(1731 جىلعى 10 قازان – قازاق-ورىس قاتىناسىنداعى جاڭا دا كۇردەلى كەزەڭنىڭ باستالعانى راسىمدەلگەن كۇن)

انا ءبىر جىلى قازاقپارات جاريا ەتكەن اتاۋلى كۇندەر تىزبەسىندە «1731 جىلعى 9 قازاندا ابىلقايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارى رەسەيگە قوسىلدى» دەلىنگەن ەكەن. بۇل دەرەك كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەگىزىنەن بارلىق قولجەتىمدى انىقتامالىقتاردا دا كەلتىرىلىپ ءجۇر. تاريحشىلار وتكەن عاسىردىڭ اياق كەزىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى انىقتاپ، دالەلدەگەن شىندىق، وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگى ءوز دارەجەسىندە عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن بولىپ وتىر، تيىسىنشە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى كوپشىلىك ءۇشىن بۇرمالاۋلى قالپىندا قالىپ، بۇقارانىڭ تاريحي ساناسى ەل بىرلىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ورايىنداعى بۇگىنگى كۇن تالابىنا جاۋاپ بەرە المايتىن كەمباعال كۇيدە كەلەدى. وسى رەتتە ماسەلەگە شاعىن شولۋ جاسايىق... 

قازاق ەلىندە تاۋكە حان دۇنيە سالعاننان كەيىن ۇلى حان سايلاۋ ءراسىمى وتكىزىلگەن جوق، كىشى حاندار ىشىندەگى جاسى دا ۇلكەن، حاندىق ءوتىلى دە كوبىرەك ورتا ءجۇز حانى قايىپ 1715 جىلى اعا حان رەتىندە مويىندالدى. ال ول قازا تاپقاننان سوڭ، اعا حان مارتەبەسى 1719 جىلدان كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا ءوتتى.  قازاق مەملەكەتى باستان كەشكەن تاعدىرلى وقيعالار، مىنە، وسى اعا حان ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ول «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارى قاراقۇم وڭىرىندە جەدەل ۇيىمداستىرعان جاۋىنگەر جاساعىن باستاپ، جوڭعار حاندىعىنىڭ 1723 جىلعى جويقىن باسقىنشىلىعى سالدارىنان قانسىراپ جاتقان ەلىمىزگە تەرىستىك-باتىستان باسىپ كىرۋگە ءازىر تۇرعان قالماق جاساعى شابۋىلىنىڭ الدىن الدى. ءىرى شايقاستار جۇرگىزىپ بىتىمگە كەلدى دە، قۇيعىتىپ وڭتۇستىككە جەتتى. قازاق استاناسى تۇركىستان شاھارى مەن  اينالاسىنداعى جيىرما شاقتى ەلدى مەكەندى جاۋ قولىنان ازات ەتتى. الايدا كۇش تەڭ ەمەس ەدى، سوندىقتان ولاردى ۇستاپ تۇرا الماي، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن اعا حان ابىلقايىر 1726 جىلى ايگىلى ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىرۋعا مۇرىندىق بولىپ، حالىق جينالىسىندا كۇللى قازاق ەلى اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى لاۋازىمىنا سايلاندى دا، ازاتتىق شايقاستارىن تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن بۇتكىل رۋ-تايپالاردان ساربازدار جينادى. Cوسىن قازاق حالقىنىڭ اعا حانى، بىرىككەن ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر ءباھادۇر جوڭعار باسقىنشىلارىمەن ءىرى-ءىرى جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزىپ، 1730 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندەگى اڭىراقاي مايدانىندا  وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتادى دا، باتىس ولكەگە ورالدى. مۇندا، ىرعىز القابىنا تىگىلگەن جازعى ورداسىندا، كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ باس ادامدارىمەن  ءماجىلىس وتكىزدى. ماجىلىستە ورىس يمپەرياسى قولاستىنداعى باشقۇرتتارمەن اراقاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنەن تۋىنداعان جاعداي تالقىلانىپ، پاتشايىمعا ارنايى ەلشىلىك جىبەرۋ جايىندا شەشىم قابىلدانعان-تىن. 

ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ سول جيىنعا قاتىسقان باس ادامدارى كەلەسى 1731 جىلعى 10 قازاندا ابىلقايىر ورداسىنا قايتا جينالدى. وزدەرىنىڭ 1730 جىلعى ماجىلىستەرىندە شىعارعان شەشىمدەرىنە سايكەس اعا حان جۇمساعان ەلشىلىك ساپارىنىڭ ناتيجەسىن جانە اننا يواننوۆنا پاتشايىمنىڭ ەلشىسى مامەد تەۆكەلەۆتىڭ حابارىن تىڭدادى. تىڭداي كەلە، حاندىقتىڭ رەسەي پروتەكتسياسىن قابىلداۋى جونىندە ورتاعا سالىنعان ۇسىنىسقا كوپشىلىگى قارسى شىقتى. سوندا ابىلقايىر حان بۇل قادامعا بارۋداعى، ياعني پروتەكتوراتتىققا سۇرانۋداعى كوزدەگەن ماقساتىن اشىپ ايتتى. جەر-جەردەگى باس ادامداردىڭ بەيبىت زاماندا اعا حان پارمەنىنە قۇلاق اسا بەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەنىن، ال مۇنداي جاعدايدىڭ جان-جاعىنان دۇشپاندار انتالاپ تۇرعان شاقتا حاندىقتىڭ كۇش-قۋاتىن السىرەتە تۇسەتىنىن اشىنا اڭگىمەلەدى. سوندىقتان دا قۋاتتى پروتەكتوردىڭ قامقورلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى ءوز بەتتەرىنشە كۇن كورىپ شاشىراپ جاتقان جۇرتتى مەملەكەتتىلىك سەزىمىن ارتتىرۋ ارقىلى بىرىكتىرەتىن، باسقارۋ جۇيەسى  ءبىر ورتالىققا قاتاڭ باعىندىرىلاتىن، تۇراقتى ارمياسى بار كۇشتى حاندىق قۇرۋدى جوسپارلاعانىن ايان ەتتى. ابىلقايىر بۇل رەتتە ءبىر كەزدە ءوزى ايۋكە حاننىڭ قولاستىندا قىزمەت ەتىپ، تىكەلەي تانىسقان قالماق حاندىعىنىڭ قۇرىلىمىن ۇلگى تۇتقان ەدى. قالماق حاندىعى رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى بولۋ ارقىلى كۇشتى مەملەكەتتىك جۇيە قۇرىپ الۋعا قول جەتكىزگەن بولاتىن. مۇنى باس ادامدار (سۇلتاندار، باتىرلار، بيلەر، بايلار، رۋباسىلار، اقساقالدار) ءتۇسىندى، الايدا ونداي جاعدايدا ءوز يەلىكتەرىندەگى جۇرتتارىن جەكە-دارا بيلەي الماي، بارشا بيلىكتى ۋىسىنا الماق ابىلقايىر حانعا باسىبايلى تاۋەلدى بولىپ قالاتىندىقتارىن ويلادى.  ولارعا اعا حان ءسوزىن ءجۇردىم-باردىم تىڭدايتىن سول كەزگى بىتىراڭقى احۋال قولايلى بولاتىن. سوندىقتان دا ولار ابىلقايىر حان جەكە باس پايداسىن عانا ويلاپ وتىر دەگەن پايىمدى دابىرالاتتى. نە كەرەك، 10 قازانداعى جينالىستا رەسەيدىڭ قامقورلىعىنا سۇيەنۋ جونىندەگى ۇسىنىستى از عانا توپ قولدادى. دەگەنمەن بۇل داتا قازاق مەملەكەتىنىڭ وزىنەن الدەقايدا قۋاتتى رەسەي يمپەرياسىن پروتەكتورى رەتىندە مويىنداعان كۇنى، ال كوپشىلىك كوكەيىندە قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا – «كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە بوداندىققا كىرگەن كۇنى» رەتىندە سانالادى. قالاي دەسەك تە، 1731 جىلعى 10 قازان – قازاق-ورىس قاتىناسىنداعى جاڭا دا كۇردەلى كەزەڭنىڭ باستالعانى راسىمدەلگەن كۇن. 

راس، پروتەكتوراتتىق ماسەلە ابىلقايىر حاننىڭ ويلاعانىنداي شەشىلمەدى، دالا ەليتاسى اعا حان توڭىرەگىنە توپتاسۋدىڭ ورنىنا، ودان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ساياسي تۇرعىدا ويى تايىز ەكەنىن تانىتتى. سول جىلدان كوپ ۇزاماي، ەل ىشىندەگى حان، سۇلتان، بيلەردىڭ بىرقاتارى پروتەكتورمەن اعا حان ابىلقايىردىڭ رەسمي مامىلەگە كەلگەنىن مىسە تۇتپاي، ءوز بەتتەرىنشە، ونىڭ سىرتىنان سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، پاتشاعا ادال بولاتىندارىن اكىمشىلىك الدىندا جەكە-جەكە مويىنداپ، ءىس جۇزىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ بولشەكتەنۋىن جۇزەگە اسىرىپ جاتتى. ابىلقايىر حان ەل بىرلىگىنىڭ شارتى رەتىندە حاندىقتىڭ تەك  ءوزى ارقىلى عانا باسقارىلۋعا تيىستىگىن سوڭعى رەت 1748 جىلدىڭ جازىندا رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن ارنايى كەلگەن پولكوۆنيك تەۆكەلەۆ پەن ورىنبور گۋبەرناتورى گەنەرال نەپليۋەۆ ۇشەۋىنىڭ كەزدەسۋىندە ءۇزىلدى-كەسىلدى كوتەرىپ، پروتەكتور وكىلدەرىن مويىنداتقان-تىن. ەندى مويىنداۋدى تەك ورتالىق بيلىكتىڭ بەكىتۋى عانا قالعان. الايدا، پەتەربۋرگتىڭ بيىك شەشىمىن توسىپ جۇرگەنىندە، ابىلقايىر حاندى ەلدىك مۇددەنى تەرەڭنەن ويلاۋعا قاۋقارى جەتپەيتىن، ساياسي ورەسى تومەن بوپ شىققان باقتالاسى باراق سۇلتان 1748 جىلعى 1 تامىزدا ءولتىرىپ كەتتى. سول قىلمىسپەن بىرگە ابىلقايىردىڭ ءبىرتۇتاس كۇشتى قازاق حاندىعىن قۋاتتى ورىس مەملەكەتىنە سۇيەنە وتىرىپ قۇرىپ الۋ ارمانى تولىعىمەن كۇيرەدى. 

ودان بەرگى ۋاقىتتاردا پروتەكتوراتتىق احۋال وزگەرتىلىپ، وتارلاۋ شارالارى جان-جاقتى جۇرگىزىلە باستادى دا، 19-شى عاسىردا بىرتىندەپ حاندىق جۇيەنى مۇلدەم جويۋ جانە قازاق ايماقتارىن يمپەريا قۇرىلىمىنا ىشكى رەسەيدەگىدەي دارەجەدە كىرىكتىرۋ شارالارى جاسالدى. مىنا ءجايتتى دە مويىنداۋ ءلازىم: ەگەر رەسەيمەن الدەبىر كەلىسىمگە كەلمەسە، ءبىر جاعىنان – شاشىراڭقى، بىتىراڭقى، اينالا ورىس بەكىنىستەرىمەن قورشالعان، قازاق جەرىنە كازاچەستۆو،  قالماق، باشقۇرت قولدارىنىڭ شاپقىنشىلىق جاساپ تۇرۋىنا پاتشا اكىمشىلىگى استىرتىن دەم بەرىپ تۇرعان، ەكىنشى جاعىنان – ۇدايى جوڭعار اگرەسسياسىنا ۇشىراپ كەلە جاتقان  احۋالدا قازاق حاندىعى تەز-اق جاۋعا جەم بولىپ، ەلدىگىن ساقتاپ قالا الماس ەدى.  دەگەنمەن ايتا كەتۋ كەرەك، ەگەر ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي كورەگەندىكپەن جاساعان ۇسىنىسىن 10 قازانداعى جينالىستا دالا ەليتاسى قابىلداپ، اعا حان تالاپتارىن تۇسىنىستىكپەن ورىنداعاندا، سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋدا رەسەي قامقورلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرىپ الۋعا ابدەن بولار ەدى. بىراق ولاي بولمادى، دالا ەليتاسى سونداي مەملەكەتتىڭ باسىندا تۇرۋى ىقتيمال ورىس پاتشاسى ىسپەتتى مونارحقا باعىنىشتى بوپ قالۋدان قورقىپ،  باس-باسىنا بي بولۋدى، ياعني جەكە باستارىنىڭ مۇددەسىن تۇتاس ەلدىك جوبادان جوعارى قويۋدى  قوش كوردى. سونداي پيعىلدىڭ سالدارىنان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ قازاق ەلىن بولشەكتەپ بيلەۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. ءبىزدىڭ ۇرپاققا الىس زامانعى اتالارىمىزدىڭ ساياساتتاعى وسىنداي ءىس-ارەكەتتەرىن ءادىل ساراپتاپ، دۇرىس ساباق الا بىلگەن دۇرىس بولار ەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz