گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە (19 ماۋسىم، 2009 جىل) بەلگىلى جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆپەن اراداعى سۇحباتى «قازاقتىڭ يتىنە دەيىن باسقا بولاتىن» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ەدى. وسى سۇحبات قوعامدا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىردى. اسىرەسە، بەلگەردىڭ شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ اراسىنداعى دوستىققا كۇمان كەلتىرە سويلەگەنى بىرقاتار ازاماتتاردىڭ تۇسىنبەۋشىلىگىن تۋدىرىپ وتىر. شاحانوۆتى جاقتاۋشىلاردىڭ قارسى پىكىرى «ايقىن» گازەتىندە جاريالاندى. بۇل حات ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا دا كەلىپ تۇسكەن بولاتىن. ال ءبىز ونى جاريالاعاننان گورى مۇحتار شاحانوۆتىڭ وزىمەن تىلدەسكەندى ءجون كوردىك.
جاس قازاق: بەلگەردىڭ بۇل پىكىرىنە قاتىستى ءوزىڭىز نە ايتاسىز؟
مۇحتار شاحانوۆ: بۇل ءبىر ءوزى ءسوز ەتۋگە دە تۇرمايتىن جاعداي عوي. سونى قوزعاپ قايتەمىز؟ «ايقىنعا» شىققان ماتەريالدى كورگەن بولارسىڭ.
جاس قازاق: كوردىم. سوندا دا ءوزىڭىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

مۇحتار شاحانوۆ: ناقتى نەنى ايتۋىم كەرەك سوندا؟
جاس قازاق: بەلگەر: «ماعان وسى شاحانوۆ-ايتماتوۆ دوستىعى ءبىرتۇرلى كورىنەدى. وتە تۇسىنىكسىز دوستىق»، – دەيدى. مۇنىمەن ول نە ايتقىسى كەلدى دەپ ويلايسىز؟

گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە (19 ماۋسىم، 2009 جىل) بەلگىلى جازۋشى گەرولد بەلگەردىڭ ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆپەن اراداعى سۇحباتى «قازاقتىڭ يتىنە دەيىن باسقا بولاتىن» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ەدى. وسى سۇحبات قوعامدا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىردى. اسىرەسە، بەلگەردىڭ شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ اراسىنداعى دوستىققا كۇمان كەلتىرە سويلەگەنى بىرقاتار ازاماتتاردىڭ تۇسىنبەۋشىلىگىن تۋدىرىپ وتىر. شاحانوۆتى جاقتاۋشىلاردىڭ قارسى پىكىرى «ايقىن» گازەتىندە جاريالاندى. بۇل حات ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا دا كەلىپ تۇسكەن بولاتىن. ال ءبىز ونى جاريالاعاننان گورى مۇحتار شاحانوۆتىڭ وزىمەن تىلدەسكەندى ءجون كوردىك.
جاس قازاق: بەلگەردىڭ بۇل پىكىرىنە قاتىستى ءوزىڭىز نە ايتاسىز؟
مۇحتار شاحانوۆ: بۇل ءبىر ءوزى ءسوز ەتۋگە دە تۇرمايتىن جاعداي عوي. سونى قوزعاپ قايتەمىز؟ «ايقىنعا» شىققان ماتەريالدى كورگەن بولارسىڭ.
جاس قازاق: كوردىم. سوندا دا ءوزىڭىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

مۇحتار شاحانوۆ: ناقتى نەنى ايتۋىم كەرەك سوندا؟
جاس قازاق: بەلگەر: «ماعان وسى شاحانوۆ-ايتماتوۆ دوستىعى ءبىرتۇرلى كورىنەدى. وتە تۇسىنىكسىز دوستىق»، – دەيدى. مۇنىمەن ول نە ايتقىسى كەلدى دەپ ويلايسىز؟
مۇحتار شاحانوۆ: مۇنىڭ ارعى جاعىندا پەندەشىلىك جاتىر عوي. ال ايتماتوۆ ەكەۋمىزدى جاقىن بىلەتىن ادامداردىڭ ەشقايسىسى ولاي دەپ ويلامايدى. ۇزاق جىلداردان بەرى اعالى-ىنىلىدەي بولدىق. ءومىردىڭ كوپ كەزەڭىن بىرگە كوردىك. 1968 جىلدان باستالدى. قانشا جىل بولادى ءوزى؟
جاس قازاق: 40 جىلدان اسىپتى...
مۇحتار شاحانوۆ: ءيا. سودان بەرى ارالاسىپ كەلدىك. ونى ەندى ەكەۋمىز بىرلەسىپ جازعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارىن» وقىعان ادامدار دا تولىق تۇسىنەدى. بايلانىسىمىزدىڭ قانشالىقتى بولعانىنا كوز جەتكىزەدى. ال بەلگەر بۇل كىتاپتى رومان دەيدى. قايداعى رومان؟ ەكەۋارا اڭگىمە عوي. بۇل – ءارتۇرلى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى سىرلاسۋ. بەلگەر ونى بىلمەيدى. ءوزى بىزبەن ارالاسقان ەمەس. سول ءسوزدى الگى جىگىت... اتى كىم ەدى؟...
جاس قازاق: نۇرلان ەرىمبەتوۆ...
مۇحتار شاحانوۆ: ءيا، سول جىگىت ايتقىزىپ وتىر. ول ءوزى ۇلتتىق مۇددەنى بىلمەيدى. ۇلتتىق مۇددەگە قارسى پىكىر ايتىپ جۇرگەن جىگىت. ءبىز سياقتى ۇلتشىلدارعا، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەنگە قارسىلارعا دەگەن ىشكى ەسەبى بار. سونى العا شىعارۋ ءۇشىن وسىلاي جاساپ وتىر. ءتىپتى ول بەلگەردىڭ ءوزىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرعان.
جاس قازاق: بەلگەردىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى سول سالىپ بەرىپ وتىر دەيسىز عوي...
مۇحتار شاحانوۆ: سول عوي ەندى...
جاس قازاق: «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارىن» اۋدارىپ بەرۋدى بەلگەردەن وتىنگەنىڭىز راس پا؟
مۇحتار شاحانوۆ: وعان ءبىر اۋىز ايتقانىم راس. سوسىن مەن ول كىسىگە، جالپى جاسى ۇلكەن ادامنىڭ ەشقايسىسىنا، وزىمنەن جارتى جاس ۇلكەن بولسا دا، «سەن» دەپ ايتپايمىن. تابيعاتىم سولاي. بەلگەر «سەن» دەپ ايتتى دەگەنگە كەلتىرەدى. قالاي وعان سەن دەپ ايتامىن؟ ونىسى دۇرىس ەمەس. ال ول كىسى ءوتىنىشىمدى ورىنداماعاننان كەيىن، كىتاپتى بىرنەشە ادام جابىلىپ اۋداردى. قايتالاپ ايتايىن، ول الگى جەردە ءبىزدىڭ كىتاپتى رومان دەيدى. وقىماعانى كورىنىپ تۇر. تىپتەن ايتماتوۆتىڭ العى ءسوزىنىڭ ءوزىن عانا وقىسا دا، ولاي دەپ ايتپاعان بولار ەدى.
جاس قازاق: ال ەندى ايتماتوۆ جونىندە ءبىر نارسە جازۋ ويىڭىزدا بار ما؟
مۇحتار شاحانوۆ: «جەلتوقسان ەپوپەياسى» دەگەن رومانىمنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى كىتاپتارى ءالى شىققان جوق. سونىڭ ىشىندە مەن وسى ماسەلەگە توقتالامىن. وندا ايتماتوۆ جونىندە ەستەلىك بار. ەندى سوندا وسى جايىندا دا ءسوز قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى. بەلگەردىڭ مۇنىسى ۇساقتىق بولدى. ال ايتماتوۆتىڭ مەن جونىندەگى، مەنىڭ شىعارمالارىم جونىندەگى پىكىرلەرى، يۋنەسكو-دا، شەتەلدەردە ايتقان پىكىرلەرى جەتكىلىكتى عوي.
جاس قازاق: قازىر ايتماتوۆتىڭ وتباسىمەن، بالالارىمەن سويلەسىپ، حابارلاسىپ تۇراسىز با؟
مۇحتار شاحانوۆ: جاقىن ارالاسىپ تۇرامىز. سوسىن بەلگەر «ايتماتوۆ جونىندە ەشتەڭە جازبادى» دەپ ايتىپتى. جازۋشىنى جەرلەگەن كەزدە قىرعىز ۇكىمەتى ايتماتوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ اتىنان ماعان ءسوز بەردى. سونداعى ءسوزىم قازاقشا دا، قىرعىزشا دا جاريالاندى.
جاس قازاق: بەلگەر كەكىلباەۆ پەن نۇرپەيىسوۆتى دە مەنسىنبەيتىن سياقتى عوي. ولاردى، ايتەۋىر، ايتماتوۆ كوتەردى عوي دەگەن ماعىنادا وي ايتادى...
مۇحتار شاحانوۆ: كەكىلباەۆتى دا، نۇرپەيىسوۆتى دە كوتەرگەن ايتماتوۆ ەمەس. ارقايسىسى وزدەرىنشە جەكە تۇلعالار. ارينە، ولار دا ايتماتوۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. بىراق ولاردى ءدال ونىڭ كومەگىمەن كوتەرىلدى دەۋ قاتەلىك.
جاس قازاق: جالپى، بەلگەر قازاق ادەبيەتىنە، ونىڭ قازىرگى حال-احۋالىنا باعا بەرە الاتىنداي تۇلعا ما؟
مۇحتار شاحانوۆ: بەلگەر – نەگىزى، كۇندەلىك جازۋدىڭ شەبەرى. ال ونىڭ جازعان اڭگىمەلەرىندەي شىعارمالار قازاق ادەبيەتىندە تولىپ جاتىر عوي. بىراق ول كوپ قازاقتىڭ جازۋشىلارىن اۋداردى. ونىسىنا راقمەت. سودان كەيىن بەلگەر شىن جازاتىنداردىڭ قاتارىنا جاتادى. ءبىزدىڭ كوپ جازۋشىلار شىندىعىن جوعالتىپ العان. بيلىك باسىنداعىلارعا جالباقتاۋعا بەيىم. ونداي جازۋشىلار وتە كوپ، وكىنىشكە قاراي. ال بەلگەر، ول جاعىنان العاندا، وزگەلەردەن بيىك تۇرادى. ول جاعىنان باعالاۋىمىز كەرەك. بىراق جازۋشى رەتىندە ۇلكەن تۇلعا دەپ ايتا المايمىن.
جاس قازاق: بۇل جولى بىرەۋدىڭ سوزىنە ارانداپ قالدى دەپ ويلايسىز با؟
مۇحتار شاحانوۆ: بۇل جولى سول نۇرلان ەرىمبەتوۆتىڭ سوزىنە ارانداپ قالدى عوي دەپ ويلايمىن. قازىر قازاقتىڭ كوسموپوليتتەرى وزگەشە كۇشكە ەندى. مەن جۋىردا «ءاربىر ۇلتسىز كوسموپوليت – رۋحاني مۇگەدەك» دەگەن ولەڭ جازدىم. سوندا مەن كوسموپوليتتەردى ەكىگە ءبولدىم. ءبىرى – ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قازاق حالقىنا اكەلگەن قاسىرەتىن سەزىنە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ارناسىنا بۇرىلۋعا نيەتى بارلار. ەكىنشىسى – وتە قاۋىپتى توپ. ولار نە قازاق ەمەس، نە ورىس ەمەس، نە نەمىس ەمەس، نە ءشۇرشىت ەمەس، شورە-شورە بولىپ قالعاندار. ولاردان ناعىز ورىستىڭ ءوزى الدەقايدا جاقسى. ون ەسە جاقسى. ويتكەنى ولار ءوزىنىڭ ۇلتىن سۇيەدى. ۇلتىن ءسۇيۋ ارقىلى وزگە ۇلتتىڭ تىلىنە، رۋحاني قۇندىلىقتارىنا قۇرمەتپەن قاراي الادى. ال مىنالار – وتە قاۋىپتى توپ. ولار ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيدى. مىنا جاعدايدان دا مەن سونداي پيعىلدى اڭعارىپ وتىرمىن.
جاس قازاق: «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەنگە قارسىمىز دەيسىز. وعان قارسى ناقتى نە ىستەپ جاتىرسىزدار؟
مۇحتار شاحانوۆ: ءبىز قازاقستاندىق ۇلتقا اينالىپ قويدىق. ال قازاقستاندىق ۇلت ءوزىنىڭ باستاۋىن امەريكالىق ۇلتتان الادى. مۇنى تالاي ايتتىق. ءبىز بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىز.
تولقۇجاتتان قازاق دەگەندى دە الىپ تاستاماقشى بولدى عوي. سوعان قارسى قانشاما ادامدى ۇيىمداستىردىق. اشىعىن ايتسام، ءوزىم ۇيىمداستىردىم. نارازى حاتتىڭ ءماتىنىن ءوزىم جازىپ، كوپ ادامعا قول قويدىردىم. سونىڭ ارقاسىندا بيلىك اياعىن تارتتى. بىراق ونىڭ دا ارتى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. «ۇلتىن جازدىرامىن دەسە دە، جازدىرمايمىن دەسە دە، ءوزى بىلەدى» دەپ بۇرمالاپ جىبەردى. قازاق حالقىن تىكەلەي جويۋعا اپاراتىن وسى قازاقستاندىق ۇلت. ارينە، ەگەر قازاقتىڭ ءبارى قازاقشا سويلەپ جاتسا، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىل ەرەكشە سالتانات قۇرسا، ودان قورىقپاۋعا دا بولاتىن ەدى. ال قازىرگى جاعداي ولاي ەمەس قوي. بۇعان قارسى ارەكەتىمىز ءالى دە جالعاسا بەرەدى.
جاس قازاق: شىڭعىس حانعا قاتىستى داۋ نە بولىپ جاتىر؟
مۇحتار شاحانوۆ: مەن ءوز پىكىرىمدە قالامىن. تاريحقا قاتىستى ادىلەتتىلىك ورناۋى ءتيىس. قىتايدا شىڭعىس حان تۋرالى 28 سەريالى فيلم شىعاردى عوي. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كوردى. سوندا قايىرحاندى سۇمىرەيتىپ، الاياق ەتىپ كورسەتەدى. بۇل شىندىققا جاناسپايدى. وسى ماسەلەنى قايتادان قاراۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل ارادا ۇلكەن ادىلەتسىزدىكتەر جاتىر. ءبىز ونى ءالى ورنىنا قويامىز.

Cۇحباتتاسقان ءورازالى بايمۇرات
«جاس قازاق» گازەتى، №27, 10.08.2009