جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50997

http://abai.kz/post/50447

http://abai.kz/post/52092

http://abai.kz/post/52363

http://abai.kz/post/53678 

http://abai.kz/post/54041

http://abai.kz/post/55896

http://abai.kz/post/56349

شىندىعىندا، ءبىر وتباسىنىڭ تاعدىرى بىلاي تامامدالعان.

مۇحتار مەن ۆالەنتينا نيكولاەۆنا 1926 جىلى اقپان ايىندا رەسمي تۇردە ۇيلەنەدى. بۇل حاباردى كاميلا ەستىمەيدى. جازعى دەمالىسىندا ەلگە قايتپاعان مۇحتار كەلەسى جىلى التاي ەكسپەديتسياسىنا جازىلادى. بىراق بارماي قالادى. ونىڭ سەبەبىن الكەي مارعۇلاننىڭ: «1927 جىلدىڭ مامىر، ماۋسىم ايلارى. مۇحاڭ «نە ىستەۋىم كەرەك؟» دەگەن ويمەن قاتتى تولعانۋدا بولدى. ءبىراز ۋاقىتتا كانيكۋل دا جەتتى. ءبىر كۇنى وتىرىپ:

– مەن التاي ەكسپەديتسياسىنا بارماۋعا بەل بايلادىم. بۇل – ەلگە، شىڭعىستاۋعا بارماۋ دەگەن ءسوز» – دەگەن ەستەلىگىنەن انىق بايقايمىز.

سول جىلى جازدا مۇحتار بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ءوزى قاتتى باعالايتىن جەبىرەيىلگە حات جازىپ، الكەي مارعۇلاننان بەرىپ جىبەرەدى.

ماكەن تۇراعۇل قىزى كاميلانىڭ ءومىرى تۋرالى ءبىراز مالىمەت بەرىپ ەدى. كەيبىر جايلاردىڭ جوعارىدا باسقا كىسىلەردىڭ اۋزىمەن ايتىلعانىنا قاراماستان، ەستەلىكتىڭ ويى ءۇزىلىپ قالماس ءۇشىن تولىق كەلتىرەمىز. جانە كوپتەگەن بەيتانىس دەرەكتەر دە قىزىقتىرار دەپ ويلايمىز:

– مۇحتارعا تۇرمىسقا شىققان سوڭ كامەش اپايىم ەكى بالا كوتەردى. بىراق ەكەۋى دە جاستايىنان دەرتكە شالدىعىپ، قىرشىن كەتتى. ونىڭ ۇستىنە كامەشتىڭ ءوزى دە كوكجوتەلگە شالدىعادى. مۇحتار لەنينگرادقا وقۋعا كەتكەندە كامەش ءوز سىرقاتىنىڭ جازىلماسىن سەزىپ، ىشتەي مۇحتارمەن قوشتاسىپ، جوقتاۋ ولەڭ دە شىعارىپتى. ونى اباي اۋىلىنداعى كەمپىرلەر وسى كۇنگە دەيىن ايتىپ ءجۇر. ول سوندا اسا جوعارلاي بيىك ۇشقان مۇحتارعا ءوزىنىڭ ماڭگىلىك جار بولماسىن، بولعىسى كەلسە دە دەنساۋلىعىنىڭ جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، وزىڭە لايىق تەڭ تاپساڭ مەنىڭ بەتىمە قاراما دەگەن سىڭايمەن ولەڭ شىعارىپتى. ىشتەي قوشتاسىپتى. سودان ارالارى سۋىعان.

ءالى ەسىمدە، 1927 جىلى سەمەيدەگى جەبىرەيىلدەن تۇراش اعاما حات كەلدى. اۋىل بوپ قۋانىپ، ءبىر جەرگە جينالدىق. حاتتى اشىپ جىبەرىپ وقي بەرگەن تۇراش اعامنىن ءوڭى سۇرلانىپ، كوزىنىڭ جيەگى قىزارىپ كەتتى. ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. سالدەن كەيىن: «جەبىرەيىل امان-ەسەن ەكەن. جاعىپاردى شاقىرتىڭدار» – دەدى. سويتسەك لەنينگرادتان مۇحاڭ جەبىرەيىلگە سالەم جولداپ، ونىمەن قيماس دوستىعىن بىلدىرە كەلىپ، ءوزىنىڭ ۇيلەنگەندىگىن ايتىپتى. كامەشتەن كەشىرىم وتىنە وتىرىپ، وقۋ مەن جەر الىستىعىن، ۇزاق كورىسپەگەن كەزدەردىڭ سالدارىنان سۋىنعان كوڭىلدى ايتىپ، تۇراش اعامنىڭ الدىنان ءوتۋدى سۇراپتى. جەبىرەيىلدىڭ ءوزىن لەنينگرادقا وقۋعا شاقىرىپتى. بۇل حاتتى كامەش جىلاپ وتىرىپ وقىپ:

– مۇحتارعا ارتار وكپە-نازىم جوق. سۇيگەن جۇرەككە جازىق بار ما؟ اياعىنا تۇسالعىم جوق ەدى. قارعامايمىن، قارعاماندار. ول ءوسسىن، كوگەرسىن. مەن سولامىن عوي ءبارىبىر. جەر تۇبىنە دە بىرگە ەرىپ جۇرەر ەم، قۋ دەنساۋلىق... – دەدى مۇڭايىپ.

سودان كەيىن ءتورت-بەس جىلدان سوڭ كامەش اپايىم كوكجوتەلدىڭ كەسىرىنەن ءومىرى ءۇزىلدى. بۇل بىزگە دە، مۇحتارعا دا قاتتى باتتى. ءبىز، تاشكەنت ماڭىندا، مۇحتارعا جاقىن جەردە ەدىك. ونى ەستىگەندە، كەيىن ەسىنە العاندا:

– كامەش تۇرسام – ويىمنان، ۇيىقتاسام – تۇسىمنەن كەتپەيدى. اتتەڭ، كوكجوتەل...، – دەپ مۇڭايىپ قالاتىن.

مۇحاڭنىڭ جاستىق كەزىندەگى ءبىر وقيعا وسى. مۇنى ايتقان مەنى دە، باسقانى دا كىنالاۋعا رەتى بولماس. اۆتوبيوگرافيالىق شىن دۇنيەنى، كورەر كوزدەن جاسىرىپ سىبىرلاعاننىڭ سىبىرى مول بولادى. مۇحتار دا ادام. زامان تالابىنا ساي ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ جاڭعىرۋىن سەرگەك تە سەزىمتال ۇرپاق تۇسىنسە كەرەكتى».

وسى ارادا ماكەن اپايدىڭ ءسوزىن ءۇزىپ تاستاپ، ادەيى ايتىلماعان، بىراق ادىلەتسىز پىكىردى كەلتىرەيىك. نيەت اق، دەرەك دۇرىس، ال اراعا الپىس جىل سالىپ بارىپ توپشىلاعان جورامالى جاڭساق. سىزدەر تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ مۇحتار مەن كاميلا تۋرالى ايتقان پىكىرىن ەستەرىڭىزگە تۇسىرىڭىزدەرشى. اقىلدى، پاراساتتى پايىم عوي. ال: «ءبىزدىڭ لەنينگرادتاعى ومىرىمىزدەن ەسىمدە قالعانى وسىلار. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ قازاقستانداعى تۋىسقاندارى مەن دوستارىنىڭ ەشقايسىسى ءبىزدىڭ وداعىمىزدى قولداعان جوق. بىزگە قۇتتىقتاۋ جىبەرگەن جالعىز ادام... ابايدىڭ نەمەرەسى تۇراعۇل بولدى. قازىر جارتى عاسىر وتكەن سوڭ عانا ءتۇسىندىم، بايبىشە مەن توقالدان تۋعان بالالاردىڭ اراسىنداعى باقتالاستىقتىڭ ۇشىعى عوي دەپ ويلايمىن. سەبەبى: مۇحتار ومارحانۇلى مەن ءۇشىن ماعاۋيانىڭ قىزىن تاستادى عوي، بۇعان ايگەرىمنەن تۋعان ۇلدىڭ قۋانباۋى مۇمكىن بە!» – دەپ تۇراعۇلدىڭ «قۋانىشىن» كۇندەستىكتەن كورۋ – ونىڭ جان دۇنيەسىنە جارا سالۋ سياقتى. ەكەۋىنىڭ ۇيلەنەتىنىن ەستىگەندە كاميلاعا: «مۇحتار بيىككە جانە الىسقا ۇشاتىن قىران. شارىقتايمىن دەسە – ەتەگىنە جابىسپا. ەركىنە جىبەر. ال ەڭ دۇرىسى – رايىڭنان قايت. كەيىن – وكىنىشى كەتپەيدى» – دەگەن دە تۇراعۇل. جەدەلحات جولداۋى – «شىن قۋانعاندىقتان» ەمەس، ەل اراسى – وشتەسىپ، كەك قۋىپ كەتپەسىن دەگەن ويدان تۋعان ىزەت. تاعدىرعا تۇراعۇل كونسە، كوڭىلىن قوسسا – وزگە اباي ۇرپاقتارى كەك ساقتاماس دەگەن تىلەك. ول تىلەك تولىق ورىندالمادى. ەل ىشىندە وكپە تۋدى. بۇل تۋرالى ءسال كەيىن ايتامىز. ال حاتتى العان تۇراعۇل كاميلانى جۇباتىپ، مۇحتارعا كەشىرىم جاسادى. جەدەلحات – سونىڭ بەلگىسى. ءسوز تىزگىنىن قايتادان ماكەن اپايعا بەرەمىز:

– مۇحتار ەلگە، سەمەيدەگى اباي اۋىلىن ايتامىن، ون جىلدان استام ۋاقىت بارا المادى. ءار ءتۇرلى شىعارماشىلىق جۇمىستار دا قول بايلاۋ بولعانى انىق. ول شىڭعىسقا بارعانداعى كوڭىل-كۇيىن، ەلگە ساعىنىشىن تەبىرەنە تولعاعانىن قالاي ۇمىتايىن. مۇحاڭ مەنى دە ون جىلدان سوڭ كوردى. ديدارلاسا الماي ىنتىزار ەدىم. ويتكەنى 1927 جىلى تۇرمىسقا شىقتىم. بالا كەزىمدە «جەزدە» دەپ ازىلدەسىپ جۇرەتىنمىن.

اراعا جىلدار سالساق تا ىزگى نيەتى، ىستىق ىقىلاسى وزگەرمەپتى. قالجىڭداپ:

– ماكەن وسى سەن قالاي ەر جەتىپ كەتتىڭ. ماعان ءالى سول ءانشى قىز سياقتى بولىپ كورىنەسىڭ، – دەيتىن. سول جولى ەل جايىن بايانداپ، كورگەن-بىلگەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، وتكەن-كەتكەندى ەسىنە الدى.

– وسى جولى بۇكىل شىڭعىستىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قوزعاپ، جەر-سۋىن، تابيعاتىن، تاس، توعايىن كوڭىلىمە قوندىرىپ الماتىعا كوشىرىپ اكەلدىم. سوناۋ جىلدارداعى وقيعالار ەلەستەپ، ىشتەي ءبىر كەرەمەت جاڭعىرىقتىم. مول اسەر، كوپ قۋانىش، جاسىرىن سىرعا قانىقتىم. ەندى رومانعا دايىنمىن. ءبارى دە – ابايعا، قۇنانبايعا قاتىستى جايلاردى انىقتادىم. تەك جاستىعىڭ وتكەن جەرگە ەگدەلەۋ تارتقاندا ورالساڭ، كوڭىلدە ەرىك بولمايتىن كورىنەدى. ەرالى جازىعىنا جەتىپ دوڭگە شىققاندا تۇلا بويىم، تۇتاس دەنەم شىمىرلاپ، ەگىلە، بەردىم. كوزىمدى جۇمىپ قويىپ: سوناۋ «ەڭلىك-كەبەك» قويىلعانداعى شاتتىعى مول شاقتى، كۇمىس كۇلكىنى ەسىمە الىپ، ءار ءۇيدى ءوز ورنىنا كوڭىلىممەن قوندىرىپ، قىزىعا قارادىم. جانارىمدى اشىپ العاندا مۇنارلانعان كوكجيەكتى كوردىم دە، كوزىمە جاس تولىپ، توگىلە بەرگەنى. مەن سول جولى ءۇش ادامدى قاتتى جوقتاي ساعىنعانىمدى اڭعاردىم. ەڭ العاشقىسى – قاسىمبەك اۋەزوۆ. شىركىن جەبەش (جەبىرەيىل). كامەشتىڭ لەنينگرادقا كەتكەندە جىلاپ شىعارىپ سالعانى ويىما ورالا بەرەدى. سول ۇشەۋىنىڭ ورنى، مەن ءۇشىن تولماس وكىنىش، ساعىنىش بولدى، – دەدى مۇحاڭ.

سول اڭگىمەدە ماعان ءان ايتتىرىپ، ەرزاكوۆيچتى شاقىرىپ الىپ ابايدىڭ اندەرىن، سوزدەرىن قاعازعا ءتۇسىرتتى. اكادەميانىڭ قولجازبا قورىنا 30 ءان جازىلدى. سونىڭ ون جەتىسى اباي اكەمدىكى. ايتپاقشى، سول جولى ءبىر قىزىق جاي كەزدەستى. مەن «سەگىز اياقتى» ىرعاعىمەن ايتىپ ەم، ەرزاكوۆيچ:

– ءسىز ەندى بۇزباڭىز. ماعان ءارحام ىسقاقوۆ ىڭىلداپ ايتىپ بەرگەن اۋەنى باسقاشا، – دەدى.

– ول كىسى ءومىرى ءان ايتپاعان ادام. داۋسى جوق. ماعان اعالارىم وسىلاي ۇيرەتتى، – دەدىم جونىمەن.

– سەنىكى قالاي دۇرىس بولادى. سەن كىشكەنتايسىن. ابايدى كورگەن دە جوقسىڭ. ءارحام بارىمەن ارالاسقان، – دەپ ەرزاكوۆيچ قاتتى كەتتى.

مەن دە قىلتيا قالدىم دا، «سەگىز اياقتى» قايتادان ايتپاي قويدىم. ءبىراز جىلدان سوڭ الماتىعا شىمكەنتتەن كەلىپ، مۇحاڭنىڭ ۇيىنە ءتۇستىم. ەسىكتەن كىرە سالىپ امانداسقان سوڭ مۇحتار دەرەۋ ەرزاكوۆيچكە تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، مەنىڭ كەلگەنىمدى ايتتى. سويتسەم ەرزاكوۆيچ ەكەۋمىزدىڭ كورىسكەنىمىز مۇحاڭا ءمالىم ەكەن. ول بارلىعىن ءتۇسىندىرىپتى. ەرزاكوۆيچ:

– ماكەن، ايتاسىڭ با؟ – دەدى. مەن:

– ۇرساسىڭ با؟ – دەپ ازىلدەدىم.

ەرزاكوۆيچكە سونىمەن مۇحاڭنىڭ تاپسىرماسىمەن اقىلبايدىڭ، مايباساردىڭ مۇحامەدجاننىڭ اندەرىن، ولەڭدەرىن ايتىپ بەردىم. مۇحامەدجان ەسىمى «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ءبىرجاننىڭ اباي اۋىلىنا كەلگەن تۇسىندا ءامىر مەن ۇمىتەيدىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ ونەرى جايلى جازىلعان بەتتەردە ءجيى كورىنەدى. وعان ءوزىنىڭ اندەرىن دە ورىنداتادى. اباي اكەمنىڭ كوڭىلى قاتتى قۇلاعان جاس تالانتتىڭ ءبىرى ەدى. شىراعىم، وسى «اباي جولىنداعى» ۇمىتەي ۇزاتىلىپ بارا جاتقاندا ءامىردىڭ قيماي قوشتاساتىن جەرىن اششى. ە، مىنە، «ءامىردىڭ دوستارىنىڭ ىشىندە جاس ءانشى، اقىن سەرىنىڭ ءبىرى، قىزىل شىرايلى، قوي كوزدى، سۇلۋ جىگىت مۇحامەدجان بولاتىن». وسىندا:

«سەرىنىڭ سەرمەنۋگە كوڭلى وياندى،

ويلانىپ باستايىن ءبىر سوياندى.

كەتتى عوي ساۋلەم الىس، جولداستارىم،

ايداشى قامىس قۇلاق، “بوزقوياندى”،–

دەگەن ءاننىڭ شۋماعى دا كەلتىرىلگەن. مۇحامەدجاننىڭ اندەرى قوڭىر داۋىسقا لايىك، مايدا كەلەدى. سونى مۇحاڭ ەرەكشە ۇناتاتىن. «تاريحتا، قاعازدا قالسىنشى» – دەيتىن قوڭىر ۇنمەن. ەرزاكوۆيچ ءالى كۇنگە دەيىن ماعان حابارلاسىپ تۇرادى. ول «ءلايلى – ءماجنۇن» حيكاياسىنداعى ءلايلىنىڭ ءانىن، اۋەنىن نوتاعا تۇسىرەمىن دەپ ءجۇر. داۋسىم كەلسە نەسىنە ايانايىن. ىشتە قالعاننان گورى، ەل ەسىندە ۇستاعانى لازىم عوي.

ەندى اسا ءبىر ەستە ۇستاپ، ۇمىتىلمايتىن ساپار 1945 جىلعى ابايدىڭ 100 جاسقا تولۋ مەرەكەسى. مۇحاڭ، عابيت تاعى دا باسقا كوپتەگەن جازۋشىلار سەمەيگە ءتۇستى. مەن دە سولارمەن ىلەسىپ ءجۇردىم. كەلگەن قوناقتاردى سەمەيدەگى اباي مۋزەيىنە مۇحاڭ اپارمادى. ويتكەنى مۋزەي وتە ناشار جابدىقتالعان ەدى. سونى كورىپ ءوزى رەنجىپ كەلە جاتقان مۇحاڭا كوشەدەن بىرەۋ جابىسا كەتتى. ماعان بەيتانىس ەمەس ادام مۇحاڭا ەنتەلەي كەلىپ:

– مەنىڭ اكەمدى نەگە ابايمەن تەڭەستىرىپ جازبايسىن. سەن جازباساڭ – ءوزىم جازام، – دەپ ورەكپىپ، اۋىر-اۋىر ءسوز ايتتى. مۇحاڭ تۇتىگىپ كەتتى دە:

– ششەنوك! ءپالى، مىناۋ مەنى قابامىن دەپ ارس-ارس ەتەدى. قاپ، قاپشى، ال! – دەدى دە بۇرىلىپ كەتتى. سودان كەيىن:

– مۇحا، ءوزىن تارتىپكە سالدىرىپ، شارا قولداندىرمايسىز با؟ – دەگەندەرگە:

– ءپالى، يت قاپتى دەپ مەن دە قاپسام، اۋزىمدا نە قاسيەت قالادى، – دەپ جاۋاپ بەردى.

اباي تويى كەزىندە مۇحاڭ وتە كوڭىلدى ءجۇردى. سوعىستان سوڭعى قۋانىش قوي. مۇحتار اعا التىباقان قۇردىرىپ، تاقيا تاستاماق، اقسۇيەك ويناتتىردى. ءوزى دە توپ ىشىندە بولىپ، وزگە ۇلت جازۋشىلارىنا دا كورسەتتى. اباي ءانى التىباقاندا كوپ ايتىلدى. قاتتى ريزاشىلىققا بولەنىپ:

– مىنە، وسكەن ونەرلى ۇرپاق قوي، – دەي بەرەدى. مۇحاڭ ءوزى دە التىباقان تەۋىپ، ماعان ءان ايتتىردى.

سول كەزدە عابيت مۇسىرەپوۆ اعا:

– مۇحاڭ قارىنداسىن قاسىنان شىعارمايدى. بىزگە دە رۇقسات بەرىڭىزشى، – دەدى.

التىباقانعا سىرباز باسىپ عابيت وتىردى دا، ءبىراز تەربەتىلگەن سوڭ سالماعى مەنى باسىپ، تىم جوعارى كوتەرىلىپ كەتتىم. باسىم دا اينالدى. جەرگە ءتۇسىپ ءان ايتتىم. سوندا مۇحاڭ:

– عابيت-اۋ، اۋەلى قىزدى وتىرعىزار بولار. سوندا سالماق اۋمايدى. سەن اۋەلى ءوزىڭ وتىرىپ الدىڭ، قايدان، – دەدى.

سول ءبىر سوعىستان سوڭعى توي اسا قىزىقتى ءوتتى. جالعىز مۇحتار اعا ەمەس، بارشا قاتىسقان جۇرت ءبىر سەرپىلىپ قايتتى. ادام بولعان سوڭ، ءار قيلى جاعدايلار كەزدەسەدى عوي. ءوزىم ءوز بوپ مۇحاڭنىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ ءوتىپ كورگەن پەندە ەمەسپىن. ءوزى دە بيازى، سىرت ءپىشىنى ۇياڭ ەدى عوي. تەك ءبىر رەت جولداسىمىز ۇلىقبەك ەكەۋمىز مۇحاڭنىڭ ۇيىنە باردىق. كەنەت وقىستان ماعان سۇراق قويدى.

– وسى ابايدىڭ ۇرپاعى نەگە وسپەي، ءوشىپ بارادى. سونى ايتشى؟ وسى ادامنىڭ قارعىسى زاۋالعا ۇشىراتادى دەگەنگە قالاي قارايسىڭ. قۇنانبايدىڭ تەرىس باتاسىن الدى عوي، – دەدى.

نەسىن جاسىرايىن مۇحاڭنان كۇتپەگەن ساۋالىم.

– ءاي، اسىل اعا، ءبىزدى قىز-قىرقىن دەپ مەنسىنبەي وتىرسىز-اۋ.    قۇنانبايدىڭ قارعىسىنا ۇرىنسا، كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاقتا ءسوزى قالا ما. ونىڭ ءامىردى بۋىندىرىپ، ۇشىندىرعانى دا جەتەر. جاقسى ۇل قالماسا زامان تولقىنى. كەشەگى سوعىستا توقتاش قازا تاپتى. جەبەش كىمنەن كەم ەدى. اتى وشپەيدى عوي. كوڭىلىمە قاراساڭىز ەدى، – دەدىم.

ول كىسى ويلانىپ، تۇنجىراپ قالدى دا:

– تۇراش اعا دا قانشىل، ءوزىمشىل ەدى، – دەدى. ودان سوڭ ۇزاق ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. زادى مەنى سىنايىن دەگەنى مە ەكەن. ومىرىمدە مۇحاڭا قارسى جاۋاپ قاتقانىم وسى. بۇل ءسوز رەتى كەلىپ، تىلگە ۇيىرىلە بەرگەن سوڭ ايتقانىم عوي.

وڭتۇستىك ساپارىندا مۇحاڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ ءتۇستى. ول كەزدە احمەت اۋەزوۆ تە سوندا بولاتىن. وتە كوڭىلدى قايتتى. ول تۋرالى بىرنەشە كىتاپ شىقتى. سوندا ءبارى قامتىلعان. تەك:

– اعايىن-تۋىسپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ءبىر بەل شەشىپ قايتقان ساپارىم بولدى، – دەگەنى ەسىمدە.

ال، شىراعىم، قىزىل تىلدە بۋىن بار ما. بارعا قاناعات تۇت. اڭگىمە قيىلىسىپ تۇرسا، شىرايلى شىعادى. اباي اكەم مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جايلى، اسىل ارىسىمىز مۇحتار اۋەزوۆ تۋراسىندا بار بىلگەنىم وسىمەن ءتامات-ءتامام دەي المايمىن. دەگەنمەن دە جۇرەك-جاردى لەبىزىم، نەگىزىنەن وسىلار. كەيبىر نارسەلەردى ايتپاۋعا دا، جارىققا شىعارماۋعا بولار. دەگەنمەن دە، شىندىقتىڭ شىلبىرىن اتتاپ كەتە المادىم. وقىرمان ءوزى كوڭىلىنە ەكشەپ، ءادىلىن باعالار.

ۇلگى عيبادات تۇتار قاسيەتتەرى مول عوي مۇحاڭنىڭ. اسىلدى جاسىرا المايسىڭ. ول ءوزى دە جىل وتكەن سايىن جاڭارىپ، جالتىلداپ وتىرادى، – دەپ ماكەن اپاي ءۇش ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەسىن اياقتادى.

ءيا، اسىلدى جاسىتا المايسىڭ. ۇلىنىڭ ۇلىلىعى – جۇمباق قۇبىلىستارىنىڭ مولدىعىندا. سول تىلسىم سىردىڭ ءبىر ۇشىعىن كاميلا ماعاۋيا قىزىنىڭ بەينەسىنەن الىپ كەلەدى. اۋىر ۇكىمدى ەر-ازاماتتاي تىك كوتەرىپ، تۋعان-تۋىستارىنا ولەر الدىندا: «مەن دەسەڭدەر، ارۋاعىم ريزا بولسىن دەسەڭدەر مۇحتاردى رەنجىتپەڭدەر، سىرتقا تەپپەڭدەر. سىيلاپ وتىڭدەر» – دەپ وسيەت ايتار ما ەدى. سوناۋ الىستاعى لەنينگرادتا وي سوقتى كۇيدە جۇرگەن مۇحتارعا ولەڭمەن حات جولداپتى. قوشتاسۋ جىرى دا سونداي اسەرلى، ماحابباتتى سىرعا تولى ەكەن. تەك، ۇلكەن سەزىمنىڭ ءۇزىلىپ تۇسكەن ءۇش تامشىسىنداي بولعان تومەندەگى ءۇش شۋماقتى عانا تاپتىق.

ءۇش شۋماق – جۇرەككە تامعان ءۇش ىستىق جاس تامشىسى سياقتى. ولەڭ بىلاي باستالادى:

سالەمەت، ساۋ ما دەنىڭ ومىرلەسىم

قوسىلعان ماحابباتپەن كوڭىلدەسىم.

ساعىنىپ جۇرگەنىمدە كەتتىڭ الىس،

جۇرەمىز ءومىر عىلىپ بۇنىڭ نەسىن.

 

تىلەگىم، بار قىزىعىم اۋدى ساعان،

ءبىر ءسوزىڭ جۇرەگىمە ءتيدى جامان.

«جولىڭا جانىم قۇربان»– دەگەن قالقام،

كورىسەر مە ەكەنبىز ەسەن-امان.

 

زىرقىراپ باسقىزبايدى اياعىم-اي،

جۇرەر مە ەم زىر جۇگىرىپ باياعىداي.

قايعىمەن قۇسالانىپ عاشىق كونىل،

ۋايىممەن وتەدى-اۋ زامانىم-اي.

 

اسىل ارۋ كاميلانىڭ الىستاعى قالاعا جولداعان سالەم-مۇڭىن سەمەي قالاسىندا تۇراتىن، كامەشتىڭ قۇربىسى كۇلان قۇندىزباەۆادان قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىق.

كاميلانىڭ مۇحتارعا ارناعان ولەڭى ۇزاق جانە ارقايسىسى كوڭىل-كۇي اۋانىنا بايلانىستى ءار مەزگىلدە جازىلعان سياقتى. ءتىپتى ول ءوزىنىڭ مۇڭلى ءومىرى تۋرالى تولعاۋ دا شىعارعان سياقتى. كاميلانى مۇحتار اقشوقىدان ۇرلاپ الدىرعاندا، شىڭعىستىڭ ىشىندەگى ۇڭگىرگە «مامايلاردان» قورقىپ، بىرگە جاسىرىنىپ جۇرگەن نەمەرە ءسىڭلىسى قاۋاش الىمقۇل قىزى اقىلباي نەمەرەسى كاميلانىڭ تاعى دا ءبىراز ولەڭ شۋماقتارىن بىلەتىن بوپ شىقتى.

– 1927 جىلى كامەش پەن مۇحتار اجىراسقاندا اپايىمنىڭ ءوزى شىعارعان ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭى ەسىمدە قاپتى، سونى ايتىپ بەرەيىن، ءوزى ۇزاق بولاتىن.

اتا-انام ءولدى جاسىمدا،

تاربيە كورمەي قاسىندا،

تەرىس تە بولدىم – ارۋاققا،

بىلە مە ادام اشۋدا.

 

*    *   *

كوزىنىڭ ساعىنامىن قاراعانىن،

جۇرەككە ماحاببات بوپ تاراعانىن

وتىرام كۇندىز-ءتۇنى قاپالانىپ،

ءومىرىمدى اۋرۋ قىلىپ جارالادىڭ.

 

*   *    *

ەي، جارىم، جانىم سۇيگەن كوڭىلىم قۇلاپ،

حات جازدىم راحمەتىڭنەن ەتىپ تالاپ.

دەمەسەڭ قار ەتەيىن مەن عارىپتى،

جاۋاپ بەر شىن كوڭىلىڭمەن ويىڭ بالاپ، –

 

دەپ داۋىس قوسىپ ايتاتىن دا، قاتتى سولقىلداپ جىلاپ وتىراتىن. مۇحتاردى ۋايىمداپ، سودان شەرمەندە بوپ، ارماندا ءوتتى عوي. دەرتى دە سودان باستالدى. ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، كامەش 1932 جىلى قايتىس بولدى. كامەشتەن زەرە، ماعريپا دەگەن ەكى قىز تۋعان. ەكەۋى دە جاس كەزىندە ءولدى».

سۇيگەن ادامىنان ماڭگى ايرىلعانىن بىلگەن سوڭ كاميلا ءوز بەتىنشە دەربەس ءومىر سۇرۋگە تالپىنعان سياقتى. تەحنيكۋمعا دا ءتۇسىپتى. بىراق ساباعىن جالعاستىرۋعا جاعدايى كوتەرمەگەن، 1928-جىلى اباي ۇرپاقتارى قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، كونفيسكەگە ۇشىراپ، جەر اۋدارىلادى. سوعان بايلانىستى وقۋىن ءۇزىپ العان. سوندا دا مۇحتاردىڭ مۇنى تاستاپ كەتكەنىنە سەنبەگەنگە دە ۇقسايدى. ويتكەنى، مۇحتاردى كۇندەۋشىلەر 1925 جىلدان باستاپ كاميلانىڭ اتىنا ءار ءتۇرلى عايبات سوزدەر جازىلعان جەدەلحاتتار، حاتتار جولداپ، ابدەن زىقىسىن شىعارىپتى. سوعان قاتتى الاڭداۋمەن جۇرگەندە ۆالەنتينا نيكولاەۆنادان ەلدوس اتتى ۇلدارىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنى تۋرالى حات الىپتى. مۇحتار تاشكەنتكە بارار جولدا سەمەيگە سوعىپ، كاميلادان كەشىرىم سۇراپتى. بىراق كاميلا كەشپەگەن كورىنەدى دەلىنەدى. يششان جاعىپار قىزىنىڭ بىزگە ايتقان بۇل دەرەگىنىڭ راستىعىن انىقتاۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى بولمادى. ال نيازبەك الداجاروۆتىڭ ايتۋى بويىنشا كاميلا ءۇشىن ەكى رەت كۇيىندى بولعان اباي ۇرپاقتارى قاتتى رەنجىپ: «قۇنانبايدىڭ ارۋاعىن باسىندى. ءبىز دە ەسەسىن قايتارامىز» – دەپ مۇحتاردىڭ نەمەرە اعاسى ارىنبەكتىڭ قىزىن (جەبىرەيىلدىڭ ايەلى) توركىنىنە قايتارىپ جىبەرىپتى. ودان الپاش اتتى ۇل بالا قالىپتى. ابايدان قالعان ۇرپاقتىڭ ءبىر بۇتاعى سول. ماعاۋيا نەمەرەسى يششان (يششاعي) جاعىپار قىزى، رازاق قىزى عافۋرادان، مۇحتاردىڭ جيەنى ءماجيت ديحانباەۆتان، ءۋاسيلا ماعاۋيا قىزىنان كاميلانىڭ ومىرىنە قاتىستى ەستىگەن جايلارىن جيناقتاپ، ءبىر ىزگە تۇسىرە ءجۇرىپتى.

يششان جاعىپاروۆا: «كاميلا تۋا سالىسىمەن ءمورجان دۇنيە سالعان. سودان دامەگويدىڭ باۋىرىندا ءوستى. تاۋكە باتىردىڭ تۇقىمى دامەگوي دە بەتتى بولاتىن. ەركە، وتكىر، اقىلدى ارۋ ەدى. جەڭگەسىندەي ەركەلەپ وسكەندىكتەن بە، كەيدە ونى قاميلا تىيىپ تاستايتىن. تۋعان قىزىنداي ەركەلەتتى. سوندىقتان ءمورجاننان تۋعان دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ اۋزى بارماسا كەرەك. تاعدىردىڭ جازۋى شىعار مۇحتار ەكەۋى اجىراسقان سوڭ ارالتوبەدەگى ءبىزدىڭ اۋىلدا جاتتى. 1930 جىلدارى اكەم جاعىپار سەمەيدەن مۇعالىمدىك كۋرستى ءبىتىرىپ، بەلاعاش جاقتاعى ۋبا – فورپوست سەلوسىنا جولداما الدى. كوشكەن كەزدە دامەگوي اجەمىزدىڭ، كاميلا تاتەمنىڭ بىزبەن بىرگە ارباعا وتىرعانى ءالى كوز الدىمدا. ۇيدەگى بارلىق قىمبات زاتتاردى، كىتاپتاردى، نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەردى ساندىققا سالىپ، توشالانىڭ ىشىنە كومىپ تاستاپ كەتتىك. ونىڭ الدىندا سەمەيدەگى ۋچيليششە مە، تەحنيكۋم با، ايتەۋىر ءبىر جەڭىل وقۋ ورنىنا تۇسكەن. ءومىرىن قايتا باستاعىسى كەلدى. ابدوللا دەگەن تاتاردىڭ ءۇيىن پاتەرگە جالدادى. مەنى قاسىنا الدى. بىراق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جالعاستىرا الماپتى. ول سەمەيگە كەلگەسىن بىزبەن بىرگە بەلاعاشقا بارماي قالىپ قويدى دا، فرۋنزەگە ءۋاسيلانىڭ ۇيىنە كەتتى. كەيىن ءۋاسيلا تاتەمنىڭ اڭگىمەسىنەن ۇققانىم مىنالار. كاميلا تاشكەنتتە مۇحتاردىڭ قولدى بولعانىن، اباقتىعا قامالعانىن ءبىلىپتى. ەرتەلى-كەش سونى اڭگىمە قىلىپ، نە ىستەر ەكەن دەپ سۇراپ وتىرادى ەكەن».

ۆالەنتينا نيكولاەۆنا: «مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ەكىنشى ايەلى ماعاۋيانىڭ قىزى كاميلا ء(ۋاسيلانىڭ ءسىڭلىسى) ەدى. ولاردىڭ قاي جىلى ۇيلەنگەنىن بىلمەيمىن، تەك بىلەتىنىم، ابايدىڭ ۇيىنەن ۇزاتىلاتىن قىزداردىڭ سالتى بويىنشا جاساۋىنا ابايدىڭ قولجازبالار جيناعىن الا كەلىپتى. بۇلاردىڭ بالاسى بولدى ما، جوق پا، ول تۋرالى مۇحتار ومارحانۇلى ماعان ەشتەڭە ايتقان جوق. ەگەر بالا بولعان كۇندە دە، جاستاي ءولىپ قالسا كەرەك. ءبىز ۇيلەنگەن كەزدە كاميلادا بالا جوق ەدى. ابايدىڭ بارلىق تۇقىمدارى سياقتى ول دا اۋرۋشاڭ بولىپتى، بىرنەشە جىلدان كەيىن «ۇلكەن ءۇيدىڭ» بايبىشەسى ەسەبىندە، اتا-اناسىنىڭ بار بايلىعىنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ اۋىلدا قايتىس بولدى. ال ءبىز عوي، جوعارىدا ايتقانىمداي، جالعىز جاستىقپەن ءومىرىمىزدى باستادىق».

جوق، ۆالەنتينا نيكولاەۆنا، ءسىز بۇل ارادا قاتەلەستىڭىز! كاميلا بولىپ-تولىپ، بايلىققا بوگىپ وتىرىپ ولگەن جوق، قاسىرەتتىڭ ۋىنا ورتەنىپ، اشارشىلىقتىڭ ازابىن تارتىپ بارىپ بۇل ومىردەن قۇسامەن كەتتى. بۇل ءسوزىمىز ءۇشىن ارۋاعىڭىزدان كەشىرىم سۇرايمىز. شىندىق سولاي. امال قايسى.

«قاراكوزدىڭ» – كاميلانىڭ تاعدىرى، مىنە، وسىلاي.

ال، سىرتقى دۇنيە، جاڭا ءومىر مۇحتاردى قالاي قابىلدادى؟

سىرتقى دۇنيە «قاراكوزدى» ەكىۇداي كوزقاراسپەن قارسى الدى. ءبىر توپ – تاڭدايىن قاعىپ، كوركەمدىگىنە، شۇرايلى تىلىنە «جەلدەي ەسكەن» لەبىنە ءسۇيسىنىستى. ەكىنشى جاق شوقپار الا ۇمتىلىپ، «ا» دەگەننەن-اق اتويلاپ قاراقشىنىڭ تۇبىنە جەتىپ بارىپ، ايعاي سالدى. بۇل ايعاي قاشان مۇحتاردىڭ كوزى جۇمىلعانشا باسىلمادى. تەك كەيدە ورتتەي قاۋلاپ ءورشيدى دە، كەيدە ءسال سايابىر تاۋىپ، ءار جەردەن كۇڭكىل بوپ ەستىلىپ قالىپ ءجۇردى. مۇحتاردىڭ پرولوگتاعى تولعاۋدىڭ اراسىنا كوپ نۇكتە قويىپ جازۋىنىڭ وزىنە شوشىنا قاراپ: «بۇلاردىڭ تىنعان جەرلەرىنە نەگە كوپ نوقات قويىپ كەتەدى. ول نوقاتتاردىڭ استىندا تىعۋلى، جاسىرۋلى ەلگە كورسەتپەيتىن قانداي جۇمباق بار» – دەپ جۇماباي ورمانبايۇلى قويعان «جۇمباقتاردىڭ شەشۋىن، ءبىز تاپتىق پا، جوق پا، كىم ءبىلسىن. الايدا، «قاراكوزگە» قاتىستى جايدىڭ انىققانىعىن جاسىرىپ قالعامىز جوق.

انىعى – ءدال وسى «قاراكوزدىڭ» جازىلۋ تاريحى، ومىرلىك جولى قانداي قيىنعا سوقسا، ونىڭ ونەر ساپارى دا سونداي اۋىر بولدى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن مۇحتاردى جالا مەن نالانىڭ ورتاسىنا تاستاعان جانە بۇدان كەيىنگى بارلىق كەسىرلى سوزدەردىڭ «قوزعاۋشى كۇشىندەي»، دالەلدى سەبەبىندەي» كورىنگەن «قۇس جولىنداعى» ماقالاعا نازار سالساق تا جەتكىلىكتى. اۆتور جوعارىداعى اشكەرەلەۋلەرىن قورىتا كەلىپ: «مۇنىڭ ءبىرى دە ەمەس، ادام تۋمىسىندا بولمايتىندى جازاتىن قيالي جازۋشى دەپ وسىنى ايتامىز. نەشە ءتۇرلى اشىقتار تۋرالى بىرەۋدى ءتىرىلتىپ، بىرەۋدى ءولتىرىپ جازاتىن باتىس پەن شىعىستىڭ قيالي (يدەاليست) جازۋشىلارىنا ەلىكتەمەك بولدىقتى (بولىپ – ت. ج) جازۋشىنىڭ اجارلايمىن، سۋرەتتەيمىن، «مادەنيلەستىرەمىن» دەپ بىلىقتىرىپ العانى. جازۋشىمىز قيالي بولعاندا، شەكسپيردى كوپ وقىعان بولار. كوبىندە قاراكوزدى شەكسپيردىكىندەي قىلماق بولىپتى. بىراق ەكى كىسى ولتىرگەنمەن جازۋ بىلگەننىڭ ءبارى شەكسپير بولا المايدى عوي. بۇرىن تۇيە كورمەگەن ىشتەن كەلگەن ءبىر تاتار ءبىر اۋىلدان ۇلكەن تۇيەنى كورىپ، ونان كەيىن ەكىنشى اۋىلعا كەلگەندە تۇيەنىڭ بوتاسىن كورىپ: «جانۋار، تۇيە بولام دەپ بولا الماي قالعان ەكەن» – دەپتى.

سونداي-اق مۇحتار دا شەكسپير بولام دەپ جانۋار بولا الماي، ءبۇلدىرىپ الىپتى. انىعىنا كەلگەندە قاراكوز جالعىز اشىقتىقتان ولمەۋى كەرەك ەدى، كوپ كورگەن قورلىق، وتىرسا باسقا، تۇرسا اياققا ۇرۋمەن ءولۋى كەرەك ەدى... بۇل ارادان ەڭبەكشىلەر قانداي ۇلگى الادى... جالعىز-اق بۇل اراسىنىڭ پايداسى ء–دىننىڭ «شىن تاعدىر» دەگەنىمەن قياليلاردىڭ «شىن ماحاببات» دەگەن قيالي پىكىرلەرىن كۇشەيتە بەرەتىن قۇرال» – دەپ ويىن ءبىر ءتۇيىپ تاستايدى.

مۇنى ادەبي ساندىراق، ادەپكە جاتپايتىن كورگەنسىزدىك دەمەسكە لاجى جوق. «ەكى كىسى ءولتىرىپ... شەكسپير بولامىن دەپ جانۋار بولا الماي قالعان» ادام مۇحتار ما، جوق، جۇماباي ما، ونى ۋاقىتتىڭ ءوزى انىقتاپ، ورنىنا قويىپ بەردى. شەكسپيردى دە، مۇحتاردى دا «قياليلار» قاتارىنا جاتقىزىپ، «تيسە – قوسا قابات، تيمەسە – جالاڭ قابات» دەپ شاپتىقسا دا، ول ماقساتىنا جەتە المادى. قايتا مۇحتار ونىڭ وسى پىكىرىنە ەرەگەسىپ، شەكسپيرلىككە ۇمتىلعانداي اسەر قالدىردى. ول – اعىلشىن شەكسپيرى ەمەس، دالا شەكسپيرى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. سول كەزدىڭ وزىندە «جانۋار» ەمەس دانىشپان ەكەن. ال، «شىن ماحاببات» – ادام ادام بولعالى قادىر تۇتىپ كەلە جاتقان ەڭ اياۋلى سەزىم.

ونى، جۇمابايلار عانا تۇسىنبەدى. مۇمكىن تۇسىنگىسى كەلمەگەن شىعار.

بۇدان كەيىن تازا كىجىنۋ، قورلاۋ باستالادى: «ەندى نارشا مەن قاراكوزدىڭ ءولۋى قالاي: سەبەپسىز اعاشتىڭ بۇتاعى سىنبايدى. بازاردا ادامنىڭ قۇنىنان دا ارتىق بۇيىمدار بار، بىراق ەلدىڭ ءبارىنىڭ كۇشى جەتىپ ساتىپ الا بەرمەيدى. كوزى قانشاما قىزىقسا دا قولى جەتپەي جۇرە بەرەدى. ادام ادامعا قىزىعۋ دەگەن دە وسىنداي. كوشەدە ءپاريجدىڭ ءبىر ادام اسقان سۇلۋى كەتىپ بارا جاتىر. وعان مۇحتارلاردىڭ ءبىرى اشىق بولدى. ول سۇيمەيدى. قولى جەتپەيدى. ەتەر ايلاسى جوق جۇرە بەرەدى. بىراق ول ايەل سۇيمەدى دەپ مۇحتارلار دا ولمەيدى. ولاي بولسا، اۋىرماي، سىرقاماي، ۇرماي-سوقپاي، اسىلىپ، بولماسا اتىلماي تولىق سەبەپسىز ادام ولمەيدى. بۇلاي بولعاندا سىرىمعا اشىق بولىپ قاراكوز ولمەيدى».

مەيلى ءپاريجدىڭ كوشەسىندە، مەيلى جۇماباي ماقالاسىن جازىپ وتىرعان قىزىلوردانىڭ كوشەسىندە بولسىن، ءبارىبىر، اسىلزادا ماحاببات قىدىرىپ جۇرمەيدى. ول – ىنتىزار تىرشىلىكتەگى جۇرەك قۇپياسى. مۇحتار دا سونداي سەزىم شارپۋىمەن «ولە عاشىق بوپ» بارىپ جازعان شىعارماسى بۇل. «قولى جەتپەسە دە» ۋىسىنان شىعارىپ العان ادامنىڭ اششى زاپىرانى، ءتىپتى، جان دۇنيەسىنىڭ زارى. مۇحتاردىڭ پەندەلىك عۇمىرىنداعى ەڭ وسال تۇسى، بارلاۋ تامىرى. ولگەن قاراكوز عانا ەمەس، ماحابباتتىن، دا ازاسى بۇل. ال نەگە وسىلاي بولدى؟ وعان سول قاراكوزدى دۇنيەگە اكەلگەن مۇحتاردان باسقا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە المايدى.

ءولى مەن ءتىرىنىڭ پىكىر تالاستىرۋى – (جولسىزدىق، جونسىزدىك بوپ تابىلادى. دەگەنمەن دە، ءوز تىرشىلىگىندە ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ الدىنا ور قازىپ قويىپ، ونى سولاي قاراي قاقپايلاعان كۇيكى پەندەلىكتى كەشىرۋ دە، ءۇنسىز قالۋ دا – «ار ۇيالاتىن ءىس ەمەس» (اباي). جۇماباي جولداس قولىنا كەزدەيسوق قالام العان جوق، جانە «قۇرباندىعى» جالعىز مۇحتار ەمەس. ەندەشە، ىركىلۋدىڭ دە رەتى جوق سياقتى... بىراق بۇل سىنشىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى قانداي زاۋالعا ۇشىراعانى بەلگىسىز، وتىزىنشى جىلداردان سوڭ اتى ءوشىپ تىنادى. ول دا ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ تىرناعىنا ءىلىندى مە، قايدام. ايتەۋىر مۇحتارعا «قاتەرلى ۇكىمىن» شىعارىپ ۇلگىرىپتى. ونىڭ  تۇجىرىمى مىناداي:

«قاراكوزدە» پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ ءيىسى دە جوق. ونىڭ جولىنا قايشى، پرولەتاريات سالتىنا دا سىيمايدى. تىلەگىنە كەلمەيتىن بوتەن.

ەندى «قاراكوزدى» نە دەيمىز؟

جالپى قازاق سالتىنا كەلە مە؟ «قاراكوز» جوعارىداعى دالەلدەرمەن ساياسي باعىتى تەرىس بولعانىمەن قاتار قازاقتىڭ سالتىنا دا كەلمەيدى، بايلاردىڭ قيالى. «سولاردىڭ» ادەبيەتى.

ەندەشە «قاراكوزگە» بايگە نەگە بەرىلدى؟»

مىنە، گاپ وسى سۇراقتا. «قاراكوزگە» وكپەسىنىڭ قازانداي بولاتىن سەبەبى دە بار ەكەن. ونى اۆتوردىڭ ءوزى دە بىلاي دەپ مويىندايدى:

«پەسەگە بايگە جاريالاندى. بايگەنىڭ باسىنا كوميسسيا سايلاندى. سوندا بىزدەر شەت قالالاردا جاتىپ: «بايگەنى مۇحتار، جۇسىپبەكتەر الادى» – دەدىك».

«كوميسسيا ولاردى جاقسى بىلەدى. ولارعا بايگە شاپسا دا، شاپپاسا دا بەرەدى. ولار بايگەگە كىتاپ جازاردا بايگەنى الاتىن بولىپ كوميسسيامەن كەلىسىپ جازادى; باسقالار بايگەگە ءتۇسىپ اۋرەلەنبەسە دە بولادى دەدىك. وسىنى ايتۋشى جولداستاردىڭ وسى كۇنى ءبارى ءتىرى، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا ءبىر جولداس: «بايگەنىڭ قاراقشىسى – پرولەتاريات ۇستەمدىگى. كىمدە-كىم بايگەگە تۇسەتىن بولسا –سول قاراقشىنى كوز الدىنان كەتىرمەي، نىسانا قىلىپ جازسىن. سوندا عانا بايگەدەن كەلەدى. ول نىسانانى كورمەگەن، بىلمەگەن جورتاقىلارعا بايگەنى بەرمەۋ كەرەك» – دەدى. انىعىندا وسى جولداستىكى دۇرىس ەدى. بىراق جوعارىداعى ساۋەگەيلەردىڭ پىكىرى دە دالاعا كەتكەن جوك. وتىرىك بولسا – ايتۋشىنىڭ جانى شىقسىن. بايگەگە تۇسكەن 30 كىتاپ قارالماي قالىپ، مۇحتار «قاراكوزدى» جازا سالىپ، بايگەنى الدى. بايگە ەمەس، كوميسسيانىڭ جاي بەرە سالعان اقشاسىن الدى. «قاراكوز» باسىلىپ شىقتى، ساحناعا قويىلا باستادى. كورگەننەن كەيىن كورۋشى جۇرت: «بايگەنى «قاراكوز» العان جوق ەكەن، مۇحتار العان ەكەن! مۇحتاردىڭ سۇيكىمدىلىگى العان ەكەن!...» – دەستى. وسىنى ايتۋشىلار دا ءتىرى. ءالى دە ايتادى.»

سوندا بۇل پىكىردى ايتىپ جۇرگەن كىمدەر؟ ەگەر دە بايگەگە تۇسكەن دۇنيەلەردىڭ ىشىندە «قاراكوز» بەن جۇسىپبەكتىڭ «شەرنيازىنان» شوقتىعى بيىك تۋىندى بولسا، وندا ول قانداي پەسا؟ سول كەزدە جازىلعان بۇل ەكەۋىنە پارا-پار شىعارما ادەبيەت تاريحىنا ازىرگە بەلگىسىز. تابىلا قويۋى دا نەعايبىل. ءبىرىنشى بايگە – بىرەۋ، كونكۋرس كوميسسياسى – بىرەۋ. بىراق تا سونىڭ وزىنەن ساياسي استاردى ساۋىرتپاقتاپ شىعارىپ:

«پرولەتاريات قاراقشىسىنىڭ باسىندا وتىرعاندار «قاراكوزدى» بايلاردىڭ قاراقشىسىنا شاۋىپ كەلسە دە بايگە بەردى. بۇل ارادا كوميسسيا وتە قاتەلەستى. قاتەلەسكەندە ادەيى قاتەلەستى. بايگەنى ەمەس، مۇحتاردى سىيلاپ اقشا بەردى. «قاراكوزگە» بايگە بەردىك دەگەنگە ۇيالماعان كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بەتتەرىنىڭ قالىڭدىعىن ايتساڭدارشى. بولماسا – ۇيالماق تۇگىل ءولىپ قالاتىن جۇمىس قوي» – دەپ بەت جىرتىسۋعا بارادى.

كىمنىڭ بەتى قالىڭ، ۇياتتان ءولىپ كەتەتىن كىم ەدى؟ پەسانىڭ دا، سىن ماقالانىڭ دا اتى – «قاراكوز». تەك ءبىرى – «ايىپكەر»، ءبىرى – ايىپتالۋشى. اقيقات قاي جاقتا؟

ءبىز ونى تالقىعا سالمايمىز. تەك، سوڭعى «قاراكوزدىڭ» مۇحتاردى ەكى جىل تەمىر توردىڭ ىشىندە وتىرعىزىپ قويۋعا مۇرىندىق بولعانى انىق. دەگەنمەن ول دا ءوزىنىڭ دىتتەگەن قاسكوي ماقساتىنا جەتىپ تىندى.

«قاراكوز» قاقىندا وزگە دە باسىلىمدار قاراپ جاتپادى. ونىڭ ءبارىن تەرىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە رەسپۋبليكالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءسوز ۇستار باسىلىمى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا جاريالانعان وسپان ءشارىپبايۇلىنىڭ «سالت-سانا جايىندا» اتتى ماقالاسىندا جۇسىپبەك پەن مۇحتاردىڭ شىعارمالارى قاتتى سىنالدى. ول «قاراكوزدەگى» دومبىرا، سىبىزعى، سال-سەرىلىك تۋرالى العاشقى تولعاۋدى تولىق كەلتىردى دە: «مىنەكەي، بۇل سوزدەرمەن جاستارىمىزدى ۇكى تاعىپ، جىنداندىرىپ، سەرى، پەرى قىلۋعا اۋلىكتىردى. «الاشتىڭ» ەسكى جىنىن قوزدىرىپ، جاستاردى پرولەتاريات باعىتىنان تايدىردى. مۇنان زيان ادەبيەتتى كەڭەس وكىمەتىنە دۇشپان بولىپ وتىرعان شەت مەملەكەتتىڭ، بايلار مەملەكەتىنىڭ باسپاسوزىنەن دە تابا الماسسىڭ» – دەپ قورىتتى. ماقالا ەمەس – ۇكىم. وسپان ءشارىپبايۇلىنىڭ بۇل تىلەگى «قابىل بولىپ»، سول جىلى احمەت، ءاليحان، جۇسىپبەك، مىرجاقىپ باستاتقان قازاق كوسەمدەرى قاماققا الىندى، ىلە ول تۇزاق ماعجان مەن مۇحتارعا دا ءتۇستى. بۇلاردىڭ سوت ءىسى جونىندە «شىرمالعان شىندىق» اتتى ماقالامىزدا تولىق ماعلۇمات بەرىلگەندىكتەن دە ونىڭ جاي جاپسارىن قايتالاپ جاتپايمىز. سوتتىڭ نەمەن تىنعانى بەلگىلى عوي.

ءومىرىنىڭ قىزىق تا قيىن ءبىر بەلەسى بولعان لەنينگرادتاعى كۇندەر تۋرالى بۇل ءبولىمدى ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ مىنا ەستەلىگىمەن ءتامامدايمىز:

– «ءبىزدىڭ نەكەمىز زاڭدى تۇردە 1936 جىلى 5 شىلدە كۇنى، سول كەزدەگى الماتىداعى جالعىز قالالىك زاگس-تە تىركەلدى، سودان باستاپ ءوسىپ قالعان ءلايلا: «نەگە پاپام ەكەۋمىزدىڭ فاميليامىز بىردەي، ال مامامدىكى باسقا» – دەپ سۇراۋمەن بولدى. ال نەكەمىزدىڭ ناقتى قيىلعان كۇنىنە كەلەتىن بولساق، ونى ءوزىمىز دە بىلمەيمىز، سوندىقتان دا مەنىڭ تۋعان كۇنىمدى – 1927 جىلدىڭ اقپاننىڭ 25 جۇلدىزىن «توي كۇنىمىز» دەپ بەلگىلەدىك. 1927 جىلى مامىر ايىندا دەكابريستەر كوشەسىندەگى № 14 ءۇيدىڭ № 1 پاتەرىندەگى ءبىر بولمەنى جالعا الدىق. ءبىزدىڭ قوجايىنىمىز تەمىرجولشى ەدى. زادى بۇل بۇرىن بايدىڭ ءۇيى بولسا كەرەك، دالىزدەگى ءبىر بولمەگە كىرەتىن ەكى ەسىگى بار، وندا بىزبەن بىرگە كوشىپ كەلگەن الكەي مارعۇلاننان باسقا دا ادامدار تۇراتىن، زالى سونداي اسەم بەزەندىرىلگەن، تەرەزەلەردىڭ ورتاسىنداعى كەرنەزىنە التىن جالاتقان تاۋشاسى بولاتىن. مۇندا ءۇش ۇشقىش، وقىپ. بىرەۋىنىڭ ايەلى جانە بەس وزبەك تۇردى. ايتپاقشى، 1928 جىلى جاز ايىندا مەن وسى پاتەردە ءسابيت مۇقانوۆتى تۇڭعىش رەت كوردىم. بۇل كەزدە ءبىز ول ۇيدەن كەتىپ قالعانبىز، ءۇي يەسى ايەلىنە سالەمدەسە شىعايىن دەگەم. ول ماعان: ءبىر قازاق الكەي مارعۇلاننىڭ تىلەك حاتىن اكەلگەنىن، ونىڭ قازىر وسىندا تۇرىپ جاتقانىن ايتتى. سول كەزدە جيەگى جالپاق قارا قالپاق كيگەن ءسابيت تە كىرىپ كەلدى، ءبىز تانىستىق. كەيىن ءسابيت ءوزىنىڭ ءبىر كىتابىندا ءبىزدىڭ ءۇي يەسىنىڭ ايەلى تۋرالى سونداي ادەپسىز پىكىر ءبىلدىرىپتى. الكەي ماعان: سونداي جاقسى ادامدار ەدى عوي، ءسابيت ولاردى توعىشار ەتىپ كورسەتىپتى – دەپ رەنىشپەن ايتتى. جاساۋ-جيھازدى كەڭ ۇيدە ءسابيت جالعىز ءوزى تۇردى، دەمەك، ءۇي يەسى ايەلىنىڭ ونىڭ قالتاسىن قاعۋى تۇسىنىكتى. I دۋمادا بىرگە ىستەگەن ارىپتەستەرىمەن (فاميلياسىن ۇمىتتىم) جولىعۋ ءۇشىن ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن سايىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇنەمى وسى ۇيگە تۇسەتىن. ول ءوزىن الەكساندر نيكولاەۆيچ دەپ اتايتىن، قولىڭدى ءسۇيىپ امانداساتىنى مەنى تاڭداندىردى. مۇنداي ادەت ول كەزدە ۇمىتىلىپ كەتىپ ەدى...

1927 جىلى ماۋسىم ايىندا ءبىز وسى تۇڭعىش پاتەرىمىزگە تىركەلدىك، بىراق تا مەن اتا-انامنىڭ قولىندا تۇرا بەردىم دە، مۇحتار ومارحانۇلى جاز بويى ەلدە بولدى. 1927 جىلى 4 قىركۇيەكتە مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ 5 كۇنى لەنينگرادتا بولاتىنى تۋرالى ماسكەۋدەن سوققان جەدەلحاتى كەلدى. ونى «ءوزىمىزدىڭ بولمەدە» قارسى الۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭ ەرتە سوندا باردىم، جولاي مالتسەۆ بازارىنا سوعىپ تاباق پەن ماي جانە تاعى بىردەڭەلەردى ساتىپ الدىم – بۇل ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ العاشقى بۇيىمدارى ەدى... سودان كەيىن، اۋەلى 1927 جىلى 31 جەلتوقسان كۇنى دۇنيەگە كەلگەن تۇلا بويى تۇڭعىشىمىز – ەلدوستىڭ جارىققا كەلۋىن كۇتۋمەن، كەيىن ونى ماپەلەۋمەن كۇن كەشتىك».

كادىمگى ءۇي-ءىشىنىڭ تىرشىلىگى. بىراق تا مۇحتار ءۇشىن سونداي شابىتتى شاق ەدى. سەبەبى «قيلى زامان»، «قاراش-قاراش»، «حان كەنە» وسى كەزدە، اينالاسى التى ايدىڭ ىشىندە جازىلدى. سماعۇل سادۋاقاسوۆقا ءدال وسى كەزدە ءوزى تۋرالى: «26-27 جىلى «سۇعاناق سۇر» دەگەن پوۆەست جازىپ ەدىم، باسپاعا شىقپادى. 27-جىلدىڭ كۇزىنەن بەرى «قاراش-قاراش وقيعاسى» دەگەن ءبىر پوۆەست جازىپ «جاڭا مەكتەپكە» جىبەردىم. اياعىندا جاقىندا «قيلى زامان» دەگەن ءبىر ۇزاق اڭگىمە جازىپ گوسيزداتقا جىبەردىم. ءىرى جازعاندارىم وسى» – دەپ ماعلۇمات بەردى. «قيلى زاماندى» ۇزاق اڭگىمە دەگەنىنە قاراعاندا «سۇعاناق سۇردىڭ» كولەمى قانداي بولدى ەكەن دەڭىزشى. ارحيۆ تارتپالارىنىڭ بىرىنەن شىعىپ قالۋ ءۇمىتى ءالى دە ۇزىلە قويعان جوق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz