كەشە

بەرىدەن عانا باستايىق. بىزگە مەكتەپتە ي مەن ۋ تاڭباسى ءارى داۋىستىنى، ءارى ءارى داۋىسسىزدى تاڭبالاپ، داۋىستىنىڭ جانىندا تۇرسا – داۋىسسىز بولادى، ال داۋىسسىزدىڭ جانىندا كەلسە - داۋىستى بولادى دەپ وقىتتى. 

-نەگە؟ نەگە بىرەسە داۋىستى، بىرەسە داۋىسسىز؟ - دەپ سۇراق قوياتىن ەدىم. ۇستازىمىز، مەكتەپ ديرەكتورى، ءابىلدا احمەتوۆ اعاي جاۋاپ ورنىنا «سولاي جازىلادى»، - دەپ كوزىلدىرىگىن ءجايلاپ كوتەرۋشى ەدى. سودان ءۇنسىز قالاتىنبىز. بىزگە كوپ جاتتىعۋ جازعىزاتىن، بۋىنعا ءبولىپ تالداتىپ كى ء–يىم، و – قۇۋ دەپ ايتۋىمىزدى تالاپ ەتەر ەدى.   

كەيىن فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەندە، پروفەسسور س. مىرزابەكوۆ اعايدان ءدارىس تىڭدادىق. ۋ مەن ي-دىڭ نەگە ەكى ءتۇرلى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىن ۇقتىق. سويتسەك، ونىڭ قۇرامىندا داۋىستى ۇ مەن ءۇ، ى مەن ءى دىبىستارى قوسامجارلانىپ ءجۇر ەكەن. پروفەسسور ءبىزدىڭ دۇرىس سويلەي المايتىنىمىزدى، ۆ. رادلوۆ ايتقان اۋەزدى ءتىلدىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىن ايتىپ ناليتىن. كەيىن شاكىرتى س. اقىمبەككە ۆيلگەلم رادلوۆتى زەرتتەۋدى تابىستادى دا. نەگە رادلوۆ دەيسىز بە؟ ويتكەنى رادلوۆ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن تەرەڭ تانىعان. 16 ءتىلدى (ونىڭ ىشىندە  اراب ءتىلى, پارسى ءتىلى, تۇرىك ءتىلى, تاتار ءتىلى, موڭعول، مانچجۋر، قىتاي ءتىلى بار) تەرەڭ مەڭگەرگەن رادلوۆ (جانى ءجانناتتا بولسىن): مەن بىلەتىن تىلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋ دا ادەمى، اۋەزدى تىلدەر ۇشەۋ – اعىلشىن، قازاق جانە ورىس تىلدەرى دەگەن ەكەن. بايقايسىز با، قازاق ءتىلى ەكىنشى تۇر. ءارى  قازاق تىلىندەگى ۋ مەن ي-دى بولەك جازىپ شىعۋ ءۇشىن دايىن تۇرعان جۇمىسىن (“تۇركى تايپالارى حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى” 3-توم) ءبىراز ۋاقىتقا شەگەرگەن (بۇل تۋرالى ق. قالىباەۆا جەكە ماقالا جازدى). 

ي مەن ۋ-عا داۋىستى دىبىستاردى قوسىپ جازۋدى ەنگىزگەن كەڭەستىك ساياسات ەدى. 1938 ج. 2 قاڭتاردا  “قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىن وزگەرتۋ” تۋرالى ارنايى قاۋلى قابىلداندى. uv (ۇy), ۋv (ۇۋ) قوسار ءارىپ u تاڭباسىمەن اۋىستىرىلدى: uvagt-uاgt, uvq-uq, yvاdە-yاdە، kەlۋv-kەlu, quvus-qus. سونىمەن بىرگە j (ىي), ij ء(ىي) قوسار دىبىستارىنىڭ ورنىنا ءبىر عانا ءى  تاڭباسى الىندى. تەك تىي، سىي سوزدەرىندە بۇرىنعى ەملە ساقتالاتىنى تۋرالى ەسكەرتۋ بولدى (اكادەميك ن.ساۋرانباەۆتىڭ ەڭبەكتەرى. ءى -توم. الماتى، 2000, -400 ب.).  

نازار اۋدارىڭىز، بۇل 1938 جىلى بولعان-دى.

كەيىن كەڭەستىك جىلىمىق ۋاعى كەلدى، اۋىزداعى «كىسەن» كەڭىدى. ي مەن ۋ تابيعاتىن تانۋ ۇلكەن عىلىمي زەردەلەۋدى تالاپ ەتتى. قازاق عالىمدارى وسى سالا بويىنشا ەڭبەك ەتتى. پروفەسسور س. مىرزابەكوۆ (قازىرگى قازاق ءتىلى. فونەتيكا), پروفەسسور ءا. جۇنىسبەك (گلاسنىە كازاحسكوگو يازىكا.1972.) وسى ماسەلەنى 70-جىلداردان (مۇمكىن ودان دا بۇرىن) باستاپ زەرتتەدى، زەردەلەدى، تانىدى، تانىتتى. اسىرەسە، ءالىمحان اعاي جۇنىسبەك بۇكىل عۇمىرىن دىبىستاردىڭ ۇندەستىك زاڭىنىڭ تابيعاتىن اشۋعا ارنادى. جازدى، عىلىمي تۇجىرىم جاسادى، ناتيجەلى بولدى. الەمدىك تۇركىتانۋشىلار مويىندادى. 

ال بۇل كەزەڭدە بۇكىل مەكتەپ وزدەرى ءبىلىپ-بىلمەي، ءتۇسىنىپ-تۇسىنبەي قازاق بالاسىن 1938 جىلعى وزگەرىس بويىنشا وقىتىپ، ءتىلدىڭ اۋەزدى قالپىنان ايىرۋعا، بارىنشا «قىزمەت» ەتىپ جاتتى. اۋىزشا دۇرىس سويلەۋگە ەش كوڭىل بولىنبەدى. قالاي جازىلسا، سولاي وقۋ كۇندەلىكتى داعدىعا اينالدى. ءبىز داعدىلانىپ شىقتىق. داعدىلانىپ الدىق.  

1938 جىلدان كەيىنگى ۇرپاق سول تارتىپپەن وقىپ شىقتى، وقىپ جاتىر. 

بۇگىن

2017 جىلى ەلباسىنىڭ اتاقتى    «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. رۋحاني جاڭعىرۋ جىلدارى باستالدى. قۋاندىق. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى اڭگىمە دە قايتا جانداندى. تۇسىندىك، سەبەبىن ۇقتىق. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىنە قويىلدى. زاڭدى شەشىمىن تاپتى. 

ەندى 38 جىلعى ەنگىزىلگەن ەرەجەدەن قازاق ءتىلىن اراشالاۋدىڭ ناقتى مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. 

ۇ مەن ءۇ، ى مەن ءى داۋىستىلارىن ي مەن ۋ داۋىسسىزدارىنىڭ ىشىنە قوسىپ، «دارالاۋدان» ارىلتىپ، داۋىستىلاردى وزدەرىنىڭ زاڭدى ورنىنا قايتارۋعا تاريحي مۇمكىندىك تۋدى. بۇل تاريحي شەشىم بولۋى ءتيىس. 

الايدا قازىر داعدى سىڭگەن كەي اعالارىمىز، وسى تاريحي دەرەكتى قابىلداي الماي جاتىر. تاريحي ساناعا، تاۋەلسىز ەلدىك ساناعا قايتۋعا بالكي، باتىلىمىز جەتپەي جاتىر ما؟  

ءبىز  تاۋەلسىز ەلمىز. ەندى سانامىزدى تاۋەلسىز ەتۋ ءۇشىن تۋعان ءتىلدىڭ وزىندىك ءتول زاڭدىلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءتىلدىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت.  

يا، قالىپتاسقان داعدىدان بىردەن باس تارتۋ وڭاي بولمايدى. ۇيرەنىپ قالدىق. بىراق ۇيرەنىپ قالدىق دەپ قۇلدىق سانامەن ءومىر سۇرە المايمىز.  انىق. 

ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى ۇجىم بوپ «لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى» (الماتى: ارىس، 2007. 410ب. 233-237بب.), «جاڭا ۇلتتىق ءالىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن رەفورمالاۋ» (الماتى، 2016 ج. 395 ب.) اتتى ەكى ۇلكەن مونوگرافيالىق زەرتتەۋ شىعاردى. بىرگە جازدى!  وقىدىق. ەكى ەڭبەكتە دە ۋ مەن ي دىبىستارى داۋىسسىز دىبىس رەتىندە تانىلعان. سەندىك. ۋ مەن ي كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز بولمايدى، ءوز ورنىنا عىلىمي تۇرعىدان ورنىقتى، سالىستىرىلدى، سالعاستىرىلدى، زەرتتەلدى، زەردەلەندى دەپ سەندىك. ونىڭ قۇرامىنا «كۇشتەپ قوسىلعان» ۇ، ءۇ، ى، ءى داۋىستىلارى ءوز ورنىنا قايتا ورنىعادى دەپ سەندىك. 

ەندىگى داۋ نە ءۇشىن؟ كىم ءۇشىن؟ وڭعا، دۇرىسقا كوشۋ ءۇشىن، «مەندى» ۇلتتىق مۇددەگە، ءتىلدىڭ ىشكى زاڭدىلىعى الدىندا تىزە بۇكتىرەيىك. 

جولى – بار. ۋ مەن ي داۋىسسىز دىبىستارىن داۋىسسىز تاڭبامەن بەلگىلەۋ. بولدى. 

قورىتىندىنى، ەرتەڭگى ءتىلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشىمدى، ۇلتتىق كوميسسيا، ۇكىمەت، دەپۋتاتتار، سوسىن پرەزيدەنت شەشىمى شىعارادى.    

سەنەيىك. ءۇمىت زور. 

انار سالقىنباي 

ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

Abai.kz