اقش تەمەكiمەن كۇرەستi كۇشەيتتi. وسى ماقساتتا قابىلدانعان ارنايى زاڭ جوباسى كونگرەسمەندەر تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. ال 8 جاستان باستاپ ەزۋiنە شىلىم قىستىراتىن قازاقستانداعى تەمەكiگە قارسى كۇرەستi كوزدەيتiن زاڭ جوباسى بىلتىر سەناتتىڭ سۇزگiسiنەن وتپەي قالعان. ەسەسiنە، 140 مىڭ بالا تەمەكiگە تاۋەلدi. وكiنiشتiسi, كۇن وتكەن سايىن ساندىق كورسەتكiشتەر ارتىپ كەلەدi.

اقش تەمەكiمەن كۇرەستi كۇشەيتتi. وسى ماقساتتا قابىلدانعان ارنايى زاڭ جوباسى كونگرەسمەندەر تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. ال 8 جاستان باستاپ ەزۋiنە شىلىم قىستىراتىن قازاقستانداعى تەمەكiگە قارسى كۇرەستi كوزدەيتiن زاڭ جوباسى بىلتىر سەناتتىڭ سۇزگiسiنەن وتپەي قالعان. ەسەسiنە، 140 مىڭ بالا تەمەكiگە تاۋەلدi. وكiنiشتiسi, كۇن وتكەن سايىن ساندىق كورسەتكiشتەر ارتىپ كەلەدi.
اقش پرەزيدەنتi باراك وباما تەمەكiگە قارسى كۇرەسەتiن جاڭا زاڭعا قول قويدى. بۇل شىلىم ءتۇتiنiنiڭ ارقاسىندا پايداعا شاش ەتەكتەن كەنەلەتiن تەمەكi وندiرۋiشiلەرگە اۋىر سوققى بوپ تيگەنi انىق. ويتكەنi, امەريكاداعى ازىق-تۇلiك جانە ءدارi-دارمەك ونiمدەرiن باقىلاۋ جونiندەگi فەدەرالدىق باسقارماعا جاڭا زاڭ تەمەكi ونiمدەرiن ءوندiرۋ مەن ونى تاراتۋ ارەكەتiن قاتاڭ باقىلاۋ مiندەتi جۇكتەلدi. 2009 ج. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا كونگرەسمەندەر تاراپىنان قولداۋعا يە بولعان زاڭ جوباسى امەريكالىقتاردىڭ سالاۋاتتى ءومiر سالتىن ساقتاۋعا ىقپال ەتۋدi كوزدەيدi. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇگiندە قۇراما شتاتتارداعى ءاربiر بەسiنشi ازامات ساۋساعىنا تەمەكi قىستىرعان. ال شىلىم شەگۋدەن تۋىندايتىن دەرتتەردەن جىل سايىن 440 مىڭ ادام اجال قۇشادى ەكەن. اق ۇيدەگi مالiمدەمەسiندە وباما تەمەكi وندiرۋشiلەردiڭ سويىلىن سوعاتىنداردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، جاس ۇرپاقتى تەمەكi تۇتiنiنەن ساقتاۋ ءۇشiن جاڭا زاڭ قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعانىن ايتتى. امەريكاداعى ەڭ تيiمدi ءارi “سۇبەلi” بيزنەس سانالاتىن تەمەكi بيزنەسiنە بۇعان دەيiن قويىلىپ كەلگەن تالاپتارعا ۆاشينگتوننىڭ عانا ەمەس، كونگرەستەگi كوپشiلiكتiڭ دە كوڭiلi تولماي وتىر. ويتكەنi, كۇنi كەشەگە دەيiن شىلىمنىڭ ارقاسىندا پايداعا كەنەلگەندەرگە قاراعاندا، كوسمەتيكا ونiمدەرi مەن جانۋارلارعا ارنالعان جەمدەردi وندiرەتiندەرگە قويىلاتىن تالاپتار الدەقايدا جوعارى بولعان كورiنەدi. اق ۇيدەگiلەردiڭ تەمەكi بيزنەسiنە قارسى ارەكەتتەر اقش جوعارعى سوتىنان كەدەرگiلەرگە ۇشىراعاندىقتان، شىلىم ساتۋ ساۋداسىنا قاتىستى تالاپتار كونگرەسمەندەر تاراپىنان بەكiتiلۋi تيiس بولاتىن. وسى ماقساتتا كونگرەسمەندەر تەمەكi مەن تەمەكi ونiمدەرiن ساتۋعا بايلانىستى تالاپتاردى ايقىندادى: تەمەكi قۇرامىنداعى نيكوتين دەڭگەيiن شەكتەۋ; جاستار مەن جاسوسپiرiمدەر اراسىندا شىلىم تارتۋدى ازايتۋ ءۇشiن ازىق-تۇلiك جانە ءدارi-دارمەك ونiمدەرiن باقىلاۋ جونiندەگi فەدەرالدىق باسقارما تەمەكi ونiمدەرiندەگi حوش يiس بەرەتiن زاتتاردى قولدانۋعا، جاستار اراسىندا تەمەكiنi جارنامالاۋعا تىيىم سالۋ قۇقىعىن بەرۋ; قابىلدانعان جاڭا زاڭ بويىنشا كوشەلەردەگi جارنامالىق ونiمدەردiڭ مەكتەپ اۋماعىنان 300 مەتر الىستا ورنالاسۋىن قاداعالاۋ; تەمەكi ونiمدەرiن وندiرەتiن كومپانيالاردى اقش ازىق-تۇلiك جانە ءدارi-دارمەك ونiمدەرiن باقىلاۋ جونiندەگi فەدەرالدىق باسقارماسىنان جاڭا ونiمدەرiن ساتۋعا رۇحسات الۋدى مiندەتتەۋ. سونىمەن قاتار شىلىم قوراپتارىنداعى شىلىمنىڭ ادام اعزاسىنا كەلتiرەتiن زيانى مەن زاردابى تۋرالى ەسكەرتپەلەر ارنايى گرافيكا ارقىلى كورسەتiلۋi كەرەك. قابىلدانعان جاڭا زاڭ كامەلەتتiك جاسقا تولماعان بالالاردىڭ تەمەكi شەگۋiن 11 پايىزعا دەيiن، ال ەرەسەكتەر اراسىندا 2 پايىزعا دەيiن تومەندەتۋگە سەپ بولاتىنىن ايتقان اقش كونگرەسiنiڭ بيۋدجەتتiك كوميتەتi تەمەكiگە قارسى كۇرەستi كوزدەيتiن جاڭا زاڭنىڭ ناتيجەسi ون جىلدان كەيiن بiلiنەتiنiن ايتادى.
دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددسۇ) مالiمەتتەرiنە سۇيەنسەك، جەر شارىنداعى 2 ميلليارد جاس تەمەكiنiڭ تۇتiنiمەن ۋلانعان. ال قازاقستان حالقىنىڭ 27 پايىزى (4 ميلليون ادام) تەمەكi تارتادى. 4 ميلليوننىڭ 600-دەن استامى – قىز-كەلiنشەك بولسا، 140 مىڭى – 8-15 جاس ارالىعىنداعى كامەلەتتiك جاسقا تولماعان جاسوسپiرiمدەر. جىل سايىن تەمەكiنiڭ كەسiرiنەن تۋىندايتىن دەرتتەردەن كوز جۇماتىندار سانى – 25 مىڭ، كۇن سايىن – 70 ادام. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى 4 جىلدا تەمەكiگە اۋەستەنگەندەر سانى 22,6 پايىزدان 30 پايىزعا دەيiن وسكەن. ولاردىڭ جالپى سانى – 4,2 ملن. قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiندەگiلەر جىل سايىن تەمەكi تارتاتىندار اراسىندا وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنەن 3000-نان استام ادامنىڭ قايتىس بولاتىنىن، ال جۇرەك-قان تامىرلارى دەرتiنە شالدىققاندار سانى سوڭعى 5 جىلدا 2 ەسەگە كوبەيگەن.
جۋىردا ددسۇ وكiلدەرi جۇرگiزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بالالار تەمەكi تارتۋدى نەعۇرلىم ەرتە باستاسا، نيكوتيننەن باس تارتۋ سوعۇرلىم قيىنعا تۇسەتiنiن دالەلدەدi. اتالعان ۇيىمنىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسىرىلعان باعدارلامالاردىڭ بiرi – Tobacco Free Initiative جەتەكشiسi دۋگلاس بەتتچەر جەر شارىن مەكەندەيتiن تۇرعىنداردىڭ نەبارى 5 پايىزى عانا تەمەكiنi اسپەتتەيتiن جارنامالىق دۇنيەلەردەن اۋلاق ەكەندiگiن ايتقان. ال قالعان 95 پايىزى تەمەكiنi ناسيحاتتاعان جارنامادان كۇنi-ءتۇنi كوز اشپايدى. ەگەر تيiستi شارالار قولعا الىنباسا، عاسىر سوڭىنا دەيiن 1 ميلليارد ادامنىڭ اجالى تەمەكiدەن بولماق. سونداي-اق، ەزۋiنە شىلىم قىستىرعانداردىڭ ۇشتەن بiرi, كەيدە تiپتi, تەڭ جارتىسى اجالىنان 15 جىل بۇرىن ولەدi ەكەن. ولاردىڭ 95 پايىزىنان استامى وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنە ۇشىرايدى. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكiلدەرi تەمەكi ونiمدەرiن جارنامالايتىن ناسيحاتتىق شارالار تولىق ءارi تۇتاس توقتاتىلسا، شىلىم شەگەتiندەردiڭ سانى 16 پايىزعا تومەندەيتiنiن كولدەنەڭ تارتادى. سوندىقتان كوشەلەردە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان (گازەت، جۋرنال، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت سايتتارى، پلاكاتتار مەن بيلبوردتار، قوعامدىق كولiكتەردiڭ سىرتى ت.ب.) نيكوتيندiك ونiمدەردi الاستاۋ وتە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار ءتۇرلi حالىقارالىق جارىستاردا، اسiرەسە، جاستار مەن جاسوسiپiرiمدەر قاتىساتىن سايىستارعا دەمەۋشiلiك جاساپ، تەمەكi ءوندiرۋشi كاسiپورىنداردىڭ برەندتەرiن جارنامالاۋعا دا توسقاۋىل قويۋ قاجەت.
قر “تەمەكi تارتۋدى شەكتەۋ مەن الدىن الۋ تۋرالى” زاڭعا سايكەس، تەمەكi ونiمدەرiن وندiرۋشiلەر مەن سىرتتان تاسىمالداۋشىلار جىل سايىن iشكi نارىققا ۇسناتىن ونiمدەردiڭ قۇرامى تۋرالى ۇكiمەتكە ەسەپ بەرۋگە مiندەتتi. 2008 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ، قوراپ سىرتىنداعى “شىلىم شەگۋ سiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىزعا وتە زياندى”، “بالالاردى تەمەكi تۇتiنiنەن قورعاڭىزدار”، “تەمەكi شەكپەيتiندەردiڭ ءومiرi ۇزاق” دەگەن جازۋداعى ارiپتەر كولەمi 30 پايىزعا ۇلكەيتiلدi. بۇل – قازاقستان حالىقارالىق تەمەكiگە قارسى كۇرەس جونiندەگi كونۆەنتسياعا قول قويعاننان كەيiنگi جاڭالىق. وعان دەيiن ادامدارعا شىلىمنىڭ زالالىن ەسكەرتەتiن جازۋ تiپتi, بايقالمايتىن. قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiندەگiلەر كەلەشەكتە 30 پايىزبەن شەكتەلiپ قالماي، 50 پايىزعا دەيiن جەتكiزۋدi كوزدەپ وتىر. ەسكەرتۋگە ەزۋiنە تەمەكi قىستىرعان 4 ميلليون وتانداس سەلت ەتسە جاقسى... پايدا ماسەلەسiنە كەلسەك تە، ۇتقان – قازاقستان ەمەس، شەتەلدiكتەر. ويتكەنi, تەمەكi كومپانيالارىنا كەلەتiن كiرiستiڭ 80-90 پايىزى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تۇسپەي، شەكارا اسادى. جۋىردا ءماجiلiس ماقۇلداعان “دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسi تۋرالى حالىق كودەكسi” سەناتتىڭ قاراۋىنا جونەلتiلگەن ەدi. تاعدىرى ءازiر بەلگiسiز. نەگiزi بىلتىر اتالعان زاڭ جوباسى سەنات سۇزگiسiنەن وتپەي قالعان. “تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن” حالىقتىق كواليتسياسىنىڭ مۇشەلەرi تاراپىنان وسى قۇجاتتا تەمەكi كومپانيالارىنا كەز كەلگەن قوعامدىق شارالارعا دەمەۋشiلiك جاساۋعا تىيىم سالۋ; شىلىم قوراپتارىنىڭ سىرتىندا تەمەكi تارتۋدىڭ قانداي زارداپتارعا اكەپ سوعاتىنىن انىق ارiپتەرمەن جازۋ; تەمەكi ونiمدەرiن ساتاتىن نىسانداردى بارىنشا ازايتىپ، ولاردى بiر-بiرiنەن بارىنشا الشاق ورنالاستىرۋ. كەيبiر دامىعان ەلدەردە قوراپتىڭ جارتىسىنا ورنالاستىرىلعان تەمەكiنiڭ زيانى تۋرالى ەسكەرتۋ ادامدار پسيحولوگياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتiنi انىقتالعان. زاڭدى رەسمي تۇردە بەكiتiپ العاننان كەيiن كواليتسيا مۇشەلەرi اكتسيزدەردiڭ كوبەيتiلۋi, بالالاردىڭ شىلىمدى ساتىپ الۋىنا توسقاۋىل قويۋ ت.ب. وزەكتi ماسەلەلەر جولىندا كۇرەسۋدi مiندەت ەتiپ وتىر.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل