باسى

قازاق ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋى جانە جەكە مەملەكەت رەتىندە ءوز اياعىنان قاز تۇرىپ قالىپتاسۋى بۇرىنعى بىرپارتيالىق وكتەمدىكتىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە قىزمەت جاسايتىن سان الۋان ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن بەرلە قىزمەت جاساۋىنا كەڭ دە، داڭعىل جول اشتى. كوپپارتيالىلىق جۇيەگە وتكەن شاعىمىزدا رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ ماقسات-مۇددەلەرىن، تالاپ-تىلەكتەرىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قىزمەت جاساعان ساياسي پارتيالار قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوڭعى جىلدارداعى سايلاۋ ناۋقاندارىنىڭ ناتيجەسى كورسەتكەندەي، ۇلتتىق سانادا قانداي دا ءبىر ساياسي پارتيانىڭ وڭ بەينەسىنىڭ پايدا بولۋى سايلاۋدا العان داۋىستاردىڭ سانىنا تىكەلەي بايلانىستى. سول سەبەپتى، ساياسي پارتيالاردىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋدا ۇكىمەتتىك باعدارلامالار مەن ەلى ىشىندە تۋىنداعان پروبلەمالار قازاقستاندىق پارتيالاردىڭ ءتيىمدى ساياسي ءيميدجىن قالىپتاستىرۋدا باستى ءرول وينايتىندىعى جاسىرىن ەمەس. وسىعان بايلانىستى ەلىمىزدە ارنايى ءبىر سالاعا نەمەسە جالپى حالىققا ارناپ قابىلدانعان باعدارلامالاردىڭ جۇيەلى ورىنداۋىن قاداعالاۋ مەن وعان اتسالىسۋ ەكى باسقا دۇنيە. مىنە، ۇكىمەت تاراپىنان قابىلداعان بارشا باعدارلامالار بويىنشا ەلىمىزدەگى التى بىردەي پارتيا اتسالىسىپ جاتىر. ونىڭ قانداي ءتيىمدى ناتيجە بەرىپ جاتقاندىعىن جۇرت كورىپ ءوز باعاسىن بەرۋدە. جانە قازىرگى ساياسي قوزعالىستاعى ساقا پارتيالار مەن ءوز جۇمىسىن توقتاتقان ساياسي پارتيالاردىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى اياسىنداعى تاريحىمىزداعى العاشقى يميدجدىك قادامدارىنا توقتالا كەتەيىك.

جاڭادان قۇرىلعان قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن ساياسي پارتيالار قوعامدىق-ساياسي ءومىردى دەموكراتيالاندىرۋ، ساياسي ءار الۋاندىق، حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى الەۋم. توپتاردىڭ مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋ، تۇراقتى الەۋم.-ەكون. دامۋعا قول جەتكىزۋ ماقساتىندا كەڭىنەن قىزمەت جاسادى. 1990 ج. 1 ناۋرىزعا قاراي رەسپۋبليكادا 100-گە جۋىق قوعامدىق ۇيىم قىزمەت ىستەپ تۇردى. ولاردىڭ قاتارىندا: “دوستاستىق” ازاماتتىق قوزعالىسى، “فورۋم” قوعامى، “ينيتسياتيۆا” الەۋمەتتىك-ساياسي بىرلەستىگى، “قازاق ءتىلى” قوعامى، قازاق ۇلتتىق مادەنيەتى اسسامبلەياسى، ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار اسسوتسياتسياسى، “بىرلەسۋ” تاۋەلسىز كاسىپوداعى، “جەلتوقسان” قوعامدىق كوميتەتى، “بىرلەستىك” ازاماتتىق قوزعالىسى، سونداي-اق قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ءىرى ەكولوگيالىق ۇيىمدارى – يادرولىق جارىلىسقا قارسى “نەۆادا-سەمەي” حالىقارالىق قوزعالىسى، “ارال-ازيا-قازاقستان” حالىقارالىق قوعامدىق كوميتەتى، ەكولوگيالىق ءبىلىم قورى، رەسپۋبليكالىق “حح عاسىر ەكولوگياسى”، “جاسىل مايدان” ەكولولوگيالىق اسسوتسياتسيالارى، ت.ب. بولدى. حالىق اراسىندا كەڭىنەن قولداۋ تاپقان “نەۆادا-سەمەي” قوزعالىسى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ قولداۋىمەن 1989 ج. قازاندا سەمەي پوليگونىنداعى يادر. سىناقتاردى توقتاتۋعا قول جەتكىزدى. قىزمەتى تاريحي-اعارتۋ سيپاتىنداعى بىرلەستىكتەردەن “اقيقات”، “مەموريال”، “ادىلەت” تاريحي-اعارتۋ قوعامدارى، “جەرۇيىق” تاريحي-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى جۇمىس ىستەدى. قوعامدىق ۇيىمدار مەن قوزعالىستار رەسپۋبليكادا ەكولوگيانى قورعاۋ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىندا كۇرەسۋ ماقساتىندا ساياسي ساحناعا شىعىپ، قوعام ومىرىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. 90-جىلدارى قۇرىلىپ، قىزمەت جاساعان قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى قاتارىندا ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ىسىندە ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىمەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى قازاقستان-امەريكا بيۋروسى، “قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق دامۋى”، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى اسسوتسياتسياسى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى دەموكراكتيالىق كوميتەت، ت.ب. بولدى. قازاقستاندا ءار ءتۇرلى وداقتار مەن قورلار دا بەلسەندى قىزمەت جاسادى. مىس.، قازاقستاننىڭ اگرارلىق (شارۋالار) وداعى، قازاقستان جاستار وداعى، ارحيتەكتورلار، كينەماتوگرافيستەر، جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر، كومپوزيتورلار وداقتارى، قازاقستاننىڭ ەركىن كاسىپوداقتارىنىڭ كونفەدەراتسياسى، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قورى، بەيبىتشىلىك قورى، عىلىمعا جاردەمدەسۋ قورى، “بوبەك” بالالار قايىرىمدىلىق قورى، قىلمىسپەن كۇرەستى قورعاۋ قورى، جول ءجۇرۋ قاۋىپسىزدىگى قورى، ت.ب. قازاقستاننىڭ ايەلدەر قوزعالىسى قاتارىندا بەلسەندى قىزمەت اتقارعان قازاقستاننىڭ مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق ليگاسىمەن قاتار، الماتى فەميدا ليگاسى، “قازاقستاننىڭ كاسىپكەر ايەلدەرى”، سونداي-اق، ارداگەرلەر ۇيىمدارىنىڭ اراسىندا – ارداگەرلەردىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيىمى، ساياسي جازالاۋ قۇرباندارىنىڭ قازاقستاندىق اسسوتسياتسياسى، “چەرنوبىل” قوعامى، دەنە مۇشەلەرىندە كەمىستىگى بار ادامداردىڭ بىرلەستىكتەرى قاتارىندا – “سپەشيال وليمپيكس”، زاعيپتاردىڭ سپورت جونىندەگى اسسوتسياتسياسى، ت.ب. بولدى. قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستاردىڭ ىشىنەن “ازات” (1990 ج. 1 شىلدە), “پوكولەنيە” (1992 ج. 24 قاراشا), “لاد” (1993 ج. مامىر), “ازامات” ازاماتتىق قوزعالىسى (1996 ج. 20 ءساۋىر) كەڭ كولەمدى قىزمەتىمەن ەرەكشەلەندى. قازاقستاندا قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ ليبەرالدىق قوزعالىسى (1997 ج.، مامىر), “قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن” (1998 ج.، اقپان) جاستار قوزعالىسى، “قازاقستان – 2030 ءۇشىن” (1998 ج.، 6 قازان) قوعامدىق قوزعالىسى، “ورلەۋ” (1998), “اق جول” قوعامدىق قوزعالىستارى (1998), قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى قوعامدىق بىرلەستىگى (2002), ت.ب. قۇرىلدى.

قازاقستانداعى ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر الەۋمەتتىك ادىلدىك، دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام، ۇلتارالىق جانە ازاماتتىق كەلىسىم ورناتۋعا جاردەمدەسىپ، قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋىنا، وزەكتى قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. وسى قوسىلعان ۇلەستىڭ ىشىندە رەسمي تىركەلگەن پارتيالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ونى ولاردىڭ جۇرت اراسىنداعى وسى 30 جىل ىشىندە قالىپتاسقان ساياسي ءيميدجى  جان-جاقتى تانىتىپ وتىر.

ساياسي يميدج ماسەلەسى كوبىنە جۇمىسسىزدىق، ءبىلىم بەرۋ، ەتنوسارالىق تاتۋلىق جانە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قانات جايۋىنا قاتىستى. پارلامەنتتەگى جانە وعان ەنبەي قالعان پارتيالاردىڭ سايلاۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ىستەگەن ىستەرى ارقىلى تانىلىپ، بەت-بەينەسى مەن بەدەلىن قالىپتاستىرادى https://abai.kz/post/91718  .

كەزىندە «قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ-مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەلباسىمىز  ەلدىڭ قازىرگى زامانعى ساياسي جۇيەسىن دامىتۋداعى نەگىزگى ءرولدى ساياسي پارتيالار اتقارۋى ءتيىس ەكەندىگى اتاپ وتكەن بولاتىن. وندا: «قازىرگى كەزەڭدە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باسىم مودەلى قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ وڭتايلى نىسانى رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇمكىن. ول بارلىق باسقا ساياسي پارتيالار ءۇشىن سايلاۋعا قاتىسۋعا، پارلامەنتكە وتۋگە جانە بارلىق ساياسي پروتسەستەرگە قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ ايتىلادى.

بۇل پىكىردىڭ استارىندا قازاقستانداعى كوپپارتيالىلىق جاعدايىندا ساياسي پارتيالاردىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولاتىندىعى جاتىر. ساياسي پارتيالار قازىرگى دەموكراتيالىق قوعامنىڭ بازالىق ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ازاماتتىق قوعام مەن مەملەكەت اراسىنداعى دەلدالدىڭ ءرولىن ورىنداي وتىرىپ، پارتيا سوتسيۋمدى رەتتەۋ تەتىگىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. پارتيا قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر جىكتەرىنىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرۋمەن قاتار، وسى مۇددەلەردى قالىپتاستىرۋعا قاتىسادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz