2020 جىلى 13 ناۋرىزدا قازاقستاندا كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان العاشقى ناۋقاس تىركەلدى. ياعني قازاقستانداعى كوروناۆيرۋسقا تۋرا 1 جىل بولدى. قىتايداعى ەپيدەميالىق جاعدايدىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى قازاقستان 2020 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا ەلدەگى سانيتارلىق تەكسەرۋدى قاتاڭداتىپ، شەكاراداعى باقىلاۋدى كۇشەيتكەن بولاتىن.

قازاقستان باستاپقىدا قىتايمەن 72 ساعاتتىق ۆيزاسىز رەجيمدى، ارتىنشا اۋە جانە تەمىر جول قاتىناستارىن توقتاتتى. كەيىننەن بۇل تىزىمگە يران، وڭتۇستىك كورەيا، ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى كىردى. 2020 جىلى 10 ناۋرىزدا قازاقستاننىڭ باس مەملەكەتتىك سانيتارى قىزمەتىن اتقارعان جانداربەك بەكشين پرەسس-كونفەرەنتسيا بارىسىندا «11-16-ناۋرىز ارالىعىندا «ناكونەتس-تو» كوروناۆيرۋس انىقتالادى» دەگەن ءسوزدى ايتىپ، كۇلكىگە قالدى.

13 ناۋرىز كۇنى گەرمانيادان الماتىعا ۇشىپ كەلگەن ەكى ازاماتتان ۆيرۋس انىقتالدى. بۇل ەل اۋماعىندا تىركەلگەن العاشقى ناۋقاستار بولاتىن. قازاقستاندا 16 ناۋرىزدان باستاپ پاندەمياعا بايلانىستى ساقتىق شارالارى كۇشەيتىلىپ، 19 ناۋرىزدا الماتى مەن نۇp-سۇلتان قالالارى قاتاڭ كارانتيندىك جۇيەگە كوشتى. ارنايى قالادان شىعۋعا تىيىم سالاتىن بەكەتتەر قويىلىپ، قالا ىشىندە ءجۇرىپ-تۇرۋ شەكتەلدى...

كوروناۆيرۋسقا ءبىر جىل. قازاقستان قانداي قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرىپ، وزىنە ساباق الدى؟

ەكونوميكا

جالپى ۆيرۋستان تۇتاس الەم ەكونوميكاسى ۇلكەن سوققى الدى. پاندەميا تۋىنداتقان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قاشان اياقتالارى بەلگىسىز. بۇل ساراپشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا ەكىنشى جاھاندىق سوعىستان كەيىنگى ەڭ ءىرى داعدارىس. رەسمي دەرەك بويىنشا الەمدە 520 ملن ادام جۇمىسىنان قاعىلعان نەمەسە ۋاقىتشا جۇمىسسىز قالعان.

ءبىر عانا قازاقستاننىڭ وزىندە ۇلتتىق قوردان بىرنەشە ملرد دوللار ۆيرۋسپەن كۇرەسۋگە، ەكونوميكانى قولداۋعا، بيزنەس سەكتوردى دەمەۋگە جۇمسالدى. جۇمىسسىزدار رەتىندە تىركەلگەندەر سانى 8 ەسە ارتقان. بۇل 42500 تۇرىندەگى كومەكتى الۋ ماقساتىندا جاسالۋى مۇمكىن، دەي-تۇرا ۆيرۋستىڭ سالدارىنان مەيرامحانالار، كافەلەر، كينوتەاترلار، پاركتەر جابىلدى. ءجۇز مىڭداعان ادام راسىمەن جۇمىسسىز قالدى. ءبىراز مەيرامحانا قايتا اشىلۋى ەكىتالاي. جالپى ۇكىمەت پاندەميا تۋىنداتقان ەكونوميكالىق داعدارىستى ەڭسەرۋ ءۇشىن 4 ترلن تەڭگە قارجى جۇمسادى. ءىرى جانە ورتا، كىشى كاسىپكەرلىكتى قولداۋ ءۇشىن ولاردى 6-12 اي سالىقتان بوساتتى. جالداۋ اقىسىن ۋاقىتشا توقتاتتى. بىرقاتار قالالاردا حالىققا كوممۋنالدىق قىزمەتتى تولەۋگە جەڭىلدىك بەردى. جۇمىسسىز جانە جۇمىسىنان ايىرىلعان، ۋاقىتشا جۇمىسسىز قالعان تۇلعالارعا 42500 كولەمىندە ءۇش مارتە تولەم بەردى. اتالعان شارالاردىڭ بارلىعىنا قاراماستان ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعداي تۇراقتالار ەمەس.

ءبىلىم سالاسى، ينتەرنەت

قازاقستاندا بىرنەشە سالا بويىنشا وراسان زور كەمشىلىكتەر بارى انىقتالدى. ول تەك قانا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىلىم بەرۋ، بيزنەستى قولداۋ، ەلەكتروندى ۇكىمەت جۇيەسى مەن جەتكىزۋ سالالارى. كوروناۆيرۋس ءبىلىم سالاسىنا كۇتپەگەن سوققى جاسادى. ءبىلىم سالاسى ونلاين نەمەسە قاشىقتىقتان وقۋعا كوشىرىلدى. ناعىز قىزىق وسى كەزدە باستالدى. قازاقستان بيلىگى ەلدەگى كەدەي توپتىڭ قانشالىقتى كوپ ەكەنىنە ناق وسى ساتتە كوزى جەتتى. سەبەبى كوپتەگەن وتباسى بالالارىن قاجەتتى گادجەتتەرمەن (پلانشەت، ۇيالى تەلەفون، نوۋتبۋك) جانە ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتە المادى. ءتىپتى تاراز قالاسىندا پلانشەتكە بولا قارىنداسىن ءولتىرىپ تاستاعان قايعىلى جاعداي دا تىركەلدى. بۇنىڭ بارلىعى ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ شىنايى كورسەتكىشى بولاتىن. ونلاين وقىتۋ دەڭگەيى دە كوبىنە ينتەرنەت جىلدامدىعىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى قاشىقتىقتان وقىتۋ نەگىزىندە جۇزەگە استى. تەلەارنالار ساباقتى ارنايى باعدارلامالار ارقىلى كورسەتۋگە كوشتى. مىسالى El Arna — ورىس تىلىندە، Balapan – قازاق تىلىندە ساباق وقىتتى.

ەلدەگى ينتەرنەت جۇيەسىنىڭ ناشارلىعى سىن ساعاتتا كورىندى. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستان الەمدە ينتەرنەت جىلدامدىعىنان 103-ورىندا تۇر. بالالار ينتەرنەت جىلدامدىعىنىڭ ناشارلىعىنان، كەي اۋىلدا ءتىپتى ينتەرنەتتىڭ جوقتىعىنان اتى بار دا، زاتى جوق ءبىلىم الۋعا كوشتى. وقۋشىلاردىڭ ءۇيدىڭ شاتىرىنا، قورانىڭ توبەسىنە، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قىر باسىنا بارىپ، ينتەرنەت جەلىسىن ىزدەگەن سۋرەتتەرى مەن ۆيدەولارى ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنە شىعىپ كەتتى. 18 ملن حالىقتى ساپالى ينتەرنەتپەن تولىق قامتاماسىز ەتە الماعاندىعى انىق كورىندى.  وقۋشىلار ۇيدەن وقىپ، مەكتەپتى ساعىندى. نە بولسا دا ەندى بىزدە مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشى بولماعان، whatsappتا وقىعان بۋىن بار.

تۋريزم

تۋريزم سالاسى الەم بويىنشا جويقىن سوققى الدى. بۇل سالانىڭ شىعىنى 1,2 ترلن دوللار دەيدى ساراپشىلار. بۇل ءالى دە ارتا تۇسەدى. تۋريستىك كومپانيالاردىڭ ءبىرازى جابىلىپ قالدى، ال داعدارىس ساتىندە تىعىرىقتان جول تابۋعا تىرىسقاندار ىشكى نارىققا باعىتتالىپ، الاكول، بالقاش سىندى سۋ ايدىندارىنا تۋرلار ساتا باستادى. ونىڭ ءوزى ءبىر اي عانا، تامىز ايىندا بولدى. دەگەنمەن الەم ءتۋريزمى قۇلدىراسا دا، بۇل ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋعا يمپۋلس بولاتىن دۇنيە. جالپى تابيعاتقا شىعۋ، تازا اۋادا سەرۋەندەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى حالىق ءۇشىن ارتقانى انىق.

كريزيس مەنەدجەرلەر مەن دايىندىقتىڭ بولماۋى

كوروناۆيرۋستا ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىز بارلىق سالا بويىنشا بەلگىلى بولىپ قالدى. ءتىپتى 100 تەڭگەلىك پاراتسەتaمول مەن 30 تەڭگەلىك ماسكا شىعارۋدان ارتتا قالىپپىز. حالىق ءبىر اي بويى قاراپايىم وسى زاتتاردى تاپپاي، سەندەلىپ، شارق ۇردى. «ءبىز ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي» دەپ اقتالساق تا، مەملەكەت ءوزى ءۇشىن بارلىق ستسەناريلەرگە دايىن بولۋى كەرەك ەكەنىن ۇمىت قالدىرعانداي. «جەر سىلكىنىسى، سوعىس، ءورت، سۋ باسۋ، قۋاڭشىلىق، ەپيدەميا، سانكتسياعا ۇشىراۋ جانە باسقا قاۋىپتەردىڭ بارلىعى بولسا، قالاي ارەكەت ەتەمىز» دەگەن جوسپار بولۋى قاجەت. مىسالى وڭتۇستىك ديقاندارى مەن باعباندارى پاندەميادان ۇلكەن زارداپ شەكتى. كوكونىستەردى قايدا ساتارىن بىلمەدى، ال مەملەكەت ول جاعدايدى قالاي شەشۋ كەرەكتىگىن، جەتكىزۋدى قالاي ىسكە اسىرارىن تاپپادى. جالپى ايتقاندا مەملەكەتتىك سەكتوردا كريزيس مەنەدجەرلەر از ەكەن. ولاردىڭ شەشىم قابىلداۋى دا تىم باياۋ كورىنەدى.

دەزينفورماتسيا

پاندەمياعا بايلانىستى حالىق اراسىندا ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە ءوربىدى. بىرەۋى ۆيرۋستى جوق دەدى، ەندى ءبىرى ادەيى تاراتۋدا دەدى، ءۇشىنشى توپ توبەدەن ۇشاقپەن سەۋىپ ءجۇر دەدى. بۇل تۇرعىدان حالىقتى كىنالاي المايمىز. ۇزاق جىلدار بويى رەسمي اقپارات ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەشىگىپ شىعادى. ول قاۋىپتى. «شىندىق قوزعالام دەگەنشە، وتىرىك جەردى ءبىر اينالىپ شىعادى» دەگەن ءسوز بار. بىلدەي ءبىر اقپارات مينيسترلىگى بولا تۇرا، اقپاراتتىڭ كەشىگىپ شىعۋى، وقيعا ورنىنان (بۇل جاعدايدا اۋرۋحانالاردان، ۆيرۋسپەن ەمدەۋ ورتالىقتارىنان) تىكەلەي ەفيردىڭ تىم از بولۋى دا حالىقتى باسقا مالىمەتكە سەنۋگە يتەرمەلەيدى عوي. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن بارىپ ۆيرۋستىڭ بارلىعىنا، ونىڭ قاۋىپ دەڭگەيىنە، ودان ساقتانۋ قاجەتتىگىنە ءشۇبا كەلتىرمەيتىندەر سانى شامامەن 80-90%-عا جەتتى. بىراق سول ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قانشا جان جالعان اقپاراتقا سەنىپ، سان سوعىپ قالدى دەسەڭىزشى.

جاڭا مۇمكىندىكتەر

بىرەۋگە جابىلعان ەسىك، ەندى بىرەۋگە اشىلىپ جاتادى. پاندەميا جەتكىزۋ قىزمەتىنىڭ ساپاسىن دا، مارتەبەسىن دە ارتتىردى. ۇيگە تاماق الدىرتۋ، شاشتاراز قىزمەتىن ۇيگە شاقىرۋ بۇل سالالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى. ونلاين فورماتقا بەيىمدەلىپ ۇلگەرگەن وقىتۋ كۋرستارى تۇتىنۋشىلار سانىن ەسەلەپ ارتتىرسا، وففلاين فورماتىنان ونلاينعا باياۋ وتكەندەر يا مۇلدە وتپەگەندەر كوشتەن قالىپ قويدى. بۇل ادامزاتتىڭ وزگەرىستەر تولقىنىندا بىرگە ءجۇرۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى، اسىرەسە ءبىز سياقتى ءوندىرۋشى ەمەس، تەك تۇتىنۋشى بولىپ قالعان قوعام ءۇشىن، ەرتەڭگى بولاشاققا قالاي كىرەمىز دەگەن سۇراقتىڭ وزەكتىلىگىن اڭعارتتى. ويتكەنى ءبىز وزگەرىستەرگە تىم باياۋ كەلەتىن قوعامبىز.

ۆاكتسينا

ۆاكتسينا جاساۋ الەم ەلدەرى ءۇشىن باستى مىندەتتىڭ ءبىرى بولۋدا. بۇل تەك ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن ەمەس، ساياسي ىقپال ەتۋ قۇرالىنا دا اينالدى. قازاقستان دا Qazcovid-in اتتى ۆاكتسينا شىعاردى. قازىر الەمدە ۆاكتسينا ەگۋ بويىنشا كوش باستاپ تۇرعان ەل - يزرايل. ەرتە مە، كەش پە، كوپشىلىك ۆاكتسينا قابىلدايدى. «پاندەميا الەم حالقىنىڭ 75%-ى ۆاكتسينا العان ساتتە عانا اياقتالۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامعا سەنسەك، قابىلداۋعا ءماجبۇرمىز. قازاقستاندا ۆاكتسينا ەگۋ شارالارى ىسكە اسۋدا. 25-مىڭنان استام ازامات رەسەيلىك سپۋتنيك-V ۆاكتسيناسىن قابىلداپ ۇلگەردى.

كوروناۆيرۋستىڭ قارقىنى قازىر قايتا ارتتى. الماتى شاھارى قىزىل ايماققا ەنىپ، ءاز ناۋرىز مەرەكەسى تويلانبايتىن بولدى. باستىسى باستىڭ اماندىعى، دەننىڭ ساۋلىعى.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz