ءباسپاسوز تۋرالى. اشىق حات

مiنە، «قازاق» گازەتى جەتi سايىن ەكi رەت شىقتى. گازەتا تiلەگi ورنىنا بارۋىنا ەكi ءتۇرلi شارت كەرەك. مۇنىڭ بiرi - قازىنا، بiرi ماقالا جازاتىن قالام. گازەتانى وقۋشى كوپ بولسا، قازىنا بولعانى. بۇل الiپپە سياقتى، بالاعا تانىس ءسوز، مۇنى قىسقارتايىق. مۇنىڭ تەتiگi گازەتانىڭ ءوز موينىندا: ماقالاسى كور-جەر بولسا، بۇل گازەتانى جۇرت المايدى. ماڭىزدى، عۇمىر تiلەگiنە تۇراتىن، كەستەلi ءسوزدi گازەتا بولماسا، بۇل گازەتانى اقشا شىعارىپ الماڭدار، جوقتى وقىپ، ارامتەر بولماڭدار، بۇل ءتۇرلi گازەت بولسا، ادام مۇنى الماسا، ءوز وبالى وزiنە.

ەۆروپا گازەتالارىنىڭ تاريحىنا كوز سالساق، كورiنەدi: جۇرت نادان، گازەتا وقۋشى جوق بولسا، بۇعان شەكسپير، تولستوي دا تۇك امال قىلا المايدى. بiراق، گازەتا شىعارۋدىڭ شارتى – وقۋشىنىڭ بارلىعى. وسى كۇنi بiزدiڭ قازاقتا وقۋشى بار دەسەك، گازەتانىڭ باي-كەدەيلiگi, قازىناسى بار-جوعى ءوز موينىنا اۋادى. بiز گازەتاعا كiرiسكەندە وسىنى مويىنعا الا كiرiستiك. جالىنعاندا، قازاق اياپ العان گازەتا عۇمىرى جازعىتۇرىم الاشامەن جاۋىپ قورعاعان قار عۇمىرى. بۇل قار وزiنەن ءوزi استىنان ەرiپ، قۇرىماي قويا ما؟ گازەتانىڭ بiر ءتۇرلi قازىنا جولى وسىمەن تۇرا تۇرسىن، ەندi قالامعا كەلەلiك.

قازىنا - گازەتانىڭ سىرتى، جابۋى; قالام، ماقالا – جانى. ادام شەبەرلiگi ارالاسىپ iس قىلماسا، تاۋداي التىن – بiر ءولi قازىنا. ميلليون يەسi نادان، قالامعا شورقاق بولسا، مۇنىڭ ءولi ميلليونىنان گازەتا جۇرمەيدi. گازەتانى كۇيلەپ، جاراتىپ بايگەگە قوسۋعا ءوز الدىنا شەبەر، بiلگiش، جۇيرiك كەرەك. بۇل عۇمىر تويىنا شاقىرىلعان كوپ، ءوز ونەرiنە تيiستi ورىن العان جوق. گازەتاعا باسشى بولۋ كiم بولسا، سونىڭ قولىنان كەلمەيدi. گازەتا iسi ءۇي اعاش بولسا، باسقارماسى مۇنىڭ تەزi بولادى. باسقارماعا باسىلام دەپ، تiلەنiپ كەلگەن ماقالا تەز باسىنا اكەلiپ تاستاعان اعاش. اعاش بۇتاقسىز سومداي، بەسبەلدەم بولسا، تەزشi راحاتتانىپ باسادى، بۇتاقتى، قيسىق اعاشتى تەزگە سالسا، شىتىرلاي جارىلىپ ۇزىننان سىناتىن; تەزشi سول يiنiنەن اسىرىپ لاقتىراتىن.

ورىنسىز، كەستەسiز جازىلعان ماقالا باسقارماعا كەرەگi جوق. تەزشi iسi جاقسى بولسىن دەسە، سۇلۋ اعاش اكەل، باسقارما iسi كوركەيسiن دەسەڭ، كوپ قىلىپ، باسقارماعا جاقسى جازعان ماقالا جiبەر. بiز باسقارمامىز ايتۋلى جاقسى دەپ ماقتانبالىق، سويتسە دە، ساباسىنا قاراي پiسپەگi, مiنسiز جالعىز قۇداي، سەكپiلسiز جالعىز كۇن. باسقارما جايىن وقۋشىلار سىنار. ءۇيشi قانشا شەبەر بولسا دا، ءۇي اعاش تەز قاسىندا بولماسا، iسi ويىنان شىقپاس. باسقارما ءوز الiنشە قانشا جاقسى قىزمەت  قىلسا دا، ماقالا كەلۋi ساراڭ بولسا، باسقارمانىڭ دiڭكەسi قۇرىر.

گازەت جازۋشىعا قۇمار. تiلشi, حابارشى – گازەتا وتىنى. ماقالا جازۋ كەز-كەلگەننiڭ قولىنان كەلمەيدi, بۇعان ۇيرەنگەن، كونبiس شەبەرلiك كەرەك. مۇنى گازەتا وقۋشىلارىنىڭ بارiنەن تiلەمەيدi. ماقالانى قالام ءوزi تiلەگەندە جازسا، ءسوز كەستەلi بولماق. بۇل - باسقارما ءھام باسقارماعا جاپسارلاس گازەتا كiسiلەرiنiڭ مiندەتi. «كەرۋەنگە ەرمەك ەدiڭ، كوشiپ باق» دەگەن. گازەتا شىعاراتىن بولعان سوڭ، ماقالانى جازىپ باق.

باسقارما، ماقالا جازۋى وسىمەن جاتا ءتۇرسىن. گازەتاعا حابارشى، تiلشi قايدان بولماق؟

گازەتانى شىعارعان ەۆروپا، گازەتانى گۇلدەندiرگەن ەۆروپا. ەۆروپادا كەستەلi ءسوز اراسىندا گازەتا كۇشi - ۇلىع پاتشالىقتىڭ بiرi دەپ سويلەيدi. بۇل سيپات گازەتاعا قالاي بiتكەن؟ ەۆروپادا گازەتا – عۇمىر ايناسى. عۇمىر نە بولسا، ءبارi گازەتادا كورiنiپ ءتۇرادى. گازەتانى وقىپ، جۇرت ءوزiن-ءوزi كورەدi, ءوزiن-ءوزi بiلەدi.

بiلiم ارتىعى ورىن تاپقان ءادiس-ءتاسiل، بۇلار عۇمىر جۇزiندە تالاس-تارتىس سيپاتى. گازەتاعا ەۆروپا عۇمىر بولعاندى جازادى، نە بولعاندا ءار ادام، ءار ساياسات پارتياسى گازەتادان كورiنiپ، قارسى جاقتىڭ امالىنا قاراي ءادiس قىلادى. بiز ەۆروپانىڭ گازەتاسىن الىپ، بۇعان قازاق عۇمىرىنان نە تۇك جازبادىق، نە قارىمبايداي، تiلگە، حابارعا ساراڭ بولدىق. مۇنىمىز بالىقتى جاعاعا شىعارىپ، ەندi جۇز دەگەن ەمەس پە؟ قىردا ەل iشiندە جۇرگەن حات بiلەتiن قازاق بiزدiڭ گازەتاعا تiلشi – حابارشى بولماسا، كiم بولادى؟ «قازاق» گازەتاسى قازاق عۇمىرىنا اينا بولماسا، قازاق ءوزiن-ءوزi قالايشا تانيدى؟ عۇمىر جۇزiندە گازەتانى قالايشا پايدالانادى؟

«قۋاندىم تۇندە ءجۇرىپ، كۇن شىعار دەپ، بولسا دا بۇلت بۇركەۋ، جەل قۋار دەپ»، - نارمامبەت ايتقانى قايدا؟ «قازاققا» تiلشi-حابارشى بولاتىن ازاماتتار بارمىسىڭ، جوقپىسىڭ؟ گازەتانىڭ قاشسا قۇتىلمايتىن بiر iسi – ساياسات جولى. مۇنىمىز ۇكiمەت پەن جۇرت اراسى. جۇرت ۇكiمەتپەن قاسىنىسپاي، ارباسپاي عۇمىر سۇرمەس. بiزدە جۇرت جوق پا، ۇكiمەت جوق پا؟ قىردا بولعان ساياسات iسiنە بiزدiڭ «قازاق» تiپتi ساراڭ. بiزدە حابارشى جوق! بۇل قالاي، بiزدiڭ قىردا حات بiلەتiن كiسi جوق پا؟

توعىز وبلىس، بiر گۋبەرنيا قازاق جايلاۋ قىلعان جەردە نەشە وبلوستنوي مەكەمە، نەشە ميروۆوي سۋديا، نەشە كرەستيانسكي، ۋەزدني ناچالنيك مەكەمەلەرi بار، وسىنىڭ ءار قايسىسىندا تىم بولماسا بiر قازاق پەرەۆودچيك بار، وكرۋجنوي سوت پەرەۆودچيكتەرi عۇمىر بويى قازاقتى ارالايدى. گازەتاعا – عۇمىر ايناسىنا، اسiرەسە كەرەك سوت وتچەتى. سوتتا عۇمىر iسi بوياۋسىز كورiنەدi. تولستويدىڭ سوت وتچەتىن زەرتتەپ الىپ، رومان جازاتىنى وسى... قىردا قانشا ۋچيتەل، مۇعالiم، بولىس تiلماشى بار. تاعى قىردا ادام، مال دارiگەرi, فەلدشەر بار. حات بiلەتiن قازاق قانشا! وسىلار حابارشى – تiلشi بولسا، مەن مۇنى جازامىن با؟

سيپالاپ اينالاما قول سەرمەدiم،

جاستاردان ەرiنشەكتi مەن كورمەدiم!

«قازاققا» بار بiلگەنiن جازىپ تۇرسا،

ەرiنشەك بiزدiڭ جاستار مەن دەر مە ەدiم؟

قىر بالاسى.

«قازاق» گازەتى, 1915 ج., № 94.

مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم?

كادەت پارتياسى: «جەر ادامعا مەنشiكتi بولىپ بەرiلسە دە ءجون» دەيدi. بiزدiڭ قازاق جەردi مەنشiكتi قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشi مۇجىققا ساتىپ، بiراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدi.

كادەت پارتياسى ۇلت اۆتونومياسىنا قارسى. بiز الاش ۇراندى جۇرت جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تiكپەك بولدىق.

فرانتسۋز، ورىس ءھام وزگە ءجۇرتتىڭ تاريحىنان كورiنەدi: موللا ۇكiمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدi. رۋحاني iس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار حۇكiمەتكە جەتەكشiلiك بولىپ، ەرiپ كەتەدi. بiزدiڭ قازاق-قىرعىزدىڭ iسiن كوركەيتەتiن بولساق، حۇكiمەت iسiنەن ءبولiپ قويعان وڭ بولادى. ونى ورىسشا «وتدەلەنيە تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا» دەيدi. كادەت پارتيا مەنiڭ بۇل پiكiرiمە وزگەشە قارايدى.

وسى ءۇش جول ايرىلعانى بيىل اشىققا شىقتى. مەن سونان سوڭ قازاققا الاش پارتياسىن اشۋعا تىرىستىم. مۇنى مەن يۋلدەگi جالپى قازاق سەزiندە ايتقان ەدiم.

عاليحان.

«قازاق», 1917 ج., 23 دەكابر، №256

باسپاعا دايىنداعان زارقىن تايشىباي

Abai.kz