ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ جاڭا ءومىرى باستالدى

ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى بۇكىل الەمدە اتاپ ءوتىلىپ، جەر-جەردە ەسكەرتكىشتەر، تاس مۇسىندەر قويىلىپ جاتقاندا، جارمالىقتار بۇل مەرەيتويدى  رۋحاني مۇرا - اباي شەرتكەن ءۇش ىشەكتى دومبىرانى جانداندىرۋمەن اتاپ ءوتۋدى ءجون كورىپتى. بۇگىنگى تاڭدا  شىعىس قازاقستان وبلىسى جارما اۋدانىنىڭ ونەر مەكتەبىندە اشىلعان ءۇش ىشەكتى دومبىرا سىنىبى رەسپۋبليكا كولەمىندەگى تۇڭعىش ءارى بىرەگەي ۇيىرمە.

سوڭعى كەزدەرى ءۇش ىشەكتى دومبىرا تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. «قازاقتا مۇنداي مۋزىكالىق اسپاپ بولماعان»، «ويدان شىعارىلعان» دەگەندەي سوزدەر دە ەستىلىپ قالادى. الايدا وسى كونە اسپاپتى ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرى باسقاداي. حاكىم ابايدىڭ اينالاسى كۇنى كەشەگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن وسى كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ شىعۋ تاريحى، قولدانۋ اياسى مەن ناسيحاتتالۋى جايىندا جارما اۋداندىق ونەر مەكتەبى ديرەكتورونىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەرنات ەركىنۇلى مەن ونلاين ساباقتى جۇرگىزىپ جۇرگەن بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى  رۇستەم نۇركەنوۆ اڭگىمەلەپ بەردى.

تامىرى كونە تۇركى داۋىرىندە جاتىر

ەرنات ەركىنۇلىنىڭ پىكىرىنشە، ءۇش ىشەكتى دومبىرا تاريحى تەرەڭدە جاتىر. كونە تۇركى داۋىرىنەن، ءتىپتى ساق-عۇن كەزىندە مۋزىكالىق اسپاپتار ءۇش ىشەكتى بولعان دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. جەتىگەن، سازسىرناي، شاڭقوبىز سىندى قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن قايدا جاڭعىرتقان عالىم بولات سارىباەۆتىڭ جازۋى بويىنشا، ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كۇي تارتۋ ونەرى ورىنداۋشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭدەرىنە جاتادى. ياعني، ءۇش ىشەكتى دومبىرا قازىرگى ەكى ىشەكتەن دە كونە ءتۇرى دەپ ايتۋعا بولادى. ال، اڭىز بويىنشا ەكى ىشەكتى دومبىرا شىڭعىس حان زامانىنان باستاۋ العان ەكەن. اتاقتى اقساق قۇلان اڭىزىن بىلەسىز عوي؟ اۋەلى دومبىرا ءۇش ىشەكتى بولىپتى. كۇي دە ءۇش ىشەكتە ورىندالعان. كەيىن اشۋلانعان شىڭعىس حان دومبىرا كومەيىنە قورعاسىن قۇيعاندا ءبىر ىشەگى ءۇزىلىپ كەتكەن دەسەدى. ءسويتىپ قازىرگى ءتۇرى، ياعني ەكى ىشەكتى دومبىرا پايدا بولعان.

ءۇش ىشەكتى اسپاپتىڭ قازاق دالاسىندا پايدا بولۋى جايىندا  وسى كونە اسپاپتى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى  رۇستەم نۇركەنوۆ بىلاي دەپ تولىقتىردى.

-ءۇش ىشەكتى دومبىرا قازاق جەرىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا قولدانىلعان. ەگەر ءبىر ايماقتا كەڭىنەن قولدانسا، باسقا ايماقتا ۇمىلىپ كەتكەن. ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى كەزدەسكەن ەڭ ەرتەرەك مالىمەت كوزى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرىنە تيەسىلى. ول جايىندا بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى بولات سارىباەۆ ءوز ەڭبەگىندە جازىپ كەتكەن. كەيىن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ اۋماعىندا دا بولعانى كونەكوز قارتتاردىڭ  اۋزىنان جازىلىپ الىنعان دەرەكتەرمەن دالەلدەندى. شىعىس وڭىرىنە كەلەر بولساق، ەل اراسىندا ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ارنايى ابايدىڭ وتىنىشىمەن مۇقا جاساعان دەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. اباي مۇقاعا «دومبىراعا ءۇشىنشى ىشەكتى تاعىپ كورشى، قالاي بولاتىنىن كورەيىك» دەپ تاپسىرما بەرىپتى. كەيىننەن اباي بۇل اسپاپتى ماقۇلداپ، جاقىندارى ءۇش ىشەكتى دومبىرا تارتۋعا كوشىپتى. كازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىن زەرتتەۋشى، عالىم بولات سارىباەۆتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە «بۇل كونەدەن كەلە جاتقان اسپاپ ءتۇرى» دەپ اتاپ ءوتۋى، ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ بازعى زاماننان بىزگە جەتكەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق جادىگەر ەكەنىن كورۋگە بولادى. جالپى، ءۇش ىشەكتى اسپاپتار التاي تاۋىنىڭ اينالاسىندا مەكەن ەتكەن بارلىق حالىقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىندە كەزدەسەتىنىن اتاپ كەتكەن ءجون، - دەيدى رۇستەم شاحىمۇرانۇلى.

رۋحاني ەسكەرتكىش

ۇلى ابايدىڭ مەرەيتويىن رەسپۋبليكا، ءتىپتى الەم كولەمىندە ءارتۇرلى شارالارمەن اتاپ ءوتىپ جاتقاندا، ەرنات ەركىنۇلىنا «اباي شەرتكەن، اباي اينالاسى كۇنى كەشەگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن ءۇش ىشەكتى دومبىرانى نەگە ناسيحاتتاماسقا» دەگەن تاماشا وي كەلەدى. سەمەيدەگى مۇقان تولەباەۆ اتىنداعى مۋزىكا كوللەدجىن دومبىرا كۇي مامانى بويىنشا بىتىرگەن، كەيىن سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءتامامداپ، بالالاردىڭ مۋزىكا مەكتەبىندە حالىق اسپاپتارى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن ەرنات ەركىنۇلى جارما اۋدانىنا قىزمەتكە بىلتىر تامىز ايىندا عانا كەلىپتى. ءوزى كۇيشى، كۇيشىلەر وداعىنىڭ وبلىستىق فيليالىنىڭ جەتەكشىسى. جاڭاعى ويىن اۋەلى اۋدان اكىمى احمەتقالي نۇرعوجينگە جەتكىزەدى. ول كىسى قىزمەتىنە ەندى كىرىسىپ جاتقان جاس ماماننىڭ باتىل يدەياسىنا قولداۋ كورسەتىپ، وبلىس ەمەس، رەسپۋبليكا كولەمىندە العاش رەت قولعا الىناتىن ءىس بولعاندىقتان، جۇمىستى تىڭعىلىقتى ورىنداۋ تۋرالى قاتاڭ  تاپسىرما بەرەدى. كەيىن اۋداننىڭ ءبىلىم ءبولىمى باسشىسى قانات شايمۇراتوۆپەن اقىلداسا وتىرىپ، وسى ءىستى باستاپ كەتىپتى. 

-باسىندا، ارينە، وڭاي بولعان جوق. وسى ءۇش ىشەكتى دومبىرانى 50 جىل ناسيحاتتاعان جارقىن شاكارىم اتامىز دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. ونىڭ ارتىنان ەرگەن نۇرگۇل اكىمقوجينا اپايىمىز دا قايتىس بولدى. دەگەنمەن وسى اسپاپتى ناسيحاتتاپ جۇرگەن، ءوزىڭىز تىلدەسكەن رۇستەم نۇركەنوۆتىڭ كومەگى زور بولدى. رۇستەم مىرزا نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتىرىپ، رايسا قازاتايقىزى، ميرگۇل سەكەنقىزى، گۇلجان مەدەۋحانقىزى سىندى ۇستازدارىمىزعا ZOOM پلاتفورماسىندا ونلاين ساباقتار وتكىزىپ ءجۇر، - دەپ ساباقتادى ءسوزىن ەرنات ەركىنۇلى.   

ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ۇيرەنۋگە نيەت بىلدىرگەن جارمالىقتاردىڭ قانشالىقتى جولدارى بولعانىن وزدەرى دە ءالى تۇسىنبەۋلەرى مۇمكىن. ويتكەنى، ولاردىڭ ۇستازى -قاراپايىم مۋزىكانت ەمەس،  ەلىمىزدەگى كۇيشىلەر وداعىنىڭ العاشقى توراعاسى ءارى قۇرىلتايشىسى، بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى، ونەر تانۋ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى رۇستەم نۇركەنوۆتىڭ ءدال ءوزى. اتىلمىش اسپاپتى عىلىمي تۇردە زەرتتەپ، ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان «شاكىر ابەنوۆتىڭ كۇي مۇراسى» دەگەن كىتاپ جازىپ شىققان ونەرپاز. ابايدىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىندالاتىن «تور جورعا» كۇيىنە بەينەبايان ءتۇسىرىپ، اباي تۆ تەلەارناسىنان ناسيحاتتاپ جۇرگەن كۇيشى. ساباقتىڭ ۇيىمداستىرىلۋى جايىندا بىزگە تانىمال ونەر زەرتتەۋشىسىنىڭ ءوزى بايانداپ بەردى. 

- الدىن الا نوتاسىن جىبەرگەن ءبىر كۇيدى شاكىرتتەرىممەن بىرلەسىپ تالدايمىز. جارما اۋدانىندا قازىر ءۇش مۇعالىم مەن بىرنەشە وقۋشى ۇيرەنىپ ءجۇر. ەكى ىشەكتى شەرتكەن ادام ءۇش ىشەكتى دە تەز ۇيرەنىپ الادى، ودان قورىقپاۋ كەرەك. ارينە، ورىنداۋىندا  وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىكتەرى، قۇپيالارى، بىلايشا ايتقاندا «فيشكالارى» بار، ساباق بارىسىندا سونى ايتىپ وتىرامىن. الدىن الا جىبەرىلگەن نوتالاردى تالداۋ كەزىندە شاكىرتتەرىمە قاي جەردە قاي نوتانى الۋ كەرەك، قاي ىشەكتى باسۋ كەرەك ەكەنىن تازا كاسىبي تۇرعىدا ءتۇسىندىرىپ بەرەمىن، -دەيدى ۇستاز.

 بۇل اسپاپتىڭ سوندا كادىمگى ەكى ىشەكتىسىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار دەگەنىمىزگە ۇستاز بىلايشا جاۋاپ بەردى.

- بۇل اسپاپتىڭ ۇنىندە وزگەشەلىك بار،- دەيدى رۇستەم نۇركەنوۆ،- ءۇش ىشەك بولعان سوڭ ءبىر دىبىس ءاردايىم ارتىق تۇرادى. مۋزىكا تىلىمەن ايتساق، اككوردتار الۋعا بولادى، مىسالى، ەكى ىشەكتى دومبىرامەن تارتقان كۇيدى ءۇش ىشەككە سالسا، ول ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتەدى. دەگەنمەن كەيبىر كۇيلەردى ءۇش ىشەككە سالۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، تانىمال «اداي»،  «بالبىراۋىن» سياقتى كۇيلەرىن تەك وريگينال تۇرىندە ورىنداۋعا بولادى. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداۋعا التاي جاقتىڭ سارىندارى جاقسى كەلەدى. بۇدان باسقا  شاكىر ابەنوۆ، مۇساحان ءازىلحانوۆ،  جارقىن شاكارىم سياقتى كۇيشى اتالارىمىز شىعارىپ كەتكەن ارنايى كۇيلەرى بار. جاس كومپوزيتورلار اراسىندا دا وسى اسپاپقا لايىقتاپ كۇي شىعارۋشىلار جوق ەمەس. 

ونەر زەرتتەۋشىسىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە،  اسپاپتىڭ جاسالۋىنداعى ايىرماشىلىعى  تەك موينىندا عانا، ءۇش ىشەك بولعاننان كەيىن مويىنى ءبىراز جۋانداۋ كەلەدى. ال شاناعىن ەندى شەبەردىڭ قيالىنا، فانتازياسىنا بايلانىستى ءارتۇرلى جاساۋعا بولادى، دەيدى. مىسالى، قالاق دومبىرا سياقتى،  ارقا دومبىرا دەپ تە جاتادى. نەمەسە باتىس قازاقستاندا كەزدەسەتىن  قازىرگى ستاندارتتى دومالاق دومبىرا، قاۋاق دومبىرا دەپ بولىنەدى عوي. ءۇش ىشەكتى دومبىرادا شەرتپە كۇيلەردى دە، توكپە كۇيلەردى  دە ەكى شەكتى دومبىراداعى سياقتى ورىنداي  بەرۋگە بولادى.

رۇستەم نۇركەنوۆ بۇگىنگى تاڭدا ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ كوبىنەسە انشىلىك داستۇردە قولدانىلىپ جۇرگەنىن ايتادى. بەكبولات تىلەۋحان، ەرلان رىسقالي، باعلان ءبابىجان سياقتى انشىلەر، سەمەيدە گۇلدانا نوعايباەۆا ورىنداپ ءجۇر، الماتى مەن نۇر- سۇلتانا قالالارىندا دا وسى كونە اسپاپتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءان سالىپ جۇرگەن جاس ورىنداۋشىلار جوق ەمەس. 

-ال ەندى ۇلكەن ساحناعا شىعىپ، كۇي شەرتىپ جۇرگەن ونەرپازدار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ەكەنى شىندىق.  قازىر جاستارىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقانى قۋانتادى. اسىرەسە  الەۋمەتتىك جەلىدە ماعان قايتا-قايتا جازىپ، قۇلاق كۇيلەرى قانداي، قايدان الۋعا بولادى دەپ، تاريحىن سۇراپ جاتقان، قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقاندار وتە كوپ. مىنە، شىعىستا تۇڭعىش ءۇش ىشەكتى دومبىرا سىنىبىنىڭ اشىلعانى دا كەرەمەت! سوعان قاراپ ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ جاڭا ءومىرى باستالدى، ەكىنشى  تىنىسى اشىلدى دەپ ويلايمىن، - دەيدى رۇستەم نۇركەنوۆ. 

2020 جىلى الماتى قالاسىنداعى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا «ۇلى دالانىڭ كونە سارىندارى» اتتى انتولوگيا دايىندالعان بولاتىن. رۇستەم نۇركەنوۆ وسى جيناقتى دايىنداعان جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى  جانە جيناققا كۇيشىنىڭ ورىنداۋىنداعى بىرنەشە كۇي ەنگەن. بۇل كەزىندە شىققان  «قازاقتىڭ ءداستۇرلى مىڭ كۇيى» جيناعىمەن پاراپار دۇنيە.

ونەر مەكتەبىنىڭ باسشىسى ەرنات ەركىنۇلى ءۇش ىشەكتى دومبىرا سىنىبىنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىنە سەنىمدى. قازىر وسىنداي بىرەگەي ۇيىرمەنىڭ اشىلعانى تۋرالى باسقانى قويىپ، اۋداننىڭ وزىندە دە بارلىعى حاباردار بولماعان سياقتى. بىرەۋ ەستىسە، بىرەۋ ەستىمەگەن. الايدا كونە اسپاپتى مەڭگەرسەم دەگەندەردىڭ  قازىرگى اياق الىستارى جامان ەمەس سياقتى. قىزىعۋشىلاردىڭ سانى دا ارتىپ كەلەدى.

-بۇيىرتسا ءۇش ىشەكتى دومبىرا سىنىبىنا الداعى قىركۇيەكتەن باستاپ وقۋشىلاردى قابىلدايمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. ونەر مەكتەبىندە سكريپكا كلاسسى، دومبىرا، قولونەر، ءداستۇرلى ءان سىنىپتارى باياعىدان جۇمىس ىستەيدى. ايتپاقشى، قازىر رۇستەم نۇركەنوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان ارنايى وقۋلىق تا دايىنداپ جاتىرمىز. بۇيىرسا اقپان ايىندا ءبىر جاڭالىق تاعى ەستيسىزدەر، - دەپ ءبولىستى الداعى جوسپارلارىمەن ونەر مەكتەبى ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى. 

اينا ەسكەنقىزى

Abai.kz