31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

قر مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، قر بعم عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ 2020 جىلعى 25 اقپانداعى بۇيرىعىمەن قۇرىلعان جۇمىس (ساراپتاما) توبى ازىرلەگەن «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ»

تۇجىرىمداماسى

كىرىسپە

كەڭەس وداعىندا ي. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن حرۋششەۆتىك «جىلىمىق» كەزىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ باستالىپ، ول بىرنەشە كەزەڭنەن تۇردى. وداقتىڭ جوعارى ورگاندارى قولعا العان العاشقى – «حرۋششەۆتىك» (1953 – 1961 جج.), سودان كەيىنگى – «گورباچەۆتىك-ياكوۆلەۆتىك» (1988 – 1991 جج.)اقتاۋ كەزەڭدەرىنىڭ، سونداي-اقتاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بيلىگى جۇرگىزگەناقتاۋ شارالارىنىڭ باستى كەمشىلىگى ولاردىڭ وسى اسا ماڭىزدى ءارى قاسىرەتتى پروبلەما بويىنشا ونىڭرەتتەۋ نىساناسىن جان-جاقتى زەرتتەمەي، قازاقستاندا ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ مەرزىمدەرىن، قۇربانداردىڭ اۋقىمىن سانالى تۇردە قىسقارتىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن نەگىزگى ساناتتارىن ەسكەرمەستەن، مەملەكەتتىك اكتىلەر قابىلداۋىنان كورىندى. وكىنىشكە وراي،«جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىن قابىلداۋ كەزىندە دە وسى جانە باسقا دا ورەسكەل قاتەلىكتەر تاعى دا قايتالاندى.

وسى زاڭدى، سونداي-اق باسقا زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك اكتىلەردى ازىرلەۋ مەن قابىلداۋ كەزىندە، ءتىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بارىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭۇلتى قازاق كىسىنى، بىرىنشىدەن، ادام جانە ازامات رەتىندە، ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى مەن قۇقىقتارىنىڭ وكىلى ءارى يەسى رەتىندە قۋعىنداۋ جونىندەگى ەكىجاقتى تابيعاتى، ەكىجاقتى ءمانى مەن ەكىجاقتى ماقساتى بولعانى ەسكەرىلمەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل ەرەكشەلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسكەرىلمەي وتىر (بۇل بويىنشا تالدامالىق انىقتاما دايىن). سونىڭ سالدارىنان قۇرباندار مەن جاپا شەككەندەردىڭ قازاقستانعا ءتان بەلگىلى ءبىر ساناتتارى قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ قۇقىقتىق رەتتەۋ اياسىنا قامتىلماي، تىس قالدى.

ەلىمىزدە مەملەكەتتىك زورلىق-زومبىلىقتىڭ، سوعان سايكەس ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ وسىنشالىقتى وراسان كوپ بولۋىنا باسقا سەبەپتەردەن بولەك، بولشەۆيكتىك-ستاليندىك بيلىكتىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە قازكرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف. گولوششەكين باستاما جاساعان، سيپاتى جونىنەن – حالىققا قارسى، سالدارى جونىنەن اسا قانقۇيلى جوبا «قازاقستانداعى كىشى قازان» سياقتى باعدارلامالاردى ساياسي ەكسپەريمەنت رەتىندە جۇزەگە اسىرعانى سەبەپ بولدى. مۇنداي باعدارلامالاردىڭ «تابىستى» تۇردە ىسكە اسىرىلۋى جەكە حالىقتىڭ كاپيتاليزمدى اتتاپ ءوتىپ، فەوداليزمنەن سوتسياليزممەن كوممۋنيزمگە بىردەن كوشەتىنى جونىندەگى ورتودوكسالدى-ماركستىك دوگمانىڭ دۇرىس ەكەنىن دالەلدەۋگە ءتيىس ەدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، «الاشتىڭ» ءبىلىمدى باسشىلارى سول كەزدىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ بۇدان وزگەشە، وركەنيەتتى، ەۋروپالىق دامۋ جولىن ۇسىنعان بولاتىن.بۇگىنگى تاريح «الاشوردالىقتاردىڭ» اقيقات جولدى تاڭداعانىن ايعاقتاپ وتىر.

تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا كوممۋنيزمگە پروگرەسسيۆتى، ونىڭ ىشىندە عىلىمي جۇرتشىلىق اتىنان باعا بەرىپ، ونى قازاق حالقىن اپاتقا ۇشىراتقان پوپۋليستىك يدەولوگيا دەپ اتادى.بۇل ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى قان قاقساتقان يدەولوگياعا عىلىمي تۇرعىدان بەرىلگەن سىپايى باعا عانا. ءستالينيزمنىڭ حالىققا قارسى ساياساتىنان شەككەن زيانىمىز بەن ونىڭ ناقتى قۇرباندارىنىڭ سانى مەن ساناتتارىن ايقىنداپ، سونىڭ نەگىزىندە وسى ادامداردى زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ – ءبىزدىڭ بورىشىمىز.

سول كەزدە«بيىك ماقسات كەتكەن شىعىندى اقتايدى» دەگەن بولشەۆيكتىك ۇراننىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇردى: حالىققا قاتىستى بارلىق زورلىق-زومبىلىق نىسانىنا رۇقسات بەرىلدى، مەملەكەتتىك تەررور، كوپتەگەن جازالاۋ اكتسيالارى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر جۇرگىزىلدى. كەڭەس بيلىگىن كۇشتەپ ورناتىپ، اعاسى-ءىنىسىن ولتىرگەن ازامات سوعىسىن قولدان تۇتاتۋ، بىتىسپەس تاپتىق ارازدىقتى قوزدىرىپ، تاركىلەۋدى، ۇجىمداستىرۋ مەن باسقا دا ناۋقانداردى جۇرگىزۋ، 1920-21 جج. جانە 1931-33 جج. الاپات اشتىقتى قولدان جاساۋ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ جارتىسى قىرىلدى. قازاقستاندا وسى قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارى ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي تۇرعىدان اقتالعان جوق.

تاۋەلسىزدىك جاريالانعان سوڭ ىلە-شالا، ياعني 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى زاڭدى دايىنداۋ بارىسىندا وعان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سوعان ۇقساس زاڭى نەگىز ەتىپ الىندى. ماماندار مەن عالىمداردىڭ قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ جانە ەسكەرۋ تۋرالى تالابى ەلەنبەدى. ءتىپتى بيلىكتىڭ وسى زاڭعا جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جانە قر ۇعا اكادەميگى م.قوزىباەۆ باسقارعان اتىشۋلى كوميسسياسىنىڭ سول كەزدە بۇكىل حالىققا جاريا ەتىلگەن قىزمەت ناتيجەلەرىن قوسۋ جونىندەگى ۋادەسى دە ورىندالمادى. سوندىقتان دا جۇرتشىلىق پەن عالىمدار قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ ماسەلەسىن ۇزاق ۋاقىت بويى كوتەرىپ كەلەدى.

وسى ماسەلە بويىنشا تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنە، ماقساتتارىنا، قاعيداتتارى مەن مىندەتتەرىنە وبەكتيۆتى عىلىمي تالداۋ جۇرگىزۋ، ولاردى ازىرلەۋ، سونداي-اق ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ىسكە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرى مەن ۇسىنىستارىن ازىرلەۋ ءۇشىن اتالعان پروبلەما بويىنشا كورنەكتى عالىمدار مەن ماماندار اراسىنان ساراپتاما توبى قۇرىلدى.

1-ءبولىم. تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى، قاعيداتتارى مەن مىندەتتەرى

تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزگى ماقساتىقازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ جۇمىسىن تابىستى تۇردە جۇرگىزۋ ءۇشىن ءىس-شارالار مەن مەملەكەتتىك اكتىلەردى ازىرلەۋ، قابىلداۋ جانە ىسكە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل قازاق حالقىنرۋحاني قايتا تۇلەتىپ، ونىڭ قوعامدىق ساناسىن جاڭعىرتۋعا، ەلدەگى قوعامدىق سەنىم دەڭگەيىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى، سونداي-اق قازاقستاننىڭ وركەنيەتتى جانە دەموكراتيالىق الەمدە قۇرمەتكە بولەنىپ، لايىقتى ورىنعا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى وسى پروبلەما بويىنشا قۇبىلىستاردى، فاكتىلەر مەن قۇجاتتاردى حالىقارالىق ستاندارتتار نەگىزىندە وبەكتيۆتى، جان-جاقتى، دايەكتى تۇردە باعالاۋ بولىپ تابىلادى.

جوعارىدا اتالعان ماقساتقا جەتۋ جانە اتالعان قاعيداتتاردى ساقتاۋ ءۇشىن مىناداي مىندەتتەردى شەشۋ قاجەت:

- «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ» تۇجىرىمداماسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋىن باعدارلامالىق جانە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ;

- قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قازاقستاندىقتار مەن باسقا مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى جاساعان باتىرلىق پەن ەرلىكتىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدان ءبىزدىڭ كوپۇلتتى حالقىمىزدىڭ كوپتەگەن بۋىنىنىڭ تاريحي-مادەني، ساياسي جانە باعا جەتپەس يگىلىگى دەپتانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ;

- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اقتالماعان بارلىق ساناتىن ساياسي-قۇقىقتىق جاعىنان تولىق اقتاۋ ءۇشىن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» جاڭا قر زاڭىن قابىلداۋ نەمەسە قولدانىستاعى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىنا جانە باسقا دا زاڭنامالىق اكتىلەرگە ىرگەلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاجەت;

- جاريالى تۇردە جاپپاي اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان باسقا ەلدەر، ونىڭ ىشىندە تمد ەلدەرى سياقتى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىن جانە «قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر تۋرالى» نەمەسە «وتان قورعاۋشىلار تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ قاجەت;

- ءوز وتانىمىزدىڭ شىنايى پاتريوتتارى مەن قورعاۋشىلارىن تاربيەلەۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن قازاقستاندىقتار مەن باسقا مەملەكەتتەر ازاماتتارىنىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جادىندا ماڭگى قالدىرۋ;

- «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ شارالارى مەن جولدارى جونىندە تۇراقتى نەگىزدە اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە باسقا دا شارالار.

2-ءبولىم. قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ

ەلىمىزدەجۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى مىنادا – پاتشا بيلىگىنىڭ، سونداي-اق كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى قولشوقپارلارى جۇرگىزگەن جازالاۋ شارالارى ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەرگە – ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە قاتىسۋشىلارعا (قاھارماندارعا) باعىتتالىپ، سولارعا قاتىستى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلدى.

الەمنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانبارلىق دەرلىك مەملەكەتى ءبىرىنشى كەزەكتى شارا رەتىندە ءوز حالقى مەن وتانىنىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەنى ءۇشىن بۇرىنعى بيلىك رەجيمدەرى مەملەكەتتىك قۋدالاۋعا جانە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان ۇل-قىزدارىن – قاھارماندارىن اقتاپ، ۇلتتىق باتىر دارەجەسىنە كوتەرىپ، ۇلىقتادى. بۇل – ەندى ىرگەسى قالانعان ءاربىر مەملەكەت ۇستانۋعا ءتيىس الەمدىك پراكتيكا. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ وسى ساناتتارىن زاڭدىق، ەڭ باستىسى، ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ بويىنشا بىردە-ءبىر ارناۋلى نورماتيۆتىك مەملەكەتتىك اكت قابىلدامادى. «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىندا (14.04.1993 ج.) قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭبۇل ساناتى مۇلدەم ايتىلماعان. بۇل قۋعىن-سۇرگىن ءوزىنىڭ مەرزىمى جونىنەن ەڭ ۇزاق بولىپ، بارىنشا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەنىنە، ونىڭ تىرناعىنا ىلىككەن ادامدار سانىنىڭ كوپ ەكەنىنە قاراماستان، وسى زاڭدا قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، قۇربان بولعاندار تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز جوق.

كەڭەس داۋىرىندە قازاق ۇلتى، دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ ساياسي جانە قوعامدىق ەليتاسى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرگە وراي ءوز حالقىنىڭ مۇددەلەرىن جۇمىلا قورعاۋعا قابىلەتتى بولا المادى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى بيلىك كەزىندە مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قىزمەتتە جەتكىلىكتى تاجىريبە جيناقتاعان، ەلگە تانىمال،كوزى اشىق، ەتى ءتىرى، ءبىلىمدى جانە بىلىكتى پاتريوتتارىمىزپارتيا-كەڭەس ورگاندارىندا جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلمەدى، ءتىپتى، قىزمەتكە تارتىلعان كۇننىڭ وزىندە دە ول ورىندا تۇراقتاتپاي، تەز شىعارىپ تاستادى. ويتكەنى ولار قاي جەردە دە حالىقتىڭ مۇددەسىن ءپرينتسيپتى تۇردە قورعاپ، سول ءۇشىن «ۇلتشىل» دەگەن جالاڭ ايىپتاۋعا ۇشىراپ، قاماۋعا الىندى، جەر اۋدارىلدى، اتىلدى.

قازاقستانداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ اقتالماعان قۇرباندارىن قوسا العاندا، 20-دان استام ساناتتىڭ ء(بىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا) ىشىنەن ءىس جۇزىندە 5-6 سانات قانا، ونىڭ ىشىندە «ەكىلىك»، «ۇشتىك»، «القالىق» سوتتاردەپ اتالاتىنداردىڭ ۇكىمدەرىمەن جانە شەشىمدەرىمەن، پروكۋراتۋرانىڭ «ەرەكشە كەڭەستەرىمەن» سوتتالعان ادامدار، سونداي-اق كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنان قازاقستانعا كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى زاڭدىق تۇرعىدان اقتالدى.

عالىمداردىڭ ساراپتاما توبى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىنىڭ مىنا ساناتتارى زاڭدىق، سونداي-اق ساياسي جاعىنان مىندەتتى تۇردە تولىق اقتالۋعا ءتيىس دەگەن قورىتىندىعا كەلدى:

1.قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن وركەنيەتتى تۇردە كۇرەسكەن حالىقتىڭ (ادامدار توبىنىڭ), ساياسي جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، سونداي-اق وسىنداي يدەالدارى مەن ماقساتتارى ءۇشىن قوعامدىق-ساياسي، رۋحاني، قىزمەتتىك، عىلىمي، مادەني جانە شىعارماشىلىق سالالاردا مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعان ادامداردىڭ ساياسي ارەكەتتەرى ەسكىرۋ مەرزىمىنە قاراماستان، ساياسي تۇرعىدان اقتالۋعا ءتيىس. اتاپ ايتقاندا «الاش» حالىقتىڭ-پاتريوتتىق جانە دەموكراتيالىق قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ، «قازاق حالقىن قورعاۋ وداعىنىڭ» (ورال قالاسى), «ەسەپ» (قاراعاندى وبلىسى), «جاس ۇلان» (پاۆلودار وبلىسى) پارتيالارىنىڭ قاتىسۋشىلارى، 1916 جىلعى جانە 1986 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە قاتىسۋشىلار، سونداي-اق قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باسقا قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستار مەن ۇيىمداردىڭ قاتىسۋشىلارى، جەكەلەگەن قاھارماندار ساياسي تۇرعىدان باعالانىپ، اقتالۋعا ءتيىس. مىسالى، ن. قۇلماعامبەتوۆ، ح. قوجاحمەت جانە باسقالار وسى ساناتقا جاتقىزىلۋعا ءتيىس. بۇرىنعى جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىندا تۇرعان، 1918 جىلى م. تىنىشپاەۆ پەن م. شوقاي باسقارعان تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋعا قاتىسقانى ءۇشىن قاتىگەز، قانقۇيلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان وتانداستارىمىز دا ساياسي جانە زاڭدىق جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس.سەبەبى بۇل ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن اقتاڭداعىنان ارىلماعان تاريحىمىزدىڭ، تولىق اقتالماعان قاھارماندارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى.

2, تاۋەلسىز قازاقستان «قازاق بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىعى» (كەيىنگى كەڭەس داۋىرىندە – «قازاق ۇلتشىلدىعى») دەپ اتالاتىنعا حالىقارالىق نورمالار مەن عىلىمي ستاندارتتارعا سايكەس وبەكتيۆتى باعا بەرۋگە جانە وسى جالاڭ ايىپتىڭ قۇربانى بولعان بارلىق ادامدى ساياسي تۇرعىدان اقتاۋعا مىندەتتى. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ بولشەۆيكتىك-ستاليندىك، سودان كەيىنگى كوممۋنيستىك بيلىگى ۆ. لەنيننىڭ ءاربىر ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى جەكە مەملەكەت بولىپ شىعۋعا دەيىن ايقىنداۋ بويىنشا اجىراماس قۇقىعى بار ەكەنى تۋرالى بارلىق ساياسي جانە عىلىمي مۇراسىن ساتىپ، قازاق جانە باسقا حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باسىپ-جانشۋ، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى تۋرالى يدەيانىڭ ءوزىن قۇرتۋ، سونداي-اق رەسمي مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىندى اقتاۋ ماقساتىندا قازاق حالقىن «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتا» ايىپتادى. وسى يدەيانى جاقتاۋشىلارعا «ۇلتشىل» تاڭباسى تاعىلدى. ءسويتىپ قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى تۋرالى يدەيا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قازاقستاندىقتاردىڭ قوعامدىق جانە جەكە ساناسىنان الاستاتىلدى. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، قۇربان بولعاندار عانا ەمەس، ۇلت-ازاتتىق يدەياسى دا ساياسي تۇرعىدان اقتالۋعا ءتيىس.

بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك بيلىك جانە ول قۇرعان كسرو وگپۋ-نكۆد-كگب، ءىىم ورگاندارى، ولاردىڭ قازاقستانداعى قۇرىلىمدارى (قولشوقپارلارى), پروكۋراتۋرا ورگاندارى مەن سوتتار 70 جىل بويى بۇكىل سالادا، جۇيەلى تۇردە «ۇلتشىلدىق وشاعى» مەن «ۇلتشىلداردى» تاۋىپ، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ناعىز قاھارمانداردى قۋعىن-سۇرگىنگە (اشىق جانە جابىق تۇردە) ۇشىراتتى. «قازاق بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىعىمەن» جانە «ۇلتشىلدىقپەن» كۇرەس دەگەن جەلەۋمەن ۇلتتىق ساياسي، شىعارماشىلىق، عىلىمي، رۋحاني ەليتانىڭ ۇزدىك بولىگى جويىلدى.

سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءبىزدىڭ كوپۇلتتى حالقىمىزدىڭ ەڭ بيىك مەملەكەتتىك قۇندىلىعى، ۇلتتىق قازىناسى دەپ تانۋ قاجەت. بۇل قازىنا قازاقستاندىقتاردىڭ قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاعىن پاتريوتتىققا جانە ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ ءۇشىن ساقتالۋعا جانە ماڭگى ەستە قالدىرىلۋعا ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، قازاق حالقى مەن قازاقستاننىڭ مۇددەلەرىن قورعاعانى ءۇشىن «قازاق بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلى» دەپ ايىپتالىپ، ءارتۇرلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعان، 1911 جىلى ورال قالاسىندا «قازاقستان» گازەتىن اشقان اقىن ەلەۋسىن بۇيرين، ەكونوميكا پروفەسسورى بولعان العاشقى قازاق ءازىمباي لەكەروۆ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن العاشقى قىزىمىز شاحزادا شونانوۆا، ادەبيەتشى ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆ، قازرەۆكومنىڭ مۇشەسى تيموفەي سيدەلنيكوۆ، مۋزىكاتانۋشى الەكساندر زاتاەۆيچ، «الاش» پارتياسىنىڭ قىرعىز فيليالىن اشقان ءيشانالى اراباەۆ، ءدىن قىزمەتشىسى اقمىرزا يشان، دارىگەر ابۋباكىر الدياروۆ جانە قازاقستاننىڭ باسقا دا ونداعان مىڭ ناعىز پاتريوتى – قاھارمانى جاريالى تۇردە ساياسي تۇرعىدان اقتالۋعا ءتيىس.

3, تاۋەلسىز قازاقستان ساياسي سەبەپتەر بويىنشا سوتسىز جانە تەرگەۋسىز ولتىرىلگەن ونداعان مىڭ قۇربانعا (زەرتتەۋشىلەر ونىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ دەيدى) – 1917 جىلدان باستاپ 1930-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتىن كۇشتەپ جانە زاڭسىز ورناتۋعا، تاپتىق، تەكتىك، ۇلتتىق جانە ءدىني بەلگىسى بويىنشا قۋدالاۋعا قارسى، سونداي-اق تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ، مال، استىق دايىنداۋ جونىندەگى جانە باسقا دا ساياسي ناۋقاندارعا قارسى بوي كوتەرگەن
372 (رەسمي ەمەس دەرەكتەر بويىنشا 400-دەن استام) حالىق كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارعا ساياسي باعا بەرىپ، ولاردى اقتاۋعا ءتيىس. بارلىق كوتەرىلىس بويىنشا سوتسىز، تەرگەۋسىز ولتىرىلگەن ادامداردىڭ جالپى سانىن انىقتاۋ اسا ماڭىزدى.

4, تاريحىمىزدا تاياۋدا عانا ورىن العان وتە سوراقى فاكتىلەر – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى پاتشانىڭ جازالاۋشى جاساقتارى مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان كەزەڭدە، اسىرەسە كەڭەس وكىمەتى ورناتىلعان كەزدەن باستاپ 1930-شى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن بولشەۆيكتىك-ستاليندىك رەجيمنىڭ قازاقستانداعى حالىققا قارسى جانە قىلمىسكەر اكتسيالارى مەن ءىس-ارەكەتىنىڭ سالدارىنان جۇزدەگەن مىڭ (كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ميلليوننان استام دەپ تاباندى تۇردە دالەلدەپ وتىر) قازاقتىڭ قازاقستاننان قۋىلۋ فاكتىسى بويىنشا مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلداپ، وسى جاعدايعا مەملەكەتتىك باعا بەرىلىپ، جات جۇرتقا كەتكەن قانداستارىمىز ساياسي-قۇقىقتىق جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس. بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ 5 ميلليوننان استام ۇرپاعى (قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى) ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنان تىس جەردە ءومىر سۇرۋدە. ولار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىن تۋعان جەرىنەن قۋىپ جىبەرۋ فاكتىسىنە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وبەكتيۆتى ساياسي باعا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنىپ، كۇتىپ وتىر.

5, بايلاردىڭ، جارتىلاي فەودالدار مەن كۋلاكتاردىڭ مەنشىگى مەن مۇلكىن تاركىلەۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋ كەزەڭىندە سوتتالعان ادامدار دا زاڭدىق جاعىنان تولىق اقتالۋعا ءتيىس. وسى ناۋقان كەزىندە مەنشىگىن تاركىلەۋ، جاۋاپقا تارتۋ جانە وتباسى مۇشەلەرىمەن، تۋىستارىمەن بىرگە جەر اۋدارۋ ماقساتىندا ءاربىر بايعا، كۋلاكقا، جارتىلاي فەودالعا ء(تىپتى ورتاشاعا دا), اۋىلدىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىنا قوزعالعان قىلمىستىق ىستەر بويىنشا ۇكىمدەردىڭ كۇشىن جويىپ، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ادامداردى اقتاۋ قاجەت. ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا وسىنداي ادامداردىڭ سانى تەك 1930 جىلدىڭ قاڭتار-ماۋسىمىنىڭ وزىندە 54 625 باي، ءىرى جانە ورتا شارۋا قوجالىعىن (200 مىڭنان استام ادام) قۇراعان. قازواك پەن قاكسر حكك-ءنىڭ 1930 جىلعى 19 اقپانداعى قاۋلىسىمەن قۇرىلعان، ي. قۇرامىسوۆ، ا. اسىلبەكوۆ جانە ۆ. ولشانسكي باسقارعان كوميسسيانىڭ، رەسپۋبليكانىڭ وبلىستارى مەن اۋداندارىنداعى وسىعان ۇقساس كوميسسيالاردىڭ بارلىق ماتەريالدارىن قۇپياسىزداندىرۋ قاجەت.

6, دىنگە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى ساياسي-قۇقىقتىق جاعىنان تولىق اقتالۋعا ءتيىس. «سوپى» ارنايى وپەراتسياسى مەن باسقا دا دىنگە قارسى ناۋقانداردىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان قۇربانى ءالى كۇنگە دەيىن اقتالعان جوق. رەسەيدە بۇل سانات سوناۋ 1996 جىلى رف پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن اقتالدى.

7, 1939 – 1945 جىلدارى كەڭەس باسشىلىعىنىڭ كىناسى مەن كەشىرىلمەس سالعىرتتىعىنىڭ سالدارىنان فاشيستىك گەرمانيادا، فينليانديا مەن باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە تۇتقىندا بولعان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندار زاڭدىق جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس. ولار ەكى يمپەريالىق-ديكتاتورلىق مەملەكەتتىڭ اگرەسسياشىلحالىقارالىق ساياساتىنان زارداپ شەگىپ، كونتسلاگەرلەردىڭ بارلىق قيىندىعى مەن ازابىن باستان كەشتى. العاشقى مۇمكىندىك تۋعان كەزدە-اق كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنا، پارتيزان وتريادتارىنا، وداقتاستاردىڭ اسكەرلەرى مەن كەڭەس ارمياسىنىڭ جاعىنا ءوتتى. ولار قازاقستان مەن ونىڭ حالقىن ساتپادى. رەسەي فەدەراتسياسىندااسكەري تۇتقىندار 1995 جىلدىڭ وزىندە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇرباندارى رەتىندە اقتالدى.

8, ەت، استىق دايىنداۋ جوسپارىن ورىنداماعانى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قازاقستان اۋماعىندا قولدانىلعان ركفسر قك-ءنىڭ 107-بابى بويىنشا سوتتالعان ونداعان مىڭ قازاقستاندىق تا زاڭدىق جاعىنان تولىق اقتالۋعا ءتيىس. تەك قانا 1928 جىلدىڭ قاڭتارىنان 1929 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىنا دەيىن وسى باپ بويىنشا 52 300 ادام سوتتالعان. جۇمىسقا كەشىككەنى، جۇمىستان رۇقساتسىز كەتكەنى، استىقتىڭ بىرنەشە ساباعىن اكەتكەنى جانە باسقا دا بولماشىاعاتتىقتارى ءۇشىن سوتتالعان تومەنگى جانە ورتا بۋىن قىزمەتكەرلەرى دە زاڭدىق جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس. بۇل بويىنشا 1932 جىلدىڭ تامىزىنان باستاپبار-جوعى ءبىر جىل ىشىندە 33 345 قازاقستاندىق سوتتالعان.

9, «باندىلىق قۇرالىمنىڭ قاتىسۋشىلارى»، «شپيوندار»، «وتاندى ساتقاندار»، «ديۆەرسانتتار» دەپ اتالاتىن، قولدانىستاعى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 6-بابىنا سايكەس اقتالۋىنا مۇلدەم تىيىم سالىنعان ادامدار دا زاڭدىق جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن وسى زاڭنان اتالعان باپ الىپ تاستالۋعا نە تولىقتاي قايتا قارالۋعا ءتيىس.

10, وڭىرلەردە ويدان شىعارىلعان باسقا ايىپتاۋلار مەن باپتار بويىنشا سوتتالعان، «الاش» قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ قاتارداعى قاتىسۋشىلارى ء(تىپتى وعان تىلەكتەس، نيەتتەس بولىپ، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ماتەريالدىق جانە قارجىلىق كومەك كورسەتكەندەر), سونداي-اق جەرگىلىكتى جەرلەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان «الاش» اسكەري قۇرالىمدارىنىڭ ون مىڭداي ساربازى مەن ساردارى زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتالۋعا ءتيىس.

11, قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستە ورىس، ەۆرەي، وزبەك، ۋكراين، بەلورۋس، ۇيعىر، قىرعىز جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى – ينتەرناتسيوناليستەر كورسەتكەن باتىرلىق پەن ەرلىكتىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان فاكتىلەرىنە، سولاردىڭ اراسىنان شىققان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا مەملەكەتتىك باعا بەرىلىپ، ولار ساياسي تۇرعىدان اقتالۋعا ءتيىس.

12, ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە، قىزمەتىنىڭ تۇرىنە بايلانىستى ازاماتتىق قۇقىقتارىنان، ەڭ الدىمەن سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان ادامدار دا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى رەتىندە ساياسي جاعىنان اقتالۋعا ءتيىس. ولاردىڭ قاتارىنا ءدىن قىزمەتشىلەرى، بايلار، كۋلاكتار، ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى جانە وزدەرىنىڭ ساياسي جانە ازاماتتىق قۇقىقتارىنان ايىرىلعان باسقا دا قۇرباندار (بارلىعى 30 سانات) جاتادى.

13, باس پروكۋراتۋرانىڭ، ءىىم-ءنىڭ، ۇقك-ءنىڭ دەرەكتەرى الىنعاننان، وسى ۆەدومستۆولاردىڭ ارحيۆتەرى قۇپيالىقتان شىعارىلىپ، ولاردىڭ جابىق قورلارىنا زەرتتەۋشىلەردىڭ قولى جەتكەننەن كەيىن، سونداي-اق زاڭ جوبالارىن ازىرلەپ، پارلامەنتتە قاراۋ بارىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ جاڭادان اشىلاتىن، اقتالماعان باسقا ساناتتارى دا اقتالۋعا ءتيىس.

14, پروكۋراتۋرا، ءىىم جانە ۇقك ورگاندارىنداقىلمىستىق تارتىپتەگى قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ وزدەرىنە قاتىستى ءىس قوزعالىپ، ايىپ تاعىلعان جانە پروتسەستىك شەشىمدەر شىعارىلعان، كەيىننەن اقتالعان قۇرباندارى بويىنشا اناعۇرلىم ءدال ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بار. اكىمشىلىك تارتىپتەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارى ىشىنەن تەك قازاقستانعا دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە قاتىستى عانا اقتاۋ تۋرالى مەيلىنشە تولىق ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بار.

1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى زاڭدى ورىنداۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى زاڭدا كورسەتىلگەن، اقتالۋعا جاتاتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ وننان استام ءتۇرى (جەر اۋدارۋ، يتجەككەنگە ايداۋ، ەڭبەك جاۋىنگەرلەرى، ارناۋلى قونىستارعا جىبەرۋ جانە باسقالار) بويىنشا دەرەكتەر تولىق ەمەس نەمەسە مۇلدەم جوق. بۇل وسى قۋعىن-سۇرگىن تۇرلەرى بويىنشا قۇربانداردى اقتاۋ جۇمىسى تولىق جۇرگىزىلمەگەنىن ايعاقتايدى.

3-ءبولىم. تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋدىڭ باسىم باعىتتارى

تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋدىڭ باسىم باعىتتارىندا مىناداي ءىس-شارالار كوزدەلەدى:

1) قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتاۋ ىستەرى بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ. كوميسسيا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ بەلگىلەنگەن ءىس-شارالاردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ بويىنشا ۇيلەسىمدى ءىس-قيمىلىن، سونداي-اق قاجەتتى زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ قابىلدانۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇيلەستىرۋشى ورگان بولادى.

2) كىمدى قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇربانى جانە سودان جاپا شەككەن دەپ ساناۋعا بولاتىنىن باعالايتىن ولشەمشارتتاردى انىقتاۋ. وسى مىندەت ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ تاريحى بويىنشا اقتاۋ پروتسەستەرىن عىلىمي زەرتتەۋ جانە جۇرگىزۋ تاسىلدەرىن بىرىزگە ءتۇسىرۋ ماقساتىندا ارنايى ەنتسيكلوپەديا نەمەسە سوزدىك تۇرىندە جالپىعا بىردەي قابىلدانعان مامانداندىرىلعان گلوسساري(«وتارشىلدىق پەن توتاليتاريزم گلوسساريى») ازىرلەۋ قاجەت.

3) قولدانىستاعى زاڭناماعا، ونىڭ ىشىندە «مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى» قر زاڭىنا جاسالعان تالداۋ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر جونىندەگى ارحيۆ ماتەريالدارىن قۇپيا ۇستاۋ مەن ولارعا، اسىرەسە، عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ قول جەتكىزۋىن شەكتەۋگە ەشقانداي قۇقىقتىق-زاڭدىق نەگىز جوق ەكەنىن كورسەتتى. كەرىسىنشە، وسى زاڭنىڭ 17-بابىنىڭ 11) تارماقشاسىندا «...ساياسي، الەۋمەتتىك جانە باسقا دا سەبەپتەر بويىنشا جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى، ونىڭ ىشىندە ارحيۆتەگى مالىمەتتەر قۇپيالاندىرىلماۋعا ءتيىس» دەپ تىكەلەي كورسەتىلگەن.

«جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىنداعى اقتالعان ادامداردىڭ تۋىستارىنا قىلمىستىق ءىستىڭ پروتسەستىك سيپاتتاعى قۇجاتتارىمەن تانىسۋ قۇقىعىن بەرمەيتىن نورمانى (16-باپ) الىپ تاستاۋ قاجەت. ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، ءبىزدىڭ كۇش قۇرىلىمدارى باستاما جاساعان بۇل نورما ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى جانە ول قاماۋداعىلاردى قورلاۋ مەن ازاپتاۋ، ادام قۇقىقتارىن ورەسكەل بۇزۋ، قۇجاتتاردى بۇرمالاۋ فاكتىلەرى مەن جازالاۋشى ورگانداردىڭ باسقا دا ىزگىلىككە جات ادىستەرىن جاسىرۋ ماقساتىندا قابىلدانعان.

4) ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ اقتالماعان قۇرباندارىنىڭ تىزبەسىن بارىنشا تولىق جانە وبەكتيۆتى تۇردە جاساۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءتيىستى شەشىم قابىلداپ، ءىىم-ءنىڭ، ۇقك مەن باس پروكۋراتۋرانىڭ باسشىلىعىنا وسى ورگاندار ارحيۆتەرىنىڭ جابىق قورلارىنا عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەركىن قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە جازباشا نۇسقاما (نۇسقاۋ) بەرۋ قاجەت.

4-ءبولىم. تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ نىساندارى مەن ادىستەرى

قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىنىڭ وسى ساناتتارىن ساياسي جاعىنان اقتاۋ، سونداي-اق ءبىزدىڭ قاھارماندارىمىز قازاقستاننىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن جاساعان باتىرلىق پەن ەرلىكتى مەملەكەتتىك باعالاۋ وسى ماسەلە بويىنشا جوعارى مەملەكەتتىك اكتىلەر قابىلدانسا عانا مۇمكىن بولماق.

1. باستاپقى كەزدە، مىسالى 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە نەمەسە 16 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي جانە «تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن» دايىنداۋ جانە وتكىزۋ اياسىندا «قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر تۋرالى» قر پرەزيدەنتىنىڭجارلىعىن قابىلداعان ءجون (جارلىقتىڭ جوباسى دايىن). وسى جارلىقتا پرەزيدەنت ۇكىمەتكە وسى قۇجاتپەن اتتاس زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، پارلامەنتكە ەنگىزۋدى، سونداي-اق «ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن نەمەسە قولدانىستاعى زاڭناماعا ىرگەلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولار ەدى. كورسەتىلگەن جارلىق ەلدىڭ ساياسي ومىرىندە كوپتەن كۇتىلگەن اسا ءىرى وقيعا بولىپ، بيلىكتىڭ ءيميدجىن نىعايتاتىن، وسى پروبلەما بويىنشا وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە ىقپال ەتىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا جول اشاتىن ەدى.

اتالعان زاڭنامالىق اكتىلەردى قابىلداپ، بەلگىلەنگەن شارالاردى ىسكە اسىرۋ بيۋدجەتتەن شىعىس شىعارۋدى تالاپ ەتپەيدى، سەبەبى بۇگىنگى كۇنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ كوزى ءتىرى تىكەلەي قۇرباندارى قالعان جوق، ال ولاردىڭ ۇرپاقتارى مەن مۇددەلى قوعامدىق ۇيىمدار تەك قانا وسى ادامداردىڭ زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق اقتالۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.

2, پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ قازىرگى، سونداي-اق بولاشاق قۇرامىنا قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1993 جىلعى 14 ساۋىردە «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ قابىلداۋىنا بايلانىستى قۇرىلعان ەكى كوميسسياسىنىڭ («ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىنىڭ اقتالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى كوميسسيا»، «زاڭنامالىق اكتىلەردى، ۇكىمەتتىڭ، پارتيا ورگاندارى مەن باسقا دا ورگانداردىڭ شەشىمدەرىن قۇپياسىزداندىرۋ جونىندەگى كوميسسيا») جۇمىس ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاساپ، وسى زاڭنىڭ تيىسىنشە ورىندالماۋ سەبەپتەرىن انىقتاۋ جونىندە ءوتىنىش جاساۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.

3, قازاقتاردىڭ ءوز وتانىنان قۋىلۋ سەبەپتەرى مەن ءمان-جايلارىن انىقتاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ، بوسقىندار مەن قايتىس بولعانداردىڭ سانىن جانە قازىرگى كەزگە دەيىن جابىق بولىپ كەلگەن جانە زەرتتەلمەگەن باسقا دا ماسەلەلەردى انىقتاۋدى، سونداي-اق مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداۋدى ۇسىنامىز. قازاقستاننان قۋىلىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن بوسقىن كەبىن كيگەن ادامداردىڭ شەتەلدە تۇراتىن ۇرپاقتارى جانە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى.

4, ساراپتاما-جۇمىس توبى قر بعم-نىڭ باسشىلىعىنان:

- ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ شەڭبەرىندە «قازاقستانداعى ساياسيقۋعىن-سۇرگىندەر جانە ولاردىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسى: دەرەكقوردى قۇرۋ» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تاپسىرۋىن;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە بايلانىستى قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەردى (قاھارمانداردى) اقتاۋ جانە ولاردىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندەگى وتاندىق جانە شەتەلدىك عىلىمي-تالدامالىق ماتەريالداردىڭ جيناعىن شىعارۋدى وتىنەدى.

5, ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى ورتالىقتاندىرىپ زەرتتەۋ جانە اقتاۋ پروتسەستەرىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا ۇلتتىق دەڭگەيدە مامانداندىرىلعان ۆەدومستۆو، مىسالى ۇلتتىق ەستە ساقتاۋ ينستيتۋتىن (ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى بويىنشا) قۇرۋدى ۇسىنامىز. اتالعان ينستيتۋتتىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار بارلىق قالادا، وبلىس ورتالىقتارىندا فيليالدارى بولۋعا ءتيىس. مىسالى، 2018 جىلعى 16 جەلتوقساندا الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىنىڭ جاڭالىق اۋىلىندا اشىلعان، «ۇلتتىق ازالى اتا بەيىتى» ۇلتتىق ازا تۇتۋ ورنى بولىپ تابىلاتىن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ مۋزەيى وسىنداي فيليالداردىڭ ءبىرى بولا الادى.

قورىتا كەلە، وسى تۇجىرىمداما تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جانە قازاقستاندىقتاردىڭ قازىرگى ۇرپاعىنىڭ جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ، قازا تاپقان، ازاپتى سىناقتار مەن قۋعىن-سۇرگىندەردەن وتكەن ونداعان، جۇزدەگەن مىڭ اتا-بابامىزدىڭ ەستەلىگى الدىنداعى قاسيەتتى بورىشىمىزدى كەش بولسا دا ورىنداۋى ءۇشىن نەگىز بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇل ءبىزدىڭ ارۋاقتار مەن قاھارمانداردىڭ الدىنداعى مىندەتىمىز!