ءبىرىنشى ءبولىم: قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى ەرتە تۇركىلەر بەينەسى

ەكىنشى ءبولىم: نۇرلان قاميدىڭ «مودە حان» حيكاياتى حاقىندا

ءۇشىنشى ءبولىم: «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانى حاقىندا

ءتورتىنشى ءبولىم

تاريحتى ادامزاتتىڭ دامۋ كەزەڭىندەگى ءجۇرىپ وتكەن جولى دەسەك تە، ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ مەن «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس» دەپ اتالاتىن تابيعي سۇرىپتاۋ زاڭدىلىعىنداعى تاريحتىڭ اسەرى مەن كۇشىن، تەك اتوم بومباسىنىڭ كۇشىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. ءوز تاريحىن جەتە بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى كومەسكى. سوندىقتان دا، قادىم زاماننان بەرگى ءومىردىڭ ءمانى دەپ تۇسىندىرىلگەن ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ مەن ۇرپاق تاربيەسىندەگى جەتەكشى ءرولدى – ۇلت تاريحى عىلىمى ەنشىلەگەن.

قازاق – كەشە عانا كۇللى الەمدى تىتىركەنتىپ، كۇركىرەپ وتكەن ەجەلگى تۇركى رۋ-تايپالارىنان قۇرالعان حالىق. بۇل – ۇلت رەتىندەگى ءبىزدىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق ەرەكشەلىگىمىز. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ شەجىرەلىك تاريحىن بىلمەي، قازاق حالقىنىڭ تولىققاندى تاريحىن ءبىلۋ دە، ءتۇسىنۋ دە مۇمكىن ەمەس. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: باۋىرلاس تۇركى تەكتەس باشقۇرت، وزبەك، حاكاس حالىقتارىنداي ەمەس، بىزدە رۋ-تايپا تاريحى مەن ولاردىڭ ۇراندارىن ۇلت تاريحى نەگىزىندە زەردەلەپ-زەرتتەۋ مۇلدەم جولعا قويىلماعان. سوندىقتان دا، ءوزىمىزدىڭ جەتى اتامىزدىڭ ارعى جاعىنداعى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇرانى، شەجىرەسى مەن تاريحىنا ءبىز شىنايى ومىردەن تىسقارى، «بولىپتى-مىس» دەيتىن اڭىز-ءافسانا تۇرىندەگى اڭگىمەلەر رەتىندە عانا نازار اۋدارامىز. انىعىنا كەلگەندە،  قازاق رۋ-تايپالار شەجىرەسىنىڭ ۇلت تاريحىن زەردەلەۋدە الار ورنى ەرەكشە.

قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى «شەجىرە» دەپ اتالاتىن گەنولوگيالىق تاريح – اتادان-بالاعا العاشقىدا اۋىزشا، سوڭىنان جازباشا حاتقا ءتۇسىپ، كەيىنگى ۇرپاققا اڭىز تۇرىندە جەتتى. مىنە سول، قازاق حالقىنىڭ ۇلت تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگى – «شەجىرەدە» ايتىلاتىن اڭىزداردىڭ ءبىرازى – كىشى ءجۇز تامانىڭ ۇرانى قارابۋرا حاقىندا.

قازاق شەجىرەسىندەگى رۋ-تايپالار تاريحى – ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىقتان دا، ءبىز بۇگىن كەيىنگى ۇرپاققا اڭىز بولىپ جەتكەن تامانىڭ ۇرانى قارابۋرانى – تاريح عىلىمى نەگىزىندە زەردەلەۋگە تىرىستىق.

كىشى ءجۇز تامانىڭ ۇرانى – قارابۋرا ءبىر-اق ادام بولسا دا بىزگە جەتكەن ءتۇرلى ميفولوگيالىق اڭىزدارداعى قارابۋرالاردان بولەك، تامانىڭ ۇرانى قارابۋرا وسىلاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدارمەن  تاريحتا اتى اتالاتىن ءۇش قارابۋرا بار.

ولار:

1. احمەت ءياسساۋيدىڭ جانازاسىن شىعاردى دەيتىن قارابۋرا.
2. ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبالار «تاريح-ي-گۋزيدا نۋسرات نامادا»، «شايباني نامادا» جانە «تاريح-ي-ابۋلحايرحانيدا» اتى اتالىپ، اقساق تەمىردىڭ اسكەرباسى بولدى دەيتىن – بۋردجي-قارا-داۋلات-حودجا – قارابۋرا.
3. ءى.ەسەنبەرليننىڭ ۇلتىمىزدىڭ التى ءجۇز جىلدىق تاريحىن قامتيتىن ءتورت تومدىق «كوشپەندىلەر» تاريحي-روماندار توپتاماسىنىڭ III تومى «جانتالاستا» اتى اتالاتىن جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرى – داۋلەت قارابۋرا.

سونىمەن، تاريحتا بولدى، ەسىم-سويى بەلگىلى دەيتىن قارابۋرالار – ۇشەۋ، ال، تاماعا ۇران بولعان قارابۋرا – بىرەۋ. وسى ءۇش قارابۋرا ىشىنەن بىزگە كەرەگى – تاماعا ۇران بولعان، ءوز اتامىز قارابۋرا.

عىلىم – دالەل مەن دايەك، سودان سوڭ لوگيكالىق جۇيە، – دەيتىن، ۇلى عالىم بابامىز ءال – فارابي تۇجىرىمى بويىنشا، اتى اتالعان وسى ءۇش قارابۋرانىڭ ىشىنەن تامانىڭ ۇرانى بولعان، ءوز اتامىز قارابۋرانى عىلىمي نەگىزدە ىزدەپ كورۋگە تىرىستىق. سەبەبى، جاراتۋشى ءبىر اللامىزدىڭ نەگىزگى سيپاتى، كۇللى ادامزاتتى وركەنيەتكە جەتكىزگەن عىلىممەن تالاسا المايسىڭ. سوندىقتان دا تامانىڭ ۇرانى قارابۋرا بابامىزدى ىزدەۋدە عىلىمي دالەل مەن دايەك سودان سوڭ لوگيكالىق جۇيەنى باستى ورىنعا شىعاردىق.

ويىمىزدى عىلىمي نەگىزدە تۇجىرىمدار بولساق، جوعارىدا اتى اتالعان  ءۇش قارابۋرانىڭ ىشىنەن، ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبالار «تاريح-ي-گۋزيدا نۋسرات نامادا»، «شايباني نامادا» جانە «تاريح-ي-ابۋلحايرحانيدا» اتى اتالىپ، اقساق تەمىردىڭ اسكەرباسى بولدى دەيتىن قارابۋرانى، تامانىڭ ۇرانى بولدى-اۋ دەگەن «قارابۋرالار» تىزىمنەن الىپ تاستاعاندى ءجون كوردىك. نەگە؟

سەبەبىن تارقاتىپ كورەيىك...

«تاما» كىتابىنىڭ 1-توم، 2- كىتابىندا ج.مۇراتباەۆ دەگەن ازاماتتىڭ «تاۋكە حاننىڭ باس ازىرەتى» ماقالاسى بويىنشا، قارابۋرا تاريحى بىلاي باياندالادى: «1395-1405 جىلدار اراسىندا ءامىر-تەمىردىڭ قولباسشىسى بولعان تاما بۋرا اۋليەنىڭ ۇرپاعى داۋلەت باتىر ات ورنىنا جورىققا ايىر وركەشتى، قارا شۋدالى بۋرا مىنگەن»، – دەپ ايتا كەلىپ، اۆتور مۇنان ارى داۋلەتتىڭ الىپ كۇشى مەن باتىرلىعىنا توقتالىپ: «داۋلەتتىڭ ادالدىعىنا، ەرلىگىنە ريزا بولعان حالىق ونى قۇرمەتتەپ قارا بۋرالى باتىر، «قارابۋرا» دەپ اتاعان. حالىق اراسىندا «قارابۋرا» اتالعان داۋلەت باتىر، 1445 جىلى 72 جاسىندا قايتىس بولىپ، سوزاقتا جەرلەنەدى»، – دەيدى. (تاما. 1-توم، 2-كىتاپ. 67-68-بەتتەر)

ماقالا اۆتورى داۋلەت باتىردى تاما بۋرا اۋليەنىڭ ۇرپاعى دەپ جازىپ، بالكىم، قاراحان مەملەكەتى تۇسىنداعى «قارابۋرا اۋليەگە» جاقىنداتقىسى كەلەتىن نيەتى بايقالادى. الايدا، ماقالا اۆتورى XV عاسىردا ءومىر ءسۇردى دەگەن داۋلەت باتىر مەن بۋرا اۋليەنىڭ ەكى اراسىن عىلىمي نەگىزدە ءتۇسىندىرىپ بەرە الماعان.

ءدال وسى ماقالانى ءوز ويلارىنا نەگىز ەتكەن «تاما تاريحىنىڭ» 1-توم، 2-كىتابىنىڭ اۆتورلىق ۇجىمى داۋلەت باتىردى «شايباني نامادا» – «يودجي-قارا داۋلات-حودجا»، «تاريح-ي-ابۋلحايرحانيدا» – «داۋلات-حودجا يرچي-قارا» دەسە، «تاريح-ي-گۋزيدا-ي نۋسرات نامادا» – «بۋردجي-كارا-داۋلات-حودجا ءباحادۇر» دەپ جازا وتىرىپ، «بۋردجي-قارا» ءسوزىنىڭ ماعىناسى – «قارابۋرا» دەگەنگە كەلەدى»، – دەيدى. (تاما. 1-توم، 2-كىتاپ، 67-بەت)

بىراق، «تاما تاريحىنىڭ» اۆتورلىق ۇجىمى كونە شاعاتاي تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەگى «بۋردجي» ءسوزىنىڭ لەكسيكو-سەمانتيكالىق تۇرعىداعى ءدال انىقتاماسىن ءوز ەڭبەكتەرىندە كورسەتە الماپتى. ارينە، كونە تۇركىلىك شاعاتاي تىلىندەگى «بۋردجي» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت. الايدا، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبالاردىڭ ۇشەۋىندە دە، «داۋلات» ەسىمىنىڭ جانىنا «حودجا» دەگەن انىقتاۋىش ءسوز قوسىلعانىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون. سەبەبى، XIV-XV عاسىرلارداعى تاريحي ەڭبەكتەردە ادام ەسىمىنە ونىڭ شىققان تەگى، تۋعان جەرى قوسا جازىلعان. بۇل سوناۋ X-XI عاسىرلارداعى الدىڭعى جانە ورتالىق ازيادان كەلە جاتقان ءۇردىس. مىسالى: الەمدە ەكىنشى ۇستاز اتالعان، ۇلى عالىم بابامىز ءال-ءفارابيدىڭ تولىق ەسىمى – ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن – تارحان ۋزلاك ءال-فارابي ات-تۋركي. بۇل جەردە ءال-فارابي بابامىزدىڭ اتى-ءجونى، اكەسىنىڭ اتى، شىققان جەرى مەن تەگى تولىق كورسەتىلگەن. سول سەكىلدى – قۇل-قوجا-احمەت ياسساۋي دەگەن تىركەس ەسىمدەگى «قوجا» ءسوزى احمەت ءياسساۋيدىڭ شىققان تەگىن كورسەتىپ تۇر.

ەگەر، ورتا عاسىرلىق تاريحي ەڭبەكتەر «تاريح-ي-گۋزيدا نۋسرات نامادا»، «شايباني نامادا» جانە «تاريح-ي-ابۋلحايرحانيدا» «داۋلات-حودجا ءباحادۇر» دەپ ەمەس، «تاما داۋلەت ءباحادۇر» دەپ جازىلسا، وندا بۇل داۋلەتتى – «تاما داۋلەت باتىر» دەپ تۇسىنەر ەدىك. تاريحي جازبا دەرەكتەردە «دالۋات-حودجا ءباحادۇر» دەپ ونىڭ شىققان تەگىنىڭ قوجا ەكەندىگى انىق جازىلىپ تۇر. سوندىقتان «تاريح-ي-گۋزيدا نۋسرات نامادا»، «شايباني نامادا» جانە «تاريح-ي-ابۋلحايرحانيدا» اتى اتالاتىن «حودجا-داۋلەت ءباحادۇر» – ءبىزدىڭ «تامانىڭ داۋلەت باتىرى» ەمەس، باسقا ادام. بۇل – ءبىر.

ءابىش كەكىلباەۆ ءوزىنىڭ «قارابۋرا – ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ كيەسى» ماقالاسىندا: «بىزدىڭشە، قارابۋرا – تامالار مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، قاراحان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدەن قالعان ۇران. التىن وردا، دەشتى-قىپشاق ىدىراعاندا تامالار نوعاي، باشقۇرت، تاتار، قازاق، قاراقالپاق، وزبەك، قىرعىز حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ، توز-توز بولىپ تاراپ كەتتى»، – دەيدى. ء(ا.كەكىلباەۆ. قارابۋرا ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ كيەسى. ەگەمەن قازاقستان. 1997 ج. 21 مارت)

جان-جاقتى ءبىلىم يەلەرى ءابىش كەكىلباەۆ، ءىليا جاقانوۆ سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر جازعان عىلىمي زەرتتەۋلەردە، تامانىڭ ۇرانى قارابۋرا – قاراحان مەملەكەتى تۇسىنان كەلە جاتقان ۇران ەكەنى باسا ايتىلادى. بۇل – ەكى. (قاراڭىز: ءا.كەكىلباەۆ قارابۋرا ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ كيەسى. ماقالا ءى.جاقانوۆ «قارابۋرا» زەرتتەۋ ەڭبەك ت.ب.)

ۇشىنشىدەن، XIV-XV عاسىرلاردا «اق وردا» مەن «التىن وردا» حاندىقتارىنىڭ قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ، 1376 جىلى اق وردا حاندىعىن تالقانداپ، 1391 جىلى جانە 1395 جىلدارى التىن وردانىڭ ءتوس تابانىن جەرگە تيگىزىپ السىرەتكەن اقساق تەمىر اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقان تامالار – اق وردا مەن التىن ورادانىڭ قاس جاۋى، اقساق تەمىردىڭ اسكەرباسى، «نۋسرات نامەدە» اتى اتالاتىن بۋردجي-قارا-داۋلەت ءباحادۇر ەسىمىن ۇرانعا اينالدىرا قويار ما ەكەن؟ بۇل جەردە ەشقانداي لوگيكا دا، قيسىندى جۇيە دە جوق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، XIV-XV عاسىرلاردا تامالار ءومىر سۇرگەن اق وردا مەن التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى – «ازيانىڭ جەندەتى» اتالعان اقساق تەمىردىڭ اسكەرباسى بولىپتى دەگەن «بۋردجي-قارا-داۋلەت-حودجا ءباحادۇر» – تامالاردىڭ ۇرانى بولدى دەگەن پىكىردە عىلىمي نەگىز دە، قيسىندى-لوگيكالىق جۇيە دە جوق. سوندىقتان دا، تامالاردىڭ ۇرانى بولۋى مۇمكىن دەپ تانىلعان – ءۇش تاريحي قارابۋرانىڭ قاتارىنان ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبا «نامالاردا» اتى اتالاتىن «داۋلات-حودجا ءباحادۇردىڭ» ەسىمىن الىپ تاستادىق.

ەندىگى ءسوز قۇل-قوجا-احمەت ءياسساۋيدىڭ جانازاسىن شىعارىپتى دەيتىن – «قارابۋرا حاقىندا»

ياسساۋي جانازاسىن شىعاردى دەيتىن قارابۋرا تۋرالى، ميفولوگيالىق قوسپا تۇسىنىكتەردەن تىس، مىنا تومەندەگىدەي اڭىزدار بار.

1. احمەت ياسساۋي جانازاسىن ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا: «مەنىڭ جانازامدى تۇيەگە ءمىنىپ كەلگەن ادام شىعارادى»، – دەپتى. اڭىز بويىنشا، تۇيەگە ءمىنىپ كەلگەن كىسى – قارابۋرا ەكەن.
2. احمەت ياسساۋي جانازاسىن شىعارعان الگى كىسى، قارابۋرا ءمىنىپ جۇرگەندىكتەن، حالىق اراسىندا «قارابۋرا» دەپ اتالىپ كەتىپتى. وسى قارابۋرانىڭ ءوزى دە اۋليە كىسى ەكەن، – دەيدى اڭىز. سول كىسى: «مەن ولگەندە،ءمايىتىمدى ءوزىم ءمىنىپ جۇرگەن قارا بۋراعا ارتىڭدار. بۋرا قاي جەرگە شوكسە، سول جەرگە مەنى جەرلەڭدەر»، – دەپتى. قارابۋرا ءمايىتى ارتىلعان تۇيە، سول كەزدەگى سوزاق شاحارىنا شوككەن ەكەن. ول كىسىنى سوزاققا جەرلەيدى. باسىنا بەلگى ورناتادى. بۇل كىسى – تامانىڭ ۇرانىنا اينالعان قارابۋرا اۋليە ەكەن. تاعى دا ءبىر اڭىزدا ول كىسى تۇركىستانعا ارقالاپ وتىن تاسىپ، اكەلگەن وتىنىن جاعدايى جوق جەتىم-جەسىرلەرگە تەگىن ۇلەستىرىپ بەرەدى ەكەن. ءبىر تۇيە كوتەرەتىن وتىندى جالعىز ءوزى كوتەرىپ جۇرە بەرەتىن پالۋاندىعى ءۇشىن جانە قاراپايىم حالىق پەن جەتىم-جەسىرلەرگە بەرگەن كومەگى ءۇشىن ول كىسى حالىق اراسىندا «اۋليە قارابۋرا» اتالىپ، سول تۇستاعى كۇللى تامانىڭ ۇرانىنا اينالىپتى دەيدى.

حالىق اراسىندا: «اڭىز ءتۇبى – شىندىق»، – دەگەن ءسوز بار. زاڭعار جازۋشى ءھام عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ حالىق اۋىز ادجەبيەتى تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەگىندە: «اڭىز – ەرەكشە ىستەرىمەن حالىق ەسىندە قالىپ، تاريحتا بولعان ادامدار جايىندا ايتىلادى. سوڭىنان ۋاقىت وتە كەلە، حالىق اڭىزدا ايتىلاتىن سۇيىكتى كەيىپكەرى بويىنان قانداي قاسيەت كورگىسى كەلسە سونداي قاسيەتتى جاماعان»، – دەيدى.

عۇلامانىڭ ءدال وسى ءسوزى – تامانىڭ ۇرانى قارابۋراعا قاراپ ايتىلعانداي. م.اۋەزوۆتىڭ عىلىمي پىكىرى مەن «اڭىز ءتۇبى – شىندىق» دەگەن ناقىل سوزدەرگە قاراي وتىرىپ، تامانىڭ ۇرانىنا اينالىپ، احمەت ءياسساۋيدىڭ جانازاسىن شىعارىپتى دەيتىن قارابۋرا تۋرالى اڭىزدىڭ ءتۇپ نەگىزىندە تاريحي شىندىق بار دەپ ويلايمىز.

ويىمىزدى عىلىمي نەگىزدە تارقاتار بولساق، احمەت ياسساۋي ءومىر سۇرگەن 1103-1166 جىلدار – XII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باتىس جەتىسۋ مەن ماۋرەنناحردا ءومىر ءسۇرىپ، قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش رەت يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان قاراحان مەملەكەتىنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى مەن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جازعان، ۇلتىمىزدىڭ 5 تومدىق «باس تاريحي كىتابى» «قازاقستان تاريحى»:  «قاراحان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ساتۇق بوعرا حان يسلامدى قابىلداپ، سامانيلەردىڭ كومەگىمەن 942-جىلى بالاساعۇن بيلەۋشىسىن قۇلاتىپ، ءوزىن جوعارعى قاعان دەپ جاريالايدى. شىندىعىنا كەلگەندە، قاراحان مەملەكەتىنىڭ تاريحى وسى ۋاقىتتان باستالادى. (1-توم 399-بەت)

ساتۇق بوعرا حان ولگەن سوڭ ونىڭ بالاسى مۇسا بوعرا حان 960-جىلى قاعاناتتىڭ مەملەكەتتىك ءدىنىن – يسلام ءدىنى دەپ جاريالايدى.

قاراحان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا جانە الدىڭعى تاريحىنا قارلۇق كونفەدەراتسياسىنىڭ تايپالارى زور ءرول اتقاردى. بۇل كونفەدەراتسياعا قارلۇقتار مەن  بىرگە جىكىلدەر مەن ياعما تايپالارى كىردى. (1-توم 398-بەت)

X عاسىردا ياعما تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى قارلۇقتارمەن بىرگە جەتىسۋدا، نارىننىڭ وڭتۇستىگىنە تامان مەكەندەدى. كەيىنىرەك، XI عاسىردا ياعما تايپاسى سولتۇستىككە تامان – ىلە وزەنىنىڭ القابىندا ءومىر ءسۇردى.

ەكى تايپالىق فەدەراتسيا – جىكىل مەن ياعما شونجارلارى اراسىندا ساياسي بيلىك قاتاڭ ءبولىندى دەگەن زەرتتەۋشىلەر پىكىرى شىندىققا قانشالىقتى سايكەس كەلەتىندىگىن دالمە-ءدال ايتۋ ءالى دە قيىن. سوعان قاراماستان، ەگەر كوشپەندىلەر قۇرعان باسقا مەملەكەتتەردەگى ۇقساستىق بويىنشا پايىمدايتىن بولساق، وندا قاراحان مەملەكەتىندە جەڭىپ العان وڭىرلەرگە بيلىك جۇرگىزۋ – كۇشتى ەتنيكالىق-ساياسي بىرلەستىكتەر باسشىلارىنىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە جىكىل جانە ياعما كوسەمدەرىنىڭ قولىنا شوعىرلانعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. بۇل «ارسلان» (ارىستان) جانە «بوعرا» (بۋرا) قۇرمەتتى اتاقتارىمەن اتانعان جوعارعى قاراحان بيلەۋشىلەرىنىڭ اتاقتارىمەن دالەلدەنەدى. «ارسلان» دالىرەك ايتقاندا ارىستان (ارسلان قارا-حان) اتاعىن جىكىلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى، ال، «بوعرا» – بۋرا (بوعرا قارا-حان) اتاعىن ياعما كوسەمدەرى يەلەندى»، – دەپ جازادى. ە.ا.ءداۆيدوۆيچتىڭ «نۋميزماتيچەسكيە ماتەريالى دليا حرونولوگي ي گەنەلوگي سرەدنەازياتسكيح كاراحانيدوۆ» (نۋميزماتيچەسكي سبورنيك. م..، 1957 91-119-بەتتەر) ەڭبەگى، و.كاراەۆتىڭ «يستوريا كاراحانيدسكوگو كاگاناتا» (فرۋنزە. 1983 گ) ەڭبەگى مەن ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ «دۆەنادتسات لەكتسي پو يستوري تۋرەتسكيح نارودوۆ سرەدنەي ازي» (سوچ. توم پيات، 71-بەت، موسكۆا 1968) جانە O.Pritsok Von Den Karluk zu den Karachaniden. (ZDMG, Bd 101 1951 S.292-293) ەڭبەكتەرىن نەگىزگە العان بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 1-تومىنىڭ 398-399-402-بەتتەرىندە. (قازاقستان رەسپۋبليكاسى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، عىلىم كوميتەتى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينيستيتۋتى مەن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينيستيتۋتى  جازعان بەس تومدىق قازاقستان تاريحىنىڭ 1-تومى. الماتى، «اتامۇرا» 2010 جىل)

ر.گ.كۋزەەۆتىڭ موسكۆا، «ناۋكا» باسپاسىنان 1974 جىلى شىققان «پرويسحوجدەنيە باشكيرسكوگو نارودا. ەتنيچەسكي سوستاۆ، يستوريا راسسەلەنيا» ەڭبەگى مەن حاكاس حالقىنىڭ بەلگىلى تاريحشىسى ل.ر.كىزىلاسوۆتىڭ «يستوريا يۋجنوي سيبيري ۆ سرەدنيە ۆەكا» (م..، «ۆىسشايا شكولا»-1984 گ) ەڭبەكتەرىندە ورتا عاسىرلارداعى ياعما تايپاسى قازىرگى قازاق، باشقۇرت، قاراقالپاق، وزبەك حالىقتارىنىن قۇرامىنداعى تاما تايپاسى، – دەگەن پىكىر ايتادى. بۇل عالىمدار ايتقان ءدال وسى پىكىردى ءالى ەشقانداي عىلىمي ورتا جوققا شىعارعان جوق. سوندىقتان بىزدە، ۆ.ۆ.بارتولد، ە.ا.داۆيدوۆيچ، و.كاراەۆ ايتقان ورتا عاسىر، قاراحان داۋىرىندە «بوعرا» (بۋرا) دەگەن توتەمدىك اتاۋمەن مەملەكەت باسقارعان ياعما تايپاسىن – بۇگىنگى قازاق، باشقۇرت،وزبەك،قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ قۇرامىنداعى تاما تايپاسى دەپ تۇسىنەمىز.

ەندىگى ءسوز X-XI عاسىرلاردا قاراحان مەملەكەتىن باسقارعان ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرا» اۋلەتى مەن احمەت ءياسساۋيدىڭ ارا-قاتىناسى تۋراسىندا.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، 960-جىلى ساتۇق بوعرا حاننىڭ ۇلى مۇسا بوعرا حان يسلام ءدىنىن قاراحان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى دەپ جاريالادى.

انىعىنا كەلگەندە، قازاقستان تەرريتورياسىنا يسلام ءدىنى VIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ ەندى دەسەك تە، يسلام ءدىنى بىردەن حالىقتىق سيپات الىپ كەتە قويعان جوق. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: تۇرعىلىقتى بايىرعى حالىق ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەسكى ءدىنىن بىردەن ۇمىتىپ، ودان قول ءۇزىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءدىن تاراتۋ جولىنداعى «قاسيەتتى عازاۋات سوعىستى» سىلتاۋ ەتكەن اراب باسقىنشىلارى – حالىقتىڭ كەز-كەلگەن قارسىلىعىن كۇشپەن باسىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى يسلام دىنىنە زورلىقپەن ەنگىزۋدى – يسلام ءدىنىن تاراتۋدىڭ نەگىزگى ءتاسىلى دەپ ۇقتى. ءدىن تاراتۋ جولىنداعى ۇزدىكسىز سوعىس، باسىپ العان جەرلەردەگى اراب باسقىنشىلارىنا قارسى بۇكىل حالىقتىق كوتەرىلىستەر، مەملەكەت ىشىندەگى فەودالدىق الاۋىز بىتىراڭقىلىق IX-X عاسىرلاردا اراب حاليفاتىنىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلدى دە، اراب حاليفاتىنىڭ باسقىنشىلىق سوعىستارى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن ارى اسپادى. سەبەبى، ۇزدىكسىز سوعىستان ابدەن السىرەگەن اراب حاليفاتى «ءدىن ءۇشىن» دەپ اتالاتىن باسقىنشىلىق «عازاۋات» سوعىسىن جۇرگىزۋگە ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، ساياسي تۇرعىدان دا كۇشى جەتپەيتىن ەدى. سوندىقتان دا، ارابتار تۇركى تايپالارىن مۇسىلمان دىنىنە ۇگىت-ناسيحات ارقىلى كىرگىزە باستادى. تۇركى تايپالارىنىڭ اراسىندا مۇسىلمان دىنىنە ۇگىتتەيتىن ءدىن تاراتۋشى ميسسيونەرلەر – حالىق اراسىندا «پايعامبار اۋلەتىنەن شىققان» نەمەسە «مۇعالىم، وقىتۋشى» دەيتىن ماعىنا بەرەتىن «قوجا» دەگەن اتاۋمەن اتالدى.

ءدىن – بەلگىلى كانوندارعا عانا باعىناتىن قاتاڭ دوگمالىق قاعيدا. ال، قۇران-كارىمدەگى ءدىني كانونداردى سول تۇستاعى ميسسيونەر قوجالار حالىقتىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ تۇسىندىرە المايتىن. مىنە، وسى كەزەڭدە يسلام ءدىنىنىڭ باس كىتابى – قۇران-كارىم مەن قۇران حاديستەرىندەگى (جىلقىنىڭ ەتى – ماكرۇك، (حارام ەمەس) ءمايىت شىققان جەردەن اس ىشپەۋ، قايتىس بولعان ادامنىڭ جەتىسى، قىرقى، جىلدىق اسىن وتكىزۋ سەكىلدى تۇركى تايپالارىنىڭ ادەت-عۇرپىن  قۇران-كارىمگە نەگىزدەپ ءتۇسىندىرىپ – اللا ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتتى، سەن دە اللانى شىن ماحابباتىڭمەن ءسۇي. اللا سەنىڭ جۇرەگىڭدە، اللانىڭ ەڭ سۇيىكتى پەندەسى امال ەتكەندەر دەپ، قۇران كانوندارىن كوشپەندى تۇركى تايپالارىنىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىنە ساي ەتىپ تۇسىندىرەتىن، حاليفاتتاعى مۇسىلمان ءمۇفتياتىنىڭ رۇقساتىمەن قۇل-قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ «حيكمەتى» (دانالىققا قۇشتارلىق) جارىق كوردى.

ءبىرىنشى كەزەكتە – جاراتۋشى ءبىر اللانى ءسۇيىپ، امال ەتكەندەردى سۇيەتىن ا.ءياسساۋيدىڭ «حيكمەتى» كوشپەندىلەردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە ساي كەلىپ ۇلى دالا توسىندە «ياسساۋي ءىلىمى» كەڭ ءورىس الدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 960-جىلداردىڭ وزىندە-اق يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان قاراحان مەملەكەتىندەگى بيلەۋشى توپ – ياعما تايپاسىنداعى «قارا بوعرالار» اۋلەتىنىڭ «ياسساۋي ىلىمىنە» قول بەرەتىن كەزى – وسى تۇس. سەبەبى، XII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ وزىندە-اق ياسساۋي ءىلىمىنىڭ اسەرىنەن قاراحان مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىندا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى بۇرىنعىدان كۇشەيە ءتۇستى دە، يسلام ءدىنى – مەملەكەت باسقارۋدىڭ ۇلكەن يدەولوگيالىق كۇشىنە اينالدى.

يسلام ءدىنىنىڭ ءابۋ-حانيفا مازحابىنداعى «ياسساۋي ءىلىمى» دەپ اتالاتىن ءدىني اعىمنىڭ نەگىزىن قالاعان عۇلاما عالىم قۇل-قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ – يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان قاراحان مەملەكەتىن باسقارىپ وتىرعان  ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرالار» اۋلەتىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعانى – تاريحي شىندىق. سەبەبى، يسلام ءدىنىن كۇللى الەمگە تاراتۋعا مۇددەلى، پايعامبار اۋلەتى – «قوجا» تەگىنەن شىققان قوجا-احمەت ياسساۋيگە سول تۇستا مەملەكەت باسىندا تۇرعان ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرالار» اۋلەتىنىڭ قولداۋى اۋاداي قاجەت ەدى.

ال، مەملەكەتتى باسقارۋ ءۇشىن حالىقتىڭ مۇسىلمان ءدىنى سەكىلدى ءبىر دىندە بولۋى – مەملەككەتتى يدەولوگيالىق تۇرعىدان كۇشەيتە وتىرىپ بىرىكتىرەتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بيلىك پەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا – ءدىننىڭ ءبىر بىرلىكتە بولۋى – تاريحي ديالەكتيكالىق تۇرعىداعى قاجەتتىلىك ەدى. مىنە، وسى سەبەپتى دە، يسلام ءدىنىنىڭ ۇلكەن ويشىلى احمەت ياسساۋي مەن مەملەكەت باسىنداعى بيلەۋشى توپ ياعما تايپاسىنىڭ قارا بوعىرالار اۋلەتى تىعىز بايلانىستا بولدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مەملەكەتتىك بيلىك باسىنداعى ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرا اۋلەتىنەن شىققان» «قارابۋرانىڭ» ءدىن جولىنا ءتۇسىپ، ياسساۋي ءىلىمىن مەڭگەرىپ، قوجا-احمەت ءياسساۋيدىڭ جانازاسىن شىعارۋى دا – تاريحي شىندىق. سەبەبى، «ياسساۋي ءىلىمىن» قالىپتاستىرعان ۇلى ۇستاز، عۇلاما عالىم احمەت ياسساۋي جانازاسىن – مەملەكەت باسقارعان ياعما – تاما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرا» اۋلەتىنىڭ بەل بالاسى «قارابۋرانىڭ شىعارۋى» – ەندى نىعايىپ كەلە جاتقان يسلام ءدىنى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي ەدى. ورتا عاسىرلاردا ءدىن مەن بيلىك ارقاشان دا ءبىر بىرلىكتە بولعانىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ەندى قاراحان مەملەكەتىن باسقارعان ياعما-تاما تايپاسىنان شىققان «قارا بوعرا»-قارابۋرانىڭ ياعما-تاما تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالۋ تۋرالى بىرەر ءسوز.

قارابۋرا ءوزى احمەت ءياسساۋيدىڭ جانازاسىن شىعارعان ۇلكەن اۋليە، ءدىن جولىنداعى ادام بولا تۇرا، ول قالاي تامانىڭ ۇرانىنا اينالدى؟ – دەگەن سۇراق ەكىنىڭ بىرىندە الدىمىزدان شىعىپ جاتادى. ورىندى سۇراق. سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، اۋەلى، «ۇران» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تالداپ الايىق.

ۇلت كوسەمى، جان-جاقتى ءبىلىم يەسى، ەنتسيكلوپەديست-عالىم ءا.بوكەيحان: «ۇران – ەتو بوەۆوي كليچ. ۇران، بۇل – سوعىس سۇرەڭى»، – دەيدى.

«ۇران» ءسوزى – «ۇر» دەگەن سوزگە «ان» دەگەن كوپتىك ماعىنا بەرەتىن كونە تۇركىلىك جالعاۋى جالعانعاننان پايدا بولعان تۋىندى ءسوز. سونىمەن، «ۇران» ءسوزى – ءبارىمىز بىرگە ۇرايىق، سوعايىق دەگەن ماعىنا بەرەتىن سوعىس سۇرەڭى. وسى تۇستا، «ۋرا» دەگەن ءسوز دە كونە تۇرىكتىڭ «ۇر، ءا» دەگەن ماعىناداعى ءسوزى ەكەنى ەسكە ءتۇسىپ وتىر.

رۋ تۇتاستىعى مەن رۋلاستارىنىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ءوز داۋىرىندە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ادامدى رۋلاستارى قاسيەتتى دەپ تانىپ، ەسىمىن كيە تۇتىپ، ونى ءوز رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالدىرعان. «ۇران» – تەك سوعىس سۇرەڭى عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر كەلەلى ءىس بارىسىندا، رۋلاس تۋىسقان ادامداردىڭ باسىن قوساتىن – قاسيەتتى ۇعىم.

قارابۋرا ەسىمىنىڭ ۇرانعا اينالۋىنا كەلگەندە، قارابۋرا تاريحىن زەرتتەۋشىلەر مىنا ماسەلەنى ەستەن شىعارىپ الا بەرەدى. ول – رۋلىق-فەودالدىق الاۋىزدىق سالدارىنان 1128-جىلى  قاراحان مەملەكەتىندەگى بيلىكتى ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، قىتايدىڭ لياو يمپەرياسىنان جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قاراقىتايلار باسىپ الىپ، جەتىسۋ مەن ماۋرەنناحردا 1213-جىلدارعا دەيىن قيدان مەملەكەتى، قاراقىتايلار بيلىگى ورناعانى تاريحتان بەلگىلى.  (قاراڭىز: 67-69-بەتتەر. مۋسين چاپاي. قازاقستان تاريحى. وقۋلىق الماتى، «نورما ك» 2008.)

مىنە، وسى تۇستا ءدىنى بولەك، باسقىنشى قاراقىتاي بيلىگىنە قارسى يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان قاراحان مەملەكەتىندە ۇنەمى حالىق كوتەرىلىسى بولىپ تۇرعان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، يسلام دىنىندەگى  ياسساۋي ءىلىمىنىڭ ۇزدىك بىلگىرى، مەملەكەت باسقارعان ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعارالار» اۋلەتىنەن شىققان قارابۋرانىڭ – ءدىنى بولەك، قىتاي باسقىنشى بيلەۋشىلەرىنە قارسى وتان ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بولاتىن ۇلى وتان سوعىسىنا ياعما-تاما تايپاسىن باستاپ شىعىپ، كۇللى تامانىڭ ۇرانىنا اينالعان كەزى – وسى تۇس.

قالاي دەسەك تە، جان-جاقتى ءبىلىم يەسى، زاڭعار جازۋشىمىز ءابىش كەكىلباەۆ ايتقانداي، قارابۋرا – قاراحان مەملەكەتىنىڭ تۇسىندا تامانىڭ ۇرانىنا اينالدى.

«قارابۋرالار» تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ءى.ەسەنبەرليننىڭ تاريحي رومانى «جانتالاستا» ءسوز بولاتىن – قازاق تاريحىنداعى 150 جىلعا سوزىلعان «ۇلى وتان سوعىسى» – جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرى – تامانىڭ ۇرانىنا اينالعان «داۋلەت-قارابۋراعا» سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس.

جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا، قالماقتارمەن سوعىسىپ جاتقان قازاق اسكەرىنىڭ ىشىندە، تاما قوسىنىن داۋلەت ەسىمدى باتىر باسقارعان. مىنە، وسى اسقان كۇش يەسى، الىپ دەنەلى تاما داۋلەت باتىر جاۋعا قارا بۋرا ءمىنىپ شاپقاندىقتان، ونىڭ حالىق اراسىندا «قارابۋرا» دەگەن لاقاپ ەسىمى بولعان. جاۋعا شاپپاق بولىپ، قاتار ساپ تۇزەپ تۇرعان اسكەر الدىنان قارا بۋراسىنا ءمىنىپ، جەلە شاۋىپ وتكەندە، قالىڭ اسكەر «داۋلەت كەلدى» دەپ رۋحتانىپ، جاۋعا «قارابۋرالاپ» شابادى ەكەن. بۇل – جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى داۋلەت باتىر – «قارابۋرا» تۋرالى اڭىز.

جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى سوعىستا «قارابۋرا»-«داۋلەت كەلدى» دەگەن ءسوز كوپ ايتىلىپ، قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەندىكتەن، «قارابۋرا»-«داۋلەتتىڭ» ۇرپاعى، تاما ىشىندە «داۋلەتكەلدىلەر» دەپ اتالىپ كەتكەن دەيدى. «قارابۋرا» تۋرالى قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن بۇل اڭىزدى، ءبىز شالداردان ەس بىلگەن كۇننەن باستاپ ەستىپ وستىك.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءدال وسى جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا تامانىڭ ۇرانىنا اينالعان «داۋلەت-قارابۋرا باتىر» تۋرالى اڭىزدى كلاسسيك جازۋشىمىز ءى.ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەر» تاريحي روماندار توپتاماسىنىڭ III تومى «جانتالاستا» رەاليستىك نەگىزدە سۋرەتتەيدى.

رەتى كەلگەن سوڭ، ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىز: ءى.ەسەنبەرلين ۇلتىمىزدىڭ التى ءجۇز جىلدىق تاريحىن باياندايتىن ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەر» اتتى تاريحي روماندار توپتاماسىندا –ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبالار «مەحمان-ي بۋحارا» «تاريح-ي-گۋزيدا نۋسرات ناما»، «شايباني ناما» جانە «تاريح-ي-ابۋلحايرحاني» سەكىلدى ورتا عاسىرلىق جازبالارداعى تاريحي دەرەكتەردى، شاكارىم قاجى مەن ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «شەجىرەلەرىندەگى» ۇلتىمىزدىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنان حابار بەرەتىن اقپاراتتاردى، حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى اڭىز اڭگىمەلەر مەن تاريحي جىرلاردا ايتىلاتىن وقيعالاردى كوركەمدىك نەگىزدەگى رەاليستىك سيپاتتا  ءوز شىعارماسىنا عاجايىپ ۇلگىدە كىرىكتىرە بىلگەن.

قازىرگى قازاق ءتىلى لەكسيكونىندا «عىلىممەن تالاسا المايسىڭ» دەگەن ناقىل ءسوز سىپاتىنداعى تۇجىرىم بار. اقيقاتقا ءجون سىلتەيتىن دۇرىس تۇجىرىم. م.تىنىشباەۆتىڭ «قازاق حالقىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە اتى اتالاتىن 43 تايپانىڭ ىشىندە ءبىز ساناپ شىققان 30-عا تارتا تايپانىڭ ۇرانى – XVII-XVIII عاسىرلارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرلارى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇرانى جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى، حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان باتىرلار ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى دەپ ايتادى. ءبىز دە سولاي ويلايتىنبىز. تىپتەن، وسى ويىمىزعا بايلانىستى «تامانىڭ ۇرانى قارابۋرا» اتتى ماقالا دا جازعانبىز.

بۇعان دەيىنگى جەكە ويىمىز بويىنشا، XII عاسىردا تامانىڭ ۇرانى بولعان قارابۋرا مەن XVII عاسىرداعى تامانىڭ ۇرانى بولعان «قارابۋرا» اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق سەكىلدى بولىپ كورىنگەن. كەيىننەن بارىپ ب.قورعانبەك، ا.قالىش سەكىلدى تاريحشى عالىمدارمەن پىكىر الماسۋ بارىسىندا جانە ا.سەيدىمبەك، قويشىعارا سالعاراۇلى سەكىلدى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى، تاريحشى-ەتنوگروف عالىمداردىڭ ەڭبەگى ارقىلى، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇرانى ءار داۋىردەگى ايتۋلى تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى وزگەرىپ، جاڭا ۇراندار پايدا بولىپ، الدىڭعى ۇراندار سول رۋ-تايپالاردىڭ «رۋحاني» ۇرانىنا اينالىپ وتىرعانىن بىلدىك. مىسالى: عىلىم تىلىندە ايتساق، قوڭىرات تايپاسىنىڭ بۇرىنعى «رۋحاني ۇرانى» – «مالعارا» دا كەيىنگى ۇرانى «الاتاۋ» سول سەكىلدى نايماننىڭ قارا-كەرەيىنىڭ بۇرىنعى ۇرانى – «قاپتاعاي» دا، كەيىنگى ۇرانى «قابانباي».

وسى سەكىلدى بىرنەشە مىسالداردى ەستىپ جۇرسەك تە تامانىڭ XII عاسىرداعى قاراحان مەملەكەتى تۇسىنداعى «قارابۋرا» ۇرانى مەن XVII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى «قارابۋرا» ۇرانى اراسىنداعى تاريحي-ديالەكتيكالىق تۇرعىداعى بايلانىستى كورە الماي، تۇمسىعى تاسقا تيگەن بەكىرەدەي، تالاي قايراڭداعانبىز.

قازاقتىڭ اقيىق-مۇزبالاق اقىنى مۇقاعاليدىڭ «رايىمبەك، رايىمبەك» تاريحي داستانىن بۇرىن قانشا وقىساق تا، ءمان بەرمەگەن مىنا جولداردى وقىعاننان سوڭ، ءبارى اياق استىنان وزگەردى.

قۋ دالاداعى قۇيىن با دەرسىڭ ويناعان،

قىران با دەرسىڭ، قىلت ەتكەن قۇستى قويماعان

ءوز اتىن ءوزى ۇرانداپ بالا كەلەدى

قامشى سابىنا جەيدەسىن تۋ عىپ بايلاعان.

جايىنا قالىپ ءولى ارۋاق پەنەن ءتىرى ارۋاق

كەلەدى بالا ەسىمىن ءوزى ۇرانداپ.

تىرىلەر شوشىپ، جاعاسىن ۇستاپ تۇر اۋلاق

ولگەندەر كوردە تۇسكەن دە بولار ءبىر اۋناپ،

كەلەدى قىرشىن ەسىمىن ءوزى ۇرانداپ.

قىبىردا-جىبىر، كۇبىردە-سىبىر اينالا

...اساسىن ۇستاپ المەرەك دەگەن بي كەلدى.

–جەتى باباسىن جەرگە قاراتقان قاي بالا؟

ە-ە-ە، توكەنىڭ ۇلى – تۇلەننىڭ ۇلى سەن بە ەدىڭ؟

وسى بولعانى عوي تۇلەي اكەڭنەن كورگەنىڭ.

ساسىق كوكەكتەي ءوز اتىڭدى ءوزىڭ ۇرانداپ،

سىرىمبەت پەنەن حانكەلدى سەنەن كەم بە ەدى؟

تاريحي داستاننىڭ پوەتيكالىق كۇشى ءوز الدىنا عاجايىپ ءبىر الەم. دەسەك تە، قازىرگى اڭگىمە مۇقاعاليدىڭ «رايىمبەك، رايىمبەك» پوەماسىنىڭ پوەتيكالىق كۇشى تۋرالى ەمەس،  سىزدەر تاريحي داستاننىڭ  حالىق تۇرمىس تىرشىلىگى مەن سالت-ءداستۇرىن ءسوز ەتەتىن ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرىڭىزدەر. ۇققانىمىز: ءوز اتىن ءوزى ۇرانداۋ – كۇللى رۋدىڭ جەبەۋشى ارۋاعى، ەسىمدەرى بۇرىن ۇرانعا اينالعان اتا-بابالار رۋحىنا قارسى كەلىپ، ارۋاق اتتاپ،  قارعىسقا ۇشىرايتىنداي، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا قايشى قۇبىلىس.

دەمەك، XVII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرلارى قوڭىراتتىڭ الاتاۋ باتىرى – «مالعارا» دەپ، نايماننىڭ قارا-كەرەيى قابانباي باتىرى – «قاپتاعاي» دەپ، تامانىڭ داۋلەت باتىرى قارابۋرا ءمىنىپ جاۋعا شاپقان اسقان باتىرلىعى مەن الىپ كۇشى ءۇشىن حالىق اراسىندا «قارابۋرا» اتالىپ، «قارابۋرالاپ» جاۋعا شاپسا دا، بۇل باتىرلاردىڭ ويىندا ءوز رۋلاستارىنىڭ ۇرانىنا اينالعان بۇرىنعى اتا-باباسىنىڭ ەسىمدەرى تۇردى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ولار حالىق تۇسىنىگىندەگى جەكسۇرىن قۇس «ساسىق كوكەك» سەكىلدى ءوز اتتارىن وزدەرى ۇرانعا قوسۋى مۇمكىن ەمەس. جاۋعا شاپقان داۋلەت قارابۋرا باتىر، XII عاسىرداعى باباسىنىڭ اتىن ايتىپ، «قارابۋرالاپ» ۇراندادى. باسقاشا بولۋى – سول كەزدەگى تۇسىنىك ءۇشىن ارۋاق اتتاپ، قارعىسقا ۇشىراتاتىن وتە شەتىن جاعداي.

ۇزاق ۋاقىت 150 جىلعا سوزىلعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە، كەيىن «داۋلەت-قارابۋرانىڭ» كوزى كەتكەن سوڭ، «قارابۋرالاپ» ۇران شاقىرىپ، جاۋعا شاپقان تامالاردىڭ كەيبىرىنىڭ ەسىندە XII عاسىرداعى قارابۋرا تۇرسا، كەيبىرى «قارابۋرا» دەپ داۋلەت-قارابۋرانى ويلاۋى مۇمكىن. سەبەبى، تامالاردىڭ XII عاسىرداعى «رۋحاني ۇرانى» دا، كەيىنگى XVII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ تۇسىنداعى ۇرانى دا «قارابۋرا» بولدى. ەكەۋى جاۋعا شاپقاندا دا، ءجاي ومىردە دە شۋدالى قارا بۋرا ءمىنىپ جۇرگەندىكتەن ولار ءوز زامانىندا حالىق اراسىندا «قارابۋرا» اتاندى. حالىق ەكى قارابۋرانى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ جاتپادى. زامان وتە كەلە، XII عاسىرداعى قارابۋرا ۋاقىت كوكجيەگىنىڭ تۇمانىندا كوزدەن عايىپ بولدى دا، بىزگە ءبىرىنشى «قارابۋرادان» بەس عاسىر جاقىن تۇرعان، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرى «داۋلەت-قارابۋرا» تۋرالى اڭىز جەتتى.

ويىمىزدى قورىتىندىلاپ ايتار بولساق: ەكى «قارابۋرا» دا تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە تاماعا ۇران بولدى. سوندىقتان، XVII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ باتىرى «داۋلەت-قارابۋرانى» – قازاقستان تاريحىندا ءبىرىنشى بولىپ يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن ەتكەن، XII  عاسىردا قاراحان مەملەكەتىن بيلەگەن ياعما تايپاسىنىڭ «قارا بوعرالار» اۋلەتىنەن شىققان، باسقىنشى قاراقىتايعا قارسى حالىقتى كۇرەسكە جۇمىلدىرعان، XI-XII عاسىرلارداعى ياعما-تاما تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالعان «قارا بوعرا-قارابۋرانىڭ» رۋحاني جالعاسى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz