جوق»،  «كۇڭشىل دوسقا»،  «قاڭتار» سىندى قىرىقتان استام ولەڭ، «كەبەنەك كيگەننىڭ تويى»،  «قارا الا بۇزاۋ» اتتى ەكى اڭگىمە جازىپ. وقىرماندارمەن مەرەيلەنە بەت كورىسكەن ول كۇردەلى قايشىلىقتارعا تولى كونە قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن اشكەرەلەيتىن كولەمدى داستان دا جازدى. ەندى ءبىر ءسات ماعاز پروزاعا اۋىستى.  ونىڭ جازعان «كەبەنەك كيگەننىڭ تويى» اتتى اڭگىمەسى قحر قۇرىلعاندىعىنىڭ وتىز جىلدىق تويىنداعى شىعارماشىلىق بايگەدە ۇزدىك باعالانىپ، ءبىرىنشى دارەجەلى جۇلدەنى جەڭىپ الدى. ماعاز سوزگە شەبەر، تەرەڭ ويلى، جوعارى تالعامدى قالامگەر. ول تىلگە اسا باي اقىن، ولەڭدەرىندە ءومىردى، زامان كەلبەتىن  دالمە-ءدال سۋرەتتەيدى.  ءتولتۋمالار فورماسى جاعىنان ولقى دا، وراشولاق تا ەمەس، ىرعاعىنا لايىق قالىپتاسىپ، باي مازمۇندىلىعىمەن وقىرمانىن ءسۇيىندىرىپ وتىرادى. ول «كىندىك شەشەمە» ولەڭىندە كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاستى كوڭىل كۇيىن اقتارىپ، ۇلى توپىراقتى كىندىك شەشە رەتىندە قابىلدايدى.

«ءۇش مۇشەل ىركىلمەي-اق اتتاپ-اتتاپ،
كوپ كورىپ كەلىپ ەدىم ولەڭ جاتتاپ.
كۇن نۇرى ءتۇسىپ تۇرعان تەرەزەمە،
بىرەۋلەر كەتە سالدى بالشىق شاپتاپ».

كۇن نۇرى قۇشقان ەلىمنىڭ، تۋعان جەرىمنىڭ اقىنى ەدىم، جابىلعان جالا مەن زۇلىم كۇشتەردىڭ زورلاۋىمەن انا قۇشاعىنان امالسىز ايرىلدىم دەيدى اقىن، تۇرمەدە بولعان جىلدارىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ. ول وسى ءبىر انا جەر ومىراۋىن ەمىرەنە ەمىزىپ، باۋىرىنا قايتا باسىپ، سەرگىتە:

«بالشىعىن تەرەزەمنىڭ قوپاردىڭ سەن،
جىرىڭدى ۇمىت قىلعان جاتتارمىن مەن.
ءوزىڭسىڭ ماحابباتىم كىندىك شەشە،
جەر ەمەس جۇلدىزدارعا اتتانارمىن».

بۇل پوەتيكالىق تىلمەن سالىنعان عاجايىپ سۋرەت. قالامى قولىندا اقىن تۋعان جەرى مەن حالقىنا ءومىر بويى تەر توگە ەڭبەك ەتەتىنىن سەرت ەتەدى. ەگەر كەتەر بولسام دا، تۇرمەگە ەمەس، جۇلدىزدارعا اتتانارمىن دەيدى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

احمەتبەك كىرشىباي 

اۆتوردىڭ «حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىتايداعى قازاق ادەبيەتى» كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz