1953 جىلى وداقتىق، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق گازەتتەر سەمەي وبلىسى نوۆوپوكروۆكا اۋدانى نوۆوپوكروۆكا اۋىلىنداعى تۋما تالانت توكەن وماروۆ جايىندا جارىسا جازىستى. بولاشاق الەمدىك ماشتابتاعى عالىم مەكتەپ قابىرعاسىندا ىرگەلى عىلىمي پاندەر سانالاتىن: ماتەماتيكا، حيميا جانە فيزيكادان ايىرىقشى زەرەكتىك تانىتتى.

اكادەميك توكەن وماروۆ سەمەيدەگى №1 چەرنىشەۆسكي اتىنداعى ورتا مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءتامامدادى. ءجاسوسپىرىم ءوز بىلىمىنە سەنىپ، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ جۇرەگى ماسكەۋدەگى م.لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە كۇجاتىن تاپسىردى. سول كەزدەگى قابىلداۋ ءداستۇرى بويىنشا التىن مەدال يەگەرلەرى ءوزارا سىنعا ءتۇسىپ، كىم وقىپ، كىم ۇيگە قايتاتىنى ءبىلىم تارازىسىنا تۇسەتىن ەدى. جەرلەسىمىز وسى سىناقتان ماڭدايى جارقىراپ مۇدىرمەي ءوتتى.

تاپ سول جىلى 1955 جىلى توكەن اعا تۇسكەن جوو ءوزىنىڭ 200 جىلدىعىن (ۋنيۆەرسيتەت 1755 جىلى I پەتردىڭ قىزى پاتشايىم ەليزاۆەتانىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان بولاتىن) قاڭتار ايىندا كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتتى. ستۋدەنتتىك ءومىر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىقتى. وسىدان 19 جىل بۇرىن، اراعا 50 جىل سالىپ، جوو 250 جىلدىعىنا وراي توكەڭدى ءوز ءبىلىم وشاعىنا قادىرلى قوناق رەتىندە شاقىردى. 2014 جىلى ممۋ (مگۋ) ءوزىنىڭ 260 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ مەرەيتويىنا قاتىسۋعا ال، ءوزىنىڭ 80 جاسقا تولعان مەرەكەلى مەرەيتوي اتاپ وتۋگە اللا جازبادى. جەرلەسىمىزدىڭ عىلىمي عۇمىرناماسىنا كەڭىنەن توقتالار بولساق، 1973 جىلى ممۋ جانىنداعى پ.ك.شتەرنبەرگ اتىنداعى مەملەكەتتىك استرونوميالىق ينستيتۋتتا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن تابىستى قورعاپ شىقتى. ودان 6 جىل بۇرىن، ياعني 1967 جىلى توكەڭ حالىقارالىق استرونومدار وداعىنا (حاو)  مۇشە بولىپ سايلانعان ەدى. بۇل تەك عىلىم دوكتورىن عانا قابىلدايتىن وداققا عىلىم كانديداتى توكەن بيعاليۇلىنىڭ ءداستۇرلى ەرەجەنى بۇزا وتىرا سايلانعاندىعى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. وسى سايلانىمدا ول حاو-نىڭ اسپاني مەحانيكا مەن قوزعالىس استرونومياسىنىڭ كوميسسياسىنا مۇشە بولىپ ەندى. 1992 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەاو (ەۋروپا استرونومدارى وداعىنىڭ) قۇرىلتايشى مۇشەسى بولىپ تابىلادى. باسا ايتاتىن ءبىر جايت 1979 جىلى بولعان عالىمنىڭ قوس قۋانىشى: ونىڭ ءبىرىنشىسى - ءوز ەلىنىڭ قازاقستان عا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولىپ سانالۋى دا، ەكىنشىسى - پولشا عا مەرەيتويلىق مەدالىن وڭىرىنە تاعۋى ەدى. ءبىزدىڭ جەرلەسىمىزدىڭ عىلىمي شەجىرەسى 1996 كيەۆتە شىققان «استرونومدار» انىقتامالىعىنا ەنىپ، ونىڭ قوس بەتىن (236-237بب) الىپ جاتقانى كوڭىلدى قۋانتادى. ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ، توكەن بيعاليۇلى قر عا تولىق مۇشەسى بولىپ سايلانىپ، اكادەميك قۇرمەتتى اتاعىن يەلەندى.

وسىدان 10 جىل بۇرىن 2000 جىلى قايىڭدىلىق (نوۆوپوكورۆكالىق) عىلىم اقش-تاعى «NOVA SCIENسE RUBLICHER, LNC» عىلىمي-بايانگەرلىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە كابىلدادى. جەرلەسىمىز ۇلت تاريحىندا نوبەل سىيلىعىنا ۇمىتكەر ۇسىنا الاتىن ءبىرىنشى قازاق  رەتىندە تاريحتا قالارى ءسوزسىز. شۆەدتەر وزدەرىنىڭ وسى ءبىر الەمدىك سىيلىعىن بەرەتىن كوميسسيا قۇرامىنا كىم كورىنگەندى جولاتپايدى دا، سەبەبى ول عالىم بۇكىل الەمگە تانىمال بولۋعا ءتيىس. ال كەڭەستىك كەزەڭدە كسرو بويىنشا فيزيكا سالاسىنان نوبەل سىيلىعىنا ۇمىتكەر ۇسىنۋعا تەك ەكى ادامنىڭ عانا قۇقىعى بولدى: ونىڭ ءبىرى – نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1978) اكادەميك پەتر كاپيتسا (1894-1984), ەكىنشىسى – ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز توكەن بيعاليۇلى ەدى. ولار كەزىندە ءىرى ارميان عالىمى استروفيزيك ۆ. امبارتسۋمياندى نوبەلگە ۇسىنعان ەدى. 

جەرلەسىمىز عىلىم جولىن ۆ. گ. فەسەنكوۆ اتىنداعى استروفيزيكا ينستيتۋتۋتىندا 2013 جىلعا دەيىن جالعاستىرىپ كەلدى. ونىڭ ىشىندە 1973-1984 جج. ارالىعىندا وسى عىلىم وشاعىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى. سول جىلدارى 2 دوكتورلىق، 8 كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاتىپ شىعاردى. وسى عىلىم ورداسىندا ءجۇرىپ، استروفيزيكا سالاسىندا 120 عىلىمي ەڭبەك جازدى. 2002 جىلى توكەڭنىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن اقش-تاعى نيۋ-يوركتە «Non Stationary Dinamikal Problems in Astronomy» كىتابى باسىلىپ شىقتى. 2004 جىلى بۇۇ جانىنداعى «SPACE WEEK» («عارىش اپتالىعى») حالىقارالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. 

عالىم 70-كە تولعاندا سەمەيدەگى بايۋاقوۆ مىرزا شىعاراتىن ورىس ءتىلدى «سپەكتر» گازەتىندە قوس بىردەي زيالى ازامات قابدىل احمەتوۆ پەن توقتارباي قازبالينوۆتار «ۋچەنىي س ميروۆىم يمەنەم» دەگەن ماقالا جاريالاپ، بەدەلدى عالىمدى جۇرتقا تانىتقان  ەدى. 

جەرلەسىمىز ءوز عىلىم ورداسىندا زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. اقار-شاقار ءۇش ۇلدىڭ (رۇستەم، شىڭعىس جانە تولەگەن) اكەسى 2013 جىلدىڭ 23 شىلدەسىندە 79-عا قاراعان جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. 

2019 جىلى الماتى قالاسىندا عالىمىنىڭ 85 جىلدىعىنا ورايلاستىرىپ، 21-28 ءساۋىرى ارالىعىندا توكەن وماروۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق عارىشتىق فيزيكا مەن استرونوميادان وقۋشىلاردىڭ عىلىمي جارىسى ءوتتى. بىراق قازاق استورفيزيكا عىلىمي مەكتەبىنىڭ اتاسى توكەن بيعاليۇلىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويىن سەمەي قالاسى مەن شقو بوردۋليحا اۋدانى اتاۋسىز قالدىرعانى كوڭىلدى قىنجىلتادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz