كۇنى كەشە ق.توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن رەفورمالار جونىندەگى جوعارى كەڭەس قۇرىلدى. اتالعان كەڭەسكە ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ ەكس-پرەزيدەنتى سۋما چاكرابارتي ەنگىزىلگەن ەكەن. سونىمەن قاتار چاكرابارتي قر پرەزيدەنتىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋ جونىندەگى شتاتتان تىس كەڭەسشىسى بوپ تا تاعايىندالىپتى. 

سونىمەن، سۋما چاكرابارتي دەگەن كىم؟

اقوردانىڭ اقپاراتىنشا، چاكرابارتيدىڭ ۇلىبريتانيا مەملەكەتتىك قىزمەتى جۇيەسىندەگى ءىرى رەفورمالاردى ازىرلەۋدە تاجىريبەسى مول كورىنەدى. سونىمەن قاتار ول دامۋشى نارىقتار ماسەلەلەرى بويىنشا ءوز ءىسىنىڭ مامانى-مىس.

ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ باسشىسى رەتىندە س.چاكرابارتي اتالمىش قارجى ينستيتۋتىن اۋقىمدى جاڭعىرۋدان وتكىزگەن. ول باسشىلىق ەتكەن جىلدارى بۇل مەكەمە قازاقستانعا 9 ملرد. دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا سالىپتى. ەققدب مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتى، «جاسىل ەكونوميكا» مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستى رەتتەۋ مەن دامىتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ازىرلەۋدە ماڭىزدى كونسۋلتاتيۆتىك كومەك اتقارعان.

جالپى، قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن كەڭەسشى رەتىندە شەتەل ەكونوميستەرى بۇعان دەيىن دە شاقىرىلعان. ولارعا اي سايىنعى ەڭبەكپۇلى ءۇشىن مەملەكەت بيۋدجەتىنەن بولىنەتىن قاراجات تا قوماقتى.  ماسەلەن، 2011-2017 جىلدارى ۇلىبريتانيا پرەمەر ءمينيسترى بولعان توني بلەر ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالار بويىنشا كەڭەسشىسى بوپ ءجۇردى ءبىراز جىل. ال، بريتاندىق «The Telegraph» باسىلىمى توني بلەردىڭ قازاقستانداعى كونسۋلتاتسياسى ءۇشىن جىلىنا 6,3 ميلليون دوللار العانىن جازعان.

ال، «Daily Telegraph» گازەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، توني بلەر نازارباەۆتىڭ كەڭەسشىسى رەتىندە جىلىنا شامامەن 8 ميلليون فۋنت ستەرلينگ الىپ وتىرعان ەكەن.

قازاق قوعامىنىڭ ساياساتشىلارى توني بلەردىڭ كەڭەسشىلىككە الۋدى «لوندوننىڭ ەليتالىق ورتاسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جانە قازاقستاننىڭ باتىستاعى بەدەلىن جاقسارتۋ ءۇشىن عانا» جاسالعان شەشىم دەپ دەپ سانايدى.

قالاي دەسەكتە، مەملەكەت قازىناسىنان الىنعان ميلليونداعان قاراجات توني بلەردىڭ قالتاسىنا قۇيىلدى. بۇل جونىندە توني بلەردىڭ ءوزى دە ايتقان. ءوزىنىڭ كەڭەسشىلىك قىزمەتى ءۇشىن كوپ اقشا شىعىندالعانىن ايتىپ، نازارباەۆقا كەڭەسشى بولعانىنا وكىنگەنىن جەتكىزىپتى. 

ودان بولەك، قازاقستان ەكونوميكاسىن العا جىلجىتۋ ءۇشىن امەريكالىق ەكونوميست، ەكونوميكالىق باسەكەلەستىكتى زەرتتەيتىن مامان مايكل پورتەر دە كەڭەسشىلىك ەتتى. ول 2005 جىلى: «ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ ەكونوميكالىق ورتالىعى بولۋعا قازاقستاننىڭ مۇمكىندىگى تولىق جەتەدى»، دەپ بىرنەشە باعىت ۇسىنىپ، سۇحبات بەرىپتى. پورتەردىڭ كەڭەسشىلىگى دە اسا ناتيجە بەرە قويماعان سياقتى. سەبەبى، دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارى قازاقستان ەكونوميكاسى 2008 جىلعى داعدارىسقا توتەپ بەرە الماعانىن ايتتى. 

سونىمەن، بلەر مەن پورتەر ەسەبىن تابا الماعان قازاقستان ەكونوميكاسىنا كۇنى كەشە عانا توقاەۆقا كەڭەسشى بولعان چاكرابارتي تىڭ سەرپىن بەرە الا ما؟ الدە، بۇل دا كەزەكتى يميدجدىك جوبا ما؟ ءبىز بۇل جونىندە ساراپشىلاردان سۇراپ كورگەن ەدىك.

اۋەلى، پرەزيدەنتتىڭ شتاتتان تىس كەڭەسشىسى بولعان ولجاس قۇدايبەرگەنوۆكە حابارلاستىق. الايدا قۇدايبەرگەنوۆ مىرزا بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىر بىلدىرمەيتىنىن ايتتى.

ماقسات سەرالى، ەكونوميست:

- نەگىزى وتە وزەكتى ماسەلە. ءبىر كەزدەرى ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر ءمينيسترى دە كەڭەسشى بولدى. قازىر پرەزيدەنت چاكرابارتي مىرزانى كەڭەسشى ەتىپ جاتىر. بۇعان دەيىن ميلليونداعان قاراجات تولەپ، ەل ەكونوميكاسىن قالاي دامىتامىز، دەپ مايكل پورتەردى دە شاقىرعان. ول كىسى كەلىپ قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى باسىم باعىتتار رەتىندە 7 كلاستەردى دامىتۋعا بولادى دەپ كەڭەس بەرگەن. بىراق، ودان ناتيجە شىققان جوق. وي، يدەيا جاقسى. بىراق، ول ناتيجەسىز قالدى.

سوندىقتان، مەنىڭشە بۇل جەردەگى ەڭ ماڭىزدى دۇنيە – شەتەل ازاماتتارى كەڭەسشى بولسا، بولسىن. بىراق، وعان مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قانشا اقشا تولەنىپ جاتىر دەگەن ماسەلە ماڭىزدى سياقتى. ەگەر ول اقىلعا قونىمدى، الەمدىك ستاندارتتار دارەجەسىندەگى قاراجات بولسا، جارايدى.

ءبىر جاعىنان مۇنداي شەتەلدىك كەڭەسشىلەردى جالداۋ، وسىنداي ەكونوميست، ساياساتكەر كەڭەسشى بولىپ جاتىر دەگەن يميدج ءۇشىن عانا كەرەك سياقتى. ال، شىن مانىندە ولار قازاقستان ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى پايدا كەلتىرىپ جاتىر. كەلەلى كەڭەس بەرە الدى ما؟

جانە ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك. ەكونوميكانىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار. ەگەر سونىڭ توڭىرەگىندەگى ناقتى كەڭەستەر بولسا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسىن العا جىلجىتىپ، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. ولارعا بولىنگەن اقشا ءوزىن-ءوزى اقتايدى دەگەن ءسوز. بىراق، ول كەڭەستەر كوپ جاعدايدا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە كەلمەي قالادى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردىڭ كەيبىر تاجىريبەلەرى بىزگە تۋرا كوشىرە سالۋعا بولمايدى.

ال، ەگەر ولاردىڭ كەڭەسى ءوز شىعىنىن اقتاي الاتىن بولسا، وندا دا ولارعا تولەنەتىن گونارار الەمدىك ستاندارتتان اسىپ كەتپەۋى كەرەك. مەنىڭشە سول قاراجاتتى كەڭەسشىلەرگە، ءتۇرلى ەكونوميكالىق فورۋمدارعا جۇمساعانشا،  الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە سالۋ كەرەك.

ارينە، بىزدە دە ىشكى نارىقتى بىلەتىن، مىقتى ساراپشى ماماندار بار. سول مامانداردىڭ دا ۇسىنىستارى جۇزەگە اسىپ جاتسا، ەكونوميكامىز اقىرىن-اقىرىن دامي بەرەر ەدى. بىراق، سول ساراپشىلارىمىزدىڭ ۇسىنىستارى دا كوپ جاعدايدا جۇزەگە اسپاي قالادى. ءتىپتى، ەسكەرىلمەيدى دە...

راسۋل جۇمالى، ساياساتكەر:

- مەنىڭشە ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار. راس، تەك قانا شەتەلدىك كەڭەسشىلەرگە قۇمارتا بەرۋ، سولار كەلىپ بارلىعىن تۇزەپ بەرەدى دەگەن اسىرا سىلتەۋشىلىك. سەبەبى، 90 جىلدارى ەسىمىزدە، ەۋروپادان، ازيادان، اراب ەلدەرىنەن تالاي كەڭەسشىلەر كەلگەن. بىراق، ولار دۇرىس رەفورمالارعا مۇرىندىق بولا الماعان. سوندىقتان، بالكىم تەك شەتەلدىكتەرگە عانا ەمەس، وتاندىق ماماندارىمىزعا دا سەنىم ارتقان دۇرىس سياقتى.

بىراق، سول 90 جىلدارداعى كەڭەسشىلەردىڭ بەرگەن كەڭەستەرى، رەكومەنداتسيالارى ىسكە اسىرىلماۋى بالكىم، تەك قانا كەڭەسشىلەردىڭ عانا كىناسى ەمەس شىعار. سەبەبى، ونى ورىندايتىن ءوزىمىزدىڭ جاۋاپتى مەكەمەلەر. ولار قالاي جۇمىس ىستەدى؟ ونى تەكسەرىپ جاتقان ادام جوق. بۇل جاعىن دا قاراستىرۋ كەرەك.

ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. نەگىزىنەن پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى كەڭەسشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ولجاس قۇدايبەرگەنوۆ، ەرلان كارين ت.ب سياقتى ءوزىمىزدىڭ ماماندار. بىراق، ءوزىمىزدىڭ ماماندارمەن قاتار، ەگەر شىنىمەن قولىنان ءىس كەلەتىن بولسا، نەگە باسقا ەلدىڭ تاجىريبەسىن دە كورمەسكە؟

ماسەلەن، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى بولا ما، مىقتى ەكونوميستەر بولا ما، ولاردى ورتاعا تارتىپ، تاجىريبەلەرىن كادەگە جاراتۋ - ول دا الەمدىك تاجىريبە. سەبەبى، ونداي شەتەلدىك كەڭەسشىلەر دامىعان مەملەكەتتەردە دە بار. ازيا مەملەكەتتەرىندە دە از ەمەس. سوندىقتان شەتەلدەن كەلەتىندەردىڭ بارلىعىن «اۋزى قيسىق» دەۋگە تاعى بولمايدى. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ بۇل تاعايىنداۋىنىڭ ارتىندا نە تۇرعانىن، چاكراباريدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا ناقىت قانداي ۇلەس قوساتىنىن كورەيىك... كەز-كەلگەن جاعدايدى ناتيجەمەن ولشەگەن دۇرىس قوي.

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz