ۇزىن-ىرعاسى 44 كۇنگە سوزىلعان قاراباق سوعىسى اياقتالىپ، تاراپتار كەلىسىمگە كەلگەنى بەلگىلى. بۇل سوعىس تا، كەلىسىم دە ازەربايجاننىڭ پايداسىنا شەشىلىپ، قاراباق ازەربايجانعا قايتارىلاتىن بولدى. قازىردىڭ وزىندە بىرقاتار تەرريتوريا ازەربايجاننىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى.

بۇل جاڭالىقتى ەكى ەلدىڭ حالقى ەكىبولەك قابىلدادى. ول تۇسىنىكتى دە. ازەربايجان حالقى بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ، دۋ-دۋمانمەن جەڭىس تويىن تويلاسا، ارمەنيا حالقى سوعىستا ويسىراي جەڭىلگەن پاشينيان ۇكىمەتىنىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتىپ كوشەگە شىقتى. بۇل نارازىلىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتقانى جانە فاكت. بۇل تۋرالى كەيىنىرەك ەگجەي-تەگجەيلى جازا جاتارمىز.

قازىر... وتكەندە قاراباق تۋرالى ازەربايجاننىڭ حالىق جازۋشىسى انار راسۋلۇلى رزاەۆپەن از-كەم اڭگىمەلەسكەن ەدىك. اتالعان سۇحباتتى بۇگىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

مالىمەت:

جاي عانا «انار» دەپ قول قويادى. 82 جاستا. ازەربايجاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ستسەناريست، رەجيسسەر، قوعام قايراتكەرى. ازەربايجاننىڭ مىللەت ماجىلىسىنە (پارلامەنت) مۇشە بولعان. ازەربايجان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى. اناردىڭ ستسەناريى بويىنشا 12 كوركەم فيلم تۇسىرىلگەن. ونىڭ ۇشەۋىندە ءوزى رەجيسسەر بولعان.

- انار راسۋلۇلى، قازاق ادەبيەتىنە، قازاق ەلىنە اۋىلى بوتەن ادام ەمەسسىز. ءسىزدىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىڭىز قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «مەن مۇحتار اۋەزوۆپەن «اباي جولى» ارقىلى تانىستىم»، دەگەن ەكەنسىز. نۇرپەيىسوۆپەن، شاحانوۆپەن، سۇلەيمەنوۆتەرمەن ارالاس-قۇرالاستىعىڭىز دا بەلگىلى. ايتىڭىزشى، ءسىزدى قازاقپەن، قازاقستانمەن باسقا تاعى نە بايلانىستىرادى؟

- جوعارىدا اتتارى اتالعان جازۋشىلاردان بولەك مەنىڭ دوسىم، اۋدارماشى، مارقۇم بەرىك شاحانوۆتىڭ ەسىمىن ەرەكشە ەسكە الامىن. وعان دەگەن قۇرمەتىمدى وسىلايشا بىلدىرگىم كەلەدى.

مەن قازاقستاندا، الماتىدا، استانادا (قازىر نۇر-سۇلتان بوپ وزگەردى عوي) بىرنەشە مارتە بولعانمىن. مەن: «قازاقستان – ءبىزدىڭ كاسپيدەگى كورشىمىز»، دەگەن ماقالا جانە اباي، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، دۇيسەن قاسەيىنوۆتەر تۋرالى جەكەلەگەن ەستەلىكتەر جازدىم.  اسىرەسە، ماعان «تۇركى الەمى ادەبيەتىنىڭ ادامى» دەگەن ۇلكەن اتاق بەرگەن 2012 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى استانا ساپارىن ەشقاشان ۇمىتپايمىن...

- جانە ءبىر سۇحباتىڭىزدا تۋىسقان ەلدەردىڭ ادەبي بايلانىستارىن نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن، قالامگەرلەر اراسىنداعى، اقپاراتتاعى بايلانىستى ارتتىرۋعا كۇش سالۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەكەنسىز.

بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءدال قازىر ءار ەلدىڭ ءوز قوزقاراسى، ءوز پوزيتسياسى بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ءبىز قانشا جەردەن باۋىرلاستىق تۋرالى سويلەگەنىمىزبەن، بەلگىلى ءبىر قاراما-قايشىلىقتار دا جوق ەمەس. تۇركى ينتەگراتسياسىنا كىرەتىن ءار مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەلەرى بار...

- مەنىڭ كوزقاراسىم مىناۋ... تۇركى ەلدەرىنە رۋحاني، مادەني بايلانىستى ءسوزسىز نىعايتۋ كەرەك. قازىر «تۇگەل تۇركى ەلى «تۇران» دەگەن ميفتىك ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ كەتۋى مۇمكىن» دەپ، الدەبىرەۋلەر ەلدى ادەيى ۇرەيلەندىرىپ وتىر. ولار مۇنى ماقساتتى تۇردە جاساپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ونداي ادامدار بار...

بۇل ءسوزسىز قۋلىق. ونىڭ ەشقانداي شىندىعى جوق. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن ەسەپسىز قۇن تولەدىك. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىك، قان توكتىك. وسىلاي جەتكەن تاۋەلسىزدىكتى ميفتىك «سۋپەرمەملەكەتكە» وپ-وڭاي ايىرباستاي الامىز با؟... جوق!

كەرىسىنشە، باۋىرلاس ەلدەر اراسىندا رۋحاني، مادەني، ادەبي بايلانىستاردى كۇشەيتۋ كەرەك! بۇل تاريحي قاجەتتىلىك. بىزگە نەگە ءبىر-ءبىرىمىزدى كوبىرەك اۋدارماسقا؟.. نەگە بىرلەسىپ ادەبي، مادەني كەشتەر ۇيىمداستىرماسقا؟ نەگە بىرلەسكەن سۋرەت كورمەلەرىن اشپاسقا؟ نەگە بىرلەسىپ فيلم تۇسىرمەسكە؟..

- ءسىز العاشقى شىعارماڭىزدى 14 جاسىڭىزدا جازىپسىز. «شۋشادا جاتىپ، باكۋدى ساعىندىم»، -دەگەن ەكەنسىز. وكىنىشكە وراي، سول شۋشادا قيان-كەسكى شايقاس ءجۇردى  (اۋەلدە سۇراق ءجۇرىپ جاتىر دەپ قويىلعان).

- قۋانىشىمىزعا قاراي، ءسىزدىڭ ساۋالىڭىزدى العاننان كەيىنگى جاعداي مۇلدە باسقاشا وزگەردى. ءبىزدىڭ قۋاتتى اسكەرىمىز بەن باس قولباسشى،  ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ شۋشانى ازات ەتتى. ءبىزدىڭ وككۋپاتسيادا بولعان جەرلەرىمىزدى ءالى دە ازات ەتۋدە. بۇگىندە ازەربايجان پوەزياسى مەن مۋزىكاسىنىڭ التىن بەسىگى بولعان شۋشادا ازەربايجاننىڭ بايراعى جەلبىرەپ تۇر!..

- 27 قىركۇيەكتە باستالعان سوعىس ۇزاققا جالعاستى (سۇراق ءالى جالعاسىپ جاتىر دەپ قويىلعان). قازا تاپقاندار سانى كوپ. ءبىر اقپاراتا 5 مىڭ ادام دەيدى... ولاردىڭ اراسىندا بەيبىت تۇرعىندار دا بار... ازەربايجان دا، ارمەنيا دا سوعىستى قارسى تاراپ باستادى دەدى...

- اسكەري سوققىنى ارمەنيا باستادى. ءتىپتى، 27 قىركۇيەك ەمەس، ودان بىرنەشە اي بۇرىن باستادى. توۆۋز اۋدانىن اتقىلادى. بۇل قاراباقتان الدەقايدا الىستا جاتقان اۋدان. ال قازىر ارمەنيا اسكەرى ءبىزدىڭ اسكەرمەن كۇشتەسە الماي، كەرى شەگىنىپ بارا جاتىپ، الىستان گانجا، ءباردا، تەرتەر قالالارىن اتقىلاپ جاتىر. بۇل قالالاردىڭ ەشبىرىندە ەشقانداي اسكەري نىسان جوق. بارلىعى تۇرعىن ۇيلەر. ارتيللەريامەن، الىس قاشىقتىققا باعىتتالعان زىمىراندارمەن اتقىلاۋدا. ءتۇن ىشىندە! جۇزگە جۋىق بەيبىت تۇرعىن قازا تاپتى. ونىڭ ونشاقتىسى بالالار. ال ءبىزدىڭ اسكەرىمىز قارلىلاستىڭ ناقتى اسكەري نىساندارىن عانا اتقىلادى...

- سوعىستى ەشكىم قالامايدى. بۇل فاكت! ايتىڭىزشى، وسىعان دەيىن قاراباقتاعى داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ ەشبىر جولى تابىلمادى ما؟

- 30 جىل. «قاراباقتىڭ ماسەلەسىن بەيبىت جولمەن شەشەمىز» دەپ، حالىقارالىق ۇيىمدار ءبىزدىڭ باسىمىزدى 30 جىل اينالدىردى. كۇتتىردى. كۇتتىك.

ال وسى 30 جىلدا ارمەنيا قاراباقتا قورعانىسىن نىعايتتى. قارۋ-جاراقتارىن قامدادى. جولداردىڭ بارلىعىنا «مينا» قويىپ، اسكەري پوزيتسيالارىن بەكىتتى. ازەربايجان قالالارىنا ليۆان جانە باسقا جاقتان كەلگەن ارميانداردى ورنالاستىردى. سونىڭ ىشىندە شۋشاعا دا...

- نەگە وسى 30 جىلدا ەقىۇ-نىڭ مينسكى جۇمىس توبى، بۇۇ باستاعان حالىقارالىق ۇيىمدار قاراباق ماسەلەسىن شەشە المادى؟

- سول ءۇشىن دە شەشە المادى. شەشكىلەرى كەلمەدى. بۇۇ قابىلداعان 4 رەزوليۋتسيا بويىنشا ازەربايجان تەرريتورياسىنان ارميان اسكەرى تولىقتاي شىعارىلۋى كەرەك ەدى. بۇل تالاپ ارمەنيا تاراپىنان ورىندالماق تۇگىلى، ەلەنگەن دە جوق. ولار وسىلاي سوزىپ جۇرە بەرسەك، جۇرت قاراباق ماسەلەسىن ۇمىتا باستايدى. ازەربايجان دا ساياسي مارتەبەگە (ستاتۋس كۆو) كەلىسەدى دەپ ويلادى. بۇل دەگەنىڭىز ازەربايجان ەجەلدەن بەرگى ءوزىنىڭ 20 پايىز تەرريتورياسىن بەرە سالۋ دەگەن ءسوز عوي...

- ازەربايجان وسى 30 جىلدا قاراباقتى قايتارۋ ءۇشىن نە ىستەدى؟ ارمەنيا شە؟

- ازەربايجان تاۋلى قاراباقتى قايتارۋ ءۇشىن وسى 30 جىلدا نە ىستەدى؟ مەن سىزگە ازەربايجان قاراباقتى قايتارۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق ءھام اقپاراتتىق فرونتتا قولىنان كەلەتىننىڭ بارلىعىن ىستەدى دەپ ايتار ەدىم. ال سول بەيبىت شەشىمنىڭ بولمايتىنىن تۇسىنگەندە، ءوز ارميامىزدى كۇشەيتە باستادىق. سۋ جاڭا قارۋ-جاراقتارمەن قامداندىق. ءار ءتۇرلى ەلدەردەن قارۋ الدىق. سونىڭ ىشىندە رەسەيدەن دە الدىق.

ال ارمەنيا نە ىستەدى؟ ارمەنيا ءوز جاستارىنىڭ ساناسىنا ازەربايجاندارعا، تۇرىكتەرگە جانە باسقا دا حالىقتارعا دەگەن وشپەندىلىكتى ابدەن ءسىڭىردى. ارمەنيا پوستكەڭەستىك ەلدەر ىشىندە مونوۇلتتى بىردەن-ءبىر مەملەكەت. وتىز جىل بۇرىن ولار 200 مىڭ ازەربايجاندى اتا-باباسىنان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان جەرلەرىنەن، ارمەنيادان اسقان قاتىگەزدىكپەن قۋىپ شىقتى...

- 1991 جىل. نۇرسۇلتان نازارباەۆ بوريس ەلتسينمەن بىرگە حانكەندىگە بارعانى بەلگىلى. تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن. كەلىسىمگە كەلتىرۋ ءۇشىن... بىراق، بۇل ءساتسىز بولدى. 29 جىل ءوتتى. قازىر قازاقستاننىڭ قاراباققا قاتىستى پوزيتسياسى قانداي دەپ ويلايسىز؟ قازاقستاننان قانداي دا ءبىر قولداۋ سەزەسىزدەر مە؟

- مەن نازارباەۆ پەن ەلتسين كەلگەندە سول كەزدەسۋگە قاتىسقانمىن. ازەربايجان دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. سوندا ءسوز سويلەپ، رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتارالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى بولىپ ارمەنيا دەپۋتاتى گالينا ستاراۆويتوۆا تۇرعاندا، رەسەي بيلىگىنەن قاراباق ماسەلەسىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر وبەكتيۆتى شەشىم كۇتۋ بەكەر ەكەنىن ايتقانمىن.

ال قازاقستاننىڭ قولداۋىنا كەلەر بولساق، باۋىرلاس مەملەكەتتەن ەشقانداي قولداۋ بولمادى دەۋ ادىلەتسىز. قازاقستان، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، تۇركى كەڭەسى نەمەسە ولجاس سۇلەيمەنوۆ سەكىلدى ازاماتتار مەن ۇيىمدار ارقىلى قولداۋ بىلدىرگەنىن كوردىك. سونىڭ ىشىندە، اقپاراتتىق قولداۋدىڭ ەرەكشە بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

- قازىر، كوپ اقپاراتتا، اسىرەسە ورىس اقپاراتىندا بۇل سوعىسقا تۇركيانىڭ قاتىسى بارى ايتىلىپ جاتىر. بۇعان نە دەيسىز...

- بۇل دا كەزەكتى فەيك. تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ بىزدەن باسقا ءوز ەلىندە شارۋاسى جوق پا ەدى؟.. تۇركيا بىزگە مورالدىق، ديپلوماتيالىق جانە اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتتى جانە كورسەتىپ جاتىر. بىراق، قاراباق فرونتىندا ەشقانداي تۇركيا اسكەرى جوق! ارمەنيا بەتپە-بەت شايقاستا ازەربايجان اسكەرىنەن جەڭىلگەنىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. وسى شىندىقتى مويىنداي الماي وتىر. سوندىقتان دا، وزگە شەت ەلدەردەن تەرروريستەر نەمەسە وزگە ەلدىڭ اسكەرى كەلدى دەگەن سياقتى وتىرىك اقپاراتتاردى تاراتىپ جاتىر. ەشبىر ناقتى دالەلى جوق. فانتازيا!

- ءيا، پرو-ارمەنيالىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتە «ازەربايجان ءسۇريا سودىرلارىن اكەلدى» دەگەن اقپارات تارادى...

- ءيا، تاراتتى. سونىمەن قاتار، ارمەنيا تاراپىندا رەسەيدە دە تىيىم سالىنعان كجپ تەرروريستىك ۇيىمىنىڭ سودىرلارى سوعىسىپ جۇرگەنى قۇجاتتى تۇردە دالەلدەندى...

- كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى جىلداردا تۇركى بىرلىگىندە ءبىر جىلىمىق بار. تۇركى الەمى كۇش بىرىكتىرە باستاعانداي، دەيدى. ال كەيبىرەۋلەرى مۇنىمەن مۇلدە كەلىسپەيدى. سىزشە، وسى وداق ورناعاننىڭ وزىندە ول قانداي بولۋى كەرەك؟

- مەن بۇل سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ برگەندەي بولدىم. قوسىمشا ايتا كەتەيىن، بىرىنشىدەن ورىس تىلىندە «تۇركى الەمى» دەگەن ءسوز «تۇرىك الەمى» دەپ قابىلدانادى. سونداي ماعىنا بەرەدى. دەمەك، لينگۆيستيكالىق جاعىنان بارلىق تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر (تۇركيانى قوسا العاندا) تۇرىك مەملەكەتى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان، ەشقانداي ساياسي نەمەسە اسكەري بىرىگۋ تۋرالى ءسوز بولماۋى كەرەك. ال اراب ەلدەرىندەگىدەي نەمەسە لاتىن امەريكاسىنىڭ ءيسپانتىلدى ەلدەرىندەگىدەي ورتاق رۋحاني كەڭىستىك ەشكىمگە قاتەر توندىرمەيدى!

- اقىرعى سۇراق. ءبىر سۇحباتىڭىزدا ءسىز قازاقستان تۋرالى كىتاپ جازۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىڭىزدى ايتىپسىز. ول كىتاپ ناقتى نە تۋرالى بولماق؟ ءسىز تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدەگى اقپاراتتاردا «سوۆەت جانە ازەربايجان جازۋشىسى»، دەپ سيپاتتايدى. ءوزىڭىزدى سوۆەت جازۋشىسى سانايسىز با؟

- مەنىڭ تۇركيا تۋرالى ەسسە-ماقالالارىم بار. كوپتەگەن تۇرىك جازۋشىلارى مەن عۇلامالارى تۋرالى جازدىم. سونىڭ ىشىندە، اناۋ رۋمي، ءجۇنىس امرەلەردەن، نازيما حيكمەت، ءازين نەسين، ورحان پامۋكتەرگە دەيىن ت.ب.  وزبەكستان تۋرالى، الىشەر ناۆوي تۋرالى جازدىم. تاتارستان دەسە توقاي تۋرالى، تۇركىمەنستان دەسە ماقتىمقۇلى تۋرالى، قىرعىزستان دەسە  «ماناس» ەپوسى مەن شىڭعىس ايتماتوۆ تۋرالى...  قازاقستان تۋرالى ەڭبەكتەرىمدى جوعارىدا ايتتىم.

وسى ەڭبەكتەرىمنىڭ بارلىعىن بىرىكتىرىپ، «تۇركيا. تۇركىستان. تۇران» دەگەن اتپەن كىتاپ ەتىپ شىعارسام دەيمىن.

ال ءسىزدىڭ: «ءوزىڭىزدى سوۆەت جازۋشىسى سانايسىز با»، دەگەن سۇراعىڭىزعا كەلسەك، ءومىرىمنىڭ ايتارلىقتاي كەزەڭى سوۆەت وداعىندا وتسە دە، مەن ءوزىمدى سوۆەت جازۋشىسى سانامايمىن. مەنىڭ بۇل سوزدەرىمنىڭ ءبىر دالەلى – مەنىڭ سول كەزدە شىققان كىتاپتارىمدى قازىر دە بىردە-ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي قايتادان شىعارا الاتىنىمدا. مەن ءوز انا تىلىمدە جازاتىن ازەربايجان جازۋشىسىمىن!

-اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!

-سىزگە دە راحمەت ايتامىن!

ەسكەرتۋ!

قازىرگى كوروناۆيرۋس پاندەمياسىن بولعان كارانتيندىك شەكتەۋلەرگە بايلانىستى سۇحبات ديستانتسيالىق فورماتتا الىندى.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz