كوپ ۇزاماي ەڭ قاسيەتتى قۇندىلىعىمىز – ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ تورقالى تويىن اتاپ وتەمىز. وسىدان وتىز جىل بۇرىن ءبىز سانالى تۇردە، ءوز دۇنيەتانىمىمىز بەن بولمىسىمىزدىڭ نەگىزى رەتىندە بوستاندىق پەن ازاتتىققا تاڭداۋ جاسادىق. بۇگىنگە دەيىنگى بۇل مەرزىم  ادامزات تاريحى ءۇشىن قاس-قاعىم عانا ءسات بولعانىمەن، وردا بۇزار جاسقا ەندى تولعان تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن ول – ۇلكەن بەلەس، اسقارالى اسۋ.

مۇندايعا تەك رۋحى كۇشتى، بىرلىگى بەكەم جۇرت قانا قول جەتكىزە الادى. 

ارعىدا ساق، عۇن بابالارىمىز، بەرىدە قاھارمان تۇرىك اتالارىمىز الاساپىران زاماندارداعى الاقۇيىن داۋىلدارعا توتەپ بەرىپ، ۇلى دالادا ۇلىق ۇلىس قۇردى. تالاي جۇرت الاپات سوعىستار مەن ارپالىسقان ايقاستاردا ۇدەرە كوشىپ، بورداي توزىپ، تاستاي ۇگىلىپ، قۇمداي شايىلىپ كەتكەن زامانداردا قازاقتار تۇرىك جۇرتىنىڭ اتا قونىسىن، قارا شاڭىراعىن ساقتاپ قالدى.

دانا بابالارىمىز ءوزىن عانا ەمەس، ادال عۇرپىن، دارحان كوڭىلىن، تازا ءتىلىن، اسەم ءانى مەن قوڭىر كۇيىن، مايەكتى مادەنيەتى مەن باي ادەبيەتىن قوسا ساقتاپ، ۇرپاعىنا اماناتتاي ءبىلدى. تامىرىن دا، تاريحىن دا، كۇش-قۋاتىن دا ۇلى دالادان الاتىن، كوپتەگەن ەتنوس وكىلدەرى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدە، بەرەكە-بىرلىكتە بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان  ءدال وسىنداي ەلدىڭ ۇلى مەن قىزى بولۋ – ءار قازاقستاندىقتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان شەكسىز باقىت.

ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ايتۋلى وقيعالارعا تولى عاسىرلار توعىسىندا ەلىمىزدى باسقارۋ ماعان ۇلكەن سەنىممەن قاتار زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەدى. مەن ءوزىم باسشىلىق ەتكەن وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويىنا تۋعان حالقىمنىڭ سەنىمىن اقتاۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمدى ايانباي جۇمسادىم.

ەرلىك پەن ەلدىكتى تۋ ەتكەن، جاسامپازدىقتى جالاۋ ەتكەن حالقىمىزدىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرعانىنىڭ وتىز جىلدىق تورقالى تويى قارساڭىندا تاۋەلسىزدىكتەن تاعىلىم الۋ ءۇشىن بۇگىن تۋعان حالقىممەن وي ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمان-ماعىناسى تۋرالى ءتۇرلى عىلىم وكىلدەرى وزىنشە تۇجىرىم جاسايتىنى انىق. بىراق ءبىر نارسە اقيقات، ول – اتا-بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سان عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى، حالىقارالىق قۇجاتتارمەن بەكىتىلىپ، ماڭگىلىككە بەرىلگەن سىيى.

تاۋەلسىزدىككە بارار قيىن جولدارداعى سانسىز كوپ شايقاستار مەن كوتەرىلىستەردە قانشاما قاھارمان بابالارىمىز شەيىت بولدى. ولاردى ەسكە الۋ، قۇرمەتتەۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سوندىقتان ءبىز جاڭا زاماندا قانتوگىسكە جول بەرمەي، قاسيەتتى كيەمىز – تاۋەلسىزدىككە سابىر مەن توزىمدىلىك، اقىل مەن پاراسات ارقىلى قول جەتكىزدىك.

مەن ميلليونداعان ادامدى قانعا بوكتىرىپ، قيساپسىز مول قيىندىقتاردان تۇراتىن XX عاسىردىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتار قاتىسپاسا دا، پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعىمەن تىل جۇمىسى ءۇشىن اسكەرگە شاقىرىلدى. وتارشىل وكىمەتتىڭ وكتەمدىگى مەن زۇلىمدىعى حالىقتى اشىندىرىپ، ءتوزىمىن تاۋىستى. سول كەزدەگى جەتىسۋ ولكەسىنىڭ قارقارا، قاستەك، سامسى وڭىرىندە بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە مەنىڭ اتا-بابالارىم دا قاتىستى.

بۇدان كەيىنگى قازاق دالاسىن قانعا بوكتىرگەن ازامات سوعىسى دا حالقىمىزعا قيساپسىز مول قاسىرەت اكەلدى. اشارشىلىقتىڭ ەكى بىردەي تولقىنى – 1921-22 جىل مەن 1930-32 جىلدارداعى سۇرقيا ساياسات سالدارىنان ورناعان زۇلمات كەزىندە قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى قىرىلدى. ەل ەسىن ەندى جيناي باستاعان وتىزىنشى جىلدار سوڭىندا ستاليندىك قاندى رەپرەسسيا ۇلتىمىزدىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارىن جالماپ كەتتى، سونىمەن بىرگە قاتارداعى قاراپايىم ازاماتتار دا قاندى قاساپتان امان قالمادى.

ارينە، مەن بۇل وقيعالاردىڭ ءبارىن كوزىممەن كورمەسەم دە، اكەم مەن انامنىڭ وزەگىن مۇڭ مەن زار ورتەپ، جانارىن جاسقا شىلاپ وتىرىپ ايتقان سوزدەرىنەن، ازاتتىق جولىندا شەيىت بولعان ارۋاقتارعا ارناپ، كۇبىرلەپ وقىعان دۇعالارىنان ەستىپ-ءبىلىپ، كوكىرەگىمە ءتۇيىپ ءوستىم. كەيدە ويلايمىن: قازاق دەگەن نە دەگەن ءتوزىمدى حالىق؟! كونبەسكە كونىپ، شىداماسقا شىداعان. بولاشاعى بۇلدىر بولعان كۇننىڭ وزىندە ساعىن سىندىرماي، كەلەشەكتەن ءۇمىتىن ۇزبەگەن. قيىندىق اتاۋلىعا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ۇزدىكسىز العا جىلجىعان.

ادامزات تاريحىنا ەڭ قاندى قىرعىن رەتىندە ەنگەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قۇرامداس بولىگى – ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارلى كۇندەرى، بالا بولسام دا، ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى. ءسابي كەزىمدى ەسكە العاندا ءار ۇيدەن مايدانعا اتتانعان اعالارىم، ەر-ازاماتىنىڭ ورنىن جوقتاتپاي، «ءبارى دە جەڭىس ءۇشىن» دەپ، بەل شەشپەي ەڭبەك ەتكەن انالارىم مەن جەڭگەلەرىم، قارشاداي كۇنىنەن وگىزگە جەگىلگەن سوقامەن جەر جىرتىپ، ماساق تەرىپ، ەڭبەكپەن كوزىن اشقان قاتارلاستارىم ەسكە تۇسەدى. مەنىڭ ەڭبەك تاقىرىبىنا ءجيى ورالاتىنىمنىڭ ءبىر سىرى دا بالالىعىن سوعىس ۇرلاعان سول اۋىر كۇندەردەن قالعان ەستەلىكتە بولسا كەرەك.

ادامدى قانداي قيىندىقتان دا امان الىپ شىعاتىن قۇدىرەت ەڭبەك ەكەنىن مەن ءسابي كەزىمنەن-اق سەزىندىم. كەيىنگى جاستارعا ۇنەمى «ەڭبەك ەت، وتباسىڭدى اسىرا، ەلىڭە قىزمەت قىل: ءوزىڭ دە تابىستى بولىپ، وتانىڭنىڭ دا قۋاتى ارتادى» دەيتىنىم سوندىقتان.

سوعىستان سوڭعى كەزەڭدەگى تىڭ يگەرۋ، مەتالل قورىتۋ، بولات بالقىتۋ – حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءدال ورتاسىندا جۇردىك. ءسوتسياليزمنىڭ ارتىقشىلىعىن دا، كەمشىلىگىن دە كوردىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان جەتپىس جىلدىقتىڭ ناتيجەسى ءبىزدىڭ ەلدىڭ پايداسىنا شەشىلگەن جوق.

XX عاسىر باسىندا الاش قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى «ءالحامدۇللا، التى ميلليون حالىقپىز» دەگەن ەكەن. پاتشالىق رەسەيدەگى 1913 جىلعى رەسمي ساناق بويىنشا، دالا ولكەسىندە، تۇركىستان ولكەسىندەگى قازاقتاردى قوسپاعاندا، 5 ميلليون 597 مىڭ حالىق تۇرعان. دەمەك، احاڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى – كۇمان كەلتىرمەيتىن اقيقات. ال ارادا جارتى عاسىرداي ۋاقىت وتكەندە كسرو-دا 1959 جىلى وتكىزىلگەن ساناقتا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 2 ميلليون 787 مىڭعا دەيىن كەمىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ نەبارى 30 پايىزىن عانا قۇراعان.

مەن 1989 جىلى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ سايلاندىم. ءدال سول جىلى وتكىزىلگەن كسرو-نىڭ ەڭ سوڭعى حالىق ساناعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى نەبارى 40,1% عانا ەدى.

ازات ەلىمىزدىڭ جاستارى تاۋەلسىزدىككە بارار جولدىڭ قانداي ازاپتى بولعانىن، قانداي قۇرباندىقتار مەن سىناقتار – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، ازامات سوعىسى، اشارشىلىقتىڭ الاپات ەكى تولقىنى، قۋعىن-سۇرگىن مەن رەپرەسسيالار، ۇلى وتان سوعىسى، تىڭ يگەرۋ جىلدارىنداعى جاپپاي قونىس اۋدارۋدىڭ زاردابى ارقىلى جەتكەنىمىزدى ءبىلۋى كەرەك. مۇنىڭ ءوزى وتكەن تاريحتى قاستەرلەپ، ودان ساباق الۋ ءۇشىن قاجەت. مەنىڭ «تاۋەلسىزدىك – بابالار قانىمەن كەلگەن كيەلى قۇندىلىق» دەيتىنىم وسىدان.

مەن وتىز جىل بويى حالقىمدى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، قايراڭعا قالدىرماي، الەمدىك وركەنيەتتىڭ الدىڭعى شەبىنە، دۇنيەدەگى ەڭ دامىعان 40 ەلدىڭ قاتارىنا قوستىم. وسى جىلدار ىشىندە الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ەڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىن مەڭگەرگەن جاڭا ۇرپاق قالىپتاستى. جاڭا ەلوردامىز سالىندى. ەڭ ۇلكەن تابىسىم دا، ەڭ ۇلكەن باقىتىم دا وسى دەپ سانايمىن.

ءبىز، اباي اتامىز ايتقانداي، «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باستىق». سونىڭ ارقاسىندا كوپ سالالار مەن باعىتتار بويىنشا وزگەلەردەن وزىپ كەتتىك. ەندى وسىنىڭ ءمان-جايىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ، بۇرىن كوپ ايتىلا بەرمەيتىن كەيبىر دەرەكتى حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنعىم كەلەدى.

كەڭەس وداعى سىندى الىپ يمپەريا وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى تاريحشىلار قاۋىمى «توقىراۋ» دەپ ايدار تاققان كۇردەلى كەزەڭگە اياق باستى. تەك جوعارى بيلىك بەكىتكەن جوسپار مەن قوسىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن كەڭەستىك ەكونوميكا، جالاڭ وي، جاداعاي پىكىرلى كوممۋنيستىك يدەولوگيا قوعام دامۋىن تىعىرىققا تىرەدى.

توقىراۋ كەزىندە ەل ەكونوميكاسىندا ورىن العان مۇشكىل ءحالدى قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە باسشىلىق قىزمەت اتقارعان 70-جىلداردىڭ سوڭىندا ايقىن اڭعارا باستادىم. ال مەن قازاق كسر ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان 80-جىلدارى جاعداي ءتىپتى اسقىنىپ تۇرعان بولاتىن.

م.س.گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋى» توقىراۋعا بەلشەسىنەن باتقان قوعامعا سەرپىلىس اكەلە المادى، كەرىسىنشە كوپسوزدىلىككە، جاپپاي جارنامالىق ۇراندارعا جول بەرىلدى. ەكونوميكالىق بازيس جاسالماي، اسىعىس باستالعان «بەتبۇرىس» جىلدار بويى قوردالانعان پروبلەمالاردى ودان ءارى ءورشىتىپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزدى.

كسرو-دا بولعان العاشقى دەموكراتيالىق سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە ىرىكتەلگەن حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى سەزى 1989 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارىندا ءوتتى. بۇل كەزدە مەن رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسى بولاتىنمىن. الىپ وداق ەكونوميكاسىندا ورىن العان مۇشكىل جاعدايدى اشىق ايتۋعا تۋرا كەلدى.

كرەملدىڭ سەزدەر سارايىنىڭ تريبۋناسىنان مامىردا سويلەگەن ءسوزىمدى قاز-قالپىندا كەلتىرەر بولساق، وندا بىلاي دەگەن ەكەم: «...قىزمەتتىك مىندەتىم بويىنشا پراكتيكالىق ەكونوميكا ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ جۇرگەن مەنىڭ ايتارىم: ءبىز بۇگىندە ەل ەكونوميكاسىنداعى شىنايى جاعدايدى ناقتى بىلمەيمىز. وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەر: كسرو مەملەكەتتىك ستاتيستيكا كوميتەتى دەرەكتەرى بويىنشا، ەلدەگى ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى ارتقان، بىراق سورەلەر بوس. جوسپارلار ورىندالۋدا، ال ەكونوميكا احۋالى ناشارلاپ بارادى. نەگە؟ مۇنداي «نەگەلەر» تىم كوبەيىپ كەتتى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەكونوميكاداعى داعدارىستىڭ قانشالىقتى تەرەڭدەپ كەتكەنىن انىقتاپ، ونى ەڭسەرۋدىڭ ايقىن جولىن تابۋىمىز كەرەك-اق.

ون ەكىنشى بەسجىلدىق جوسپارى توقىراۋدىڭ ەڭ توزعان داستۇرلەرى نەگىزىندە جاسالدى».

ارينە، ەكى كۇننىڭ بىرىندە «قايتا قۇرۋ»، «بەتبۇرىس»، ءتىپتى «جەدەلدەتۋ» دەپ ۇرانداتىپ جاتقان م.گورباچەۆقا «ون ەكىنشى بەسجىلدىق توقىراۋدىڭ ەڭ ناشار ءداستۇرى نەگىزىندە جاسالدى» دەگەن ءسوز ۇناي قويعان جوق. ءتىپتى رەگلامەنتپەن شەكتەگىسى كەلگەندەي سىڭاي تانىتتى. بىراق زالدىڭ دۇركىرەتە قول سوققانى ونىڭ مەنى توقتاتۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.

«شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەندەي، ەندى تارتىنىپ قالۋعا بولمايتىنىن سەزگەندىكتەن، قازاقستاندا قالىپتاسقان اۋىر جاعدايدى دا ايتۋعا تۋرا كەلدى: «ۆەدومستۆولىق وكتەمدىك الەمدىك نارىقتا زور سۇرانىسقا يە شيكىزات رەسۋرسىنا باي رەسپۋبليكامىزدىڭ ءوز الەۋمەتتىك دامۋىندا اۋىر حالگە تۇسۋىنە، ەكولوگيالىق داعدارىس شەگىنە كەلىپ تىرەلۋىنە  اكەپ سوقتىردى. ىدىس-اياق دۇكەنىنە كىرىپ كەتكەن ءپىلدىڭ كەبىن كيگەن مينيسترلىكتەر ارالدىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى. ەكىباستۇز دالانى كۇلگە بوكتىرۋدە. مۇناي ءوندىرىپ جاتقاندارعا ونىڭ تۇك قايىرى بولماي تۇر. ءتۇرلى پوليگون ءۇشىن مالشىلار ورىستەرىنەن ايىرىلدى، ال ونىڭ وتەمى تۋرالى مۇلدە ءسوز جوق».

ءسوزىمدى اياقتاپ، زالعا قاراسام، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى گ.ۆ.كولبيننىڭ ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن ەكەن. بىراق ەل مۇددەسى، حالىق تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن مۇنداي ساتتەردە ايانىپ قالۋعا بولمايتىن ەدى.

وداقتىڭ كەتەۋى كەتىپ، ىرگەسى سوگىلە باستاعان كەيىنگى ەكى جىل ىشىندە قالىپتاسقان ناقتى جاعداي ءتىپتى ۋشىعىپ كەتتى.

كەيىن زەرتتەۋشىلەر «ەگەمەندىك شەرۋى» دەپ ايدار تاققان ۇدەرىسكە 1989 جىلى الدىمەن بالتىق ەلدەرى كىرىسىپ، كاۆكاز ەلدەرىندە جالعاستى دا، ارتىنان بۇكىل كەڭەس وداعىن قامتىدى. 1990 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن وداق قۇرامىنداعى 15 رەسپۋبليكا تۇگەلدەي ءوز ەگەمەندىگىن جاريالاپ ۇلگەرگەنىمەن، ەستونيا، ليتۆا جانە لاتۆيا ەلدەرىنەن باسقا 12 رەسپۋبليكا ءالى وداق قۇرامىندا بولاتىن.

م.س.گورباچەۆ قانشالىقتى جانتالاسا قيمىلداپ، وداقتى ساقتاپ قالۋعا ارەكەت ەتكەنىمەن، كسرو-نىڭ ودان ءارى ىدىراۋىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كەلەسى 1991 جىلدىڭ 18-21 تامىزىندا ايگىلى «تامىز بۇلىگى» بولدى. بۇل كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ دارمەنسىزدىگىن كۇللى الەمگە تانىتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1991 جىلدىڭ تامىز-جەلتوقسان ايلارىندا قالعان رەسپۋبليكالار تۇگەلدەي ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتتى.

ساياساتتىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، گورباچەۆ پەن ەلتسيننىڭ تەكەتىرەسى شەگىنە جەتىپ، ءبىر كەزدەرى تەمىردەي تارتىپكە نەگىزدەلگەن ورتالىقتاعى باسشىلىقتان بەرەكە كەتكەن سول تۇستا قازاقستان تاراپىنان جىبەرىلگەن جالعىز قاتەلىكتىڭ ءوزى ورنى تولماس تراگەدياعا اكەپ سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

ءبىز اشۋدى اقىلعا، اسىعىستىقتى سابىرعا جەڭدىرىپ، ۇنەمى ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، اڭىسىن اڭدۋمەن بولدىق. ماعان باتىلىراق قيمىلداۋ ءۇشىن بۇكىلحالىقتىق ماندات كەرەك ەدى. وسىلايشا 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا ەل تاريحىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلىپ، وندا حالىقتىڭ 98%-دان استامى قولداۋ ءبىلدىردى. بۇل ماعان قانات ءبىتىرىپ، ەركىن قيمىلداۋىما جول اشتى.

سايلاۋدان 2 كۇن وتكەندە – 3 جەلتوقساندا الماتىعا م.حوفف باستاعان ەۋروپا پارلامەنتىنىڭ ۇلكەن دەلەگاتسياسى كەلىپ، قازاقستاننىڭ جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتى رەتىندە مەنى رەسمي ساپارمەن بريۋسسەلگە كەلۋگە شاقىردى. بۇل دا بىزگە ۇلكەن دەمەۋ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قولداۋ بولدى.

ءبىز تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋعا دايىندىقتىڭ سوڭعى، شەشۋشى كەزەڭىنە دە كەلىپ جەتتىك. 8 جەلتوقساندا ب.ن.ەلتسين، ل.م.كراۆچۋك جانە س.س.شۋشكەۆيچتىڭ قاتىسۋىمەن بەلورۋسسيانىڭ بەلوۆەجەسىندە وتكەن كەزدەسۋدە كەڭەس وداعىنىڭ «حالىقارالىق قۇقىق پەن گەوساياسي جاعداي سۋبەكتىسى» رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى تۋرالى مالىمدەمە جاريالاندى. مەن ەلتسينمەن، كراۆچۋكپەن، شۋشكەۆيچپەن جۇزدەسۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە ماسكەۋگە ۇشتىم، مۇنداي كەزدەسۋ كۇنى بۇرىن جوسپارلانعان ەدى، بىراق شاقىرىلعان ۇشەۋى دە كەلمەي قالىپ، كەزدەسۋ بولماي قالدى.

بۇدان كەيىن كەڭەس جانە شەتەلدىك ءباسپاسوز وكىلدەرىمەن ماسكەۋدە وتكىزگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا: «كسرو قۇرامىنا ەنگەن بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ، ولاردىڭ تەز ارادا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولۋىنا كومەكتەسۋ كەرەك»، – دەگەن پىكىرىمدى ورتاعا سالدىم.

جەلتوقساننىڭ 12-13 جۇلدىزىندا اشحابادتا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارىمەن باس قوسىپ، جاعدايدى سارالاي كەلىپ، ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا تەڭ قۇقىلى مۇشە بولۋعا ءازىر ەكەندىگىمىز جونىندە ورتاق مالىمدەمە جاسادىق. ەرتەڭىندە كوپتەن كۇتكەن كۇن تۋىپ، جوعارعى كەڭەستىڭ 1991 جىلعى 14 جەلتوقسانىندا وتكەن 12-شاقىرىلعان 7-سەسسياسىنىڭ تالقىلاۋىنا «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ شىعارىلدى.

ەلىمىزدىڭ جەتەكشى زاڭگەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن الدىن الا سارالانىپ، ساراپتامادان وتكىزىلىپ، قاپىسىز دايارلانعان زاڭ بىردەن-اق ماقۇلدانۋعا ءتيىس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە وزگە رەسپۋبليكالار مۇنداي زاڭدارىن الدەقاشان قابىلداپ قويعان. بىراق جاعداي ءبىز كۇتكەننەن باسقاشالاۋ بولىپ شىقتى.

جوعارعى كەڭەس زالىندا ۆيتسە-پرەزيدەنت ە.م.اسانباەۆ قاتىسىپ وتىرعانىمەن، مەن تالقىلاۋدى كابينەتىمدەگى بايلانىس ارقىلى ءجىتى باقىلاپ وتىردىم. ءالى ەسىمدە، كۇن ءتارتىبى جاريا ەتىلىسىمەن-اق ءبىر دەپۋتات: «ءبىز كىمنەن جانە نەدەن تاۋەلسىزدىك العالى وتىرمىز؟! ءوزىمىز 70 جىل بويى سوگىپ كەلە جاتقان رەسەي يمپەرياسى ۇلگىسىمەن ەندى قازاق يمپەرياسىن قۇرۋعا ۇمتىلىپ جاتقان جوقپىز با وسى؟», – دەپ ارانداتۋشىلىق پيعىلداعى سۇراعىن باستاپ كەتتى.

كوپ ۇزاماي تاعى ءبىر دەپۋتات ونى قوستاي ءتۇسىپ: «ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت جاريالاۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋدامىز. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ 17 ميلليون حالىقتىڭ تەڭ جارىمى – ءورىستىلدى قاۋىم بوتەن مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى بولىپ شىعا كەلمەك. جولداستار، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى عوي», – دەدى.

ال ەندى ءبىر «حالىق قالاۋلىسىنىڭ»: «تەك قازاق قانا قازاق كسر-ءىنىڭ نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولا الاتىنى جونىندەگى ۇسىنىستى ماعان قاتىستى العاندا ازاماتتىق تەڭقۇقىلىققا جاسالعان قيانات دەۋگە بولا ما، جوق پا؟»، – دەگەن سۇراعىنا وراي دەپۋتات س.سارتاەۆ وعان قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى «مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە ۇلتارالىق كەلىسىم ءتىلىن قاتار مەڭگەرگەن ادام» بولا الاتىنى جونىندە زاڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي جازۋلى ەكەنىن ەسكەرتتى.  

مەن ادەيى، ەتيكا ساقتاپ جانە ول ۋاقىتتىڭ الىستا قالعانىنا، زامان-تورەشى ءبارىن الدەقاشان ءوز ورنىنا كەلتىرگەنىنە بايلانىستى قازىر ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋدى ءجون كورمەدىم.

ارينە، ولاردىڭ مۇنداي «باتىل» سويلەۋىنىڭ ار جاعىندا قولتىعىنا سۋ بۇركەتىن سىرتقى كۇشتەردىڭ بار ەكەنىن دە بىردەن اڭعاردىم. بىراق ماعان قاتەلەسۋگە دە، اشۋعا بوي الدىرۋعا دا بولمايتىن ەدى. سول كەزدەگى جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتتارى، ەل اعالارى، بەلگىلى زاڭگەر، عىلىم قايراتكەرلەرى س.زيمانوۆ، س.سارتاەۆ، ءا.كەكىلباەۆ، م.قوزىباەۆ، ءو.جولداسبەكوۆ، ت.ب. دەپۋتاتتاردىڭ ورنىقتى، دالەلدى جاۋاپتارىنا قاراماستان، زاڭ جوباسىن ەكى كۇن بويى تالقىلاعان دەپۋتاتتار ورتاق مامىلەگە كەلە المادى.

تالقىلاۋ ابدەن تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە 16 جەلتوقسان كۇنى تۇستەن كەيىن مەن جوعارعى كەڭەسكە كەلىپ، دەپۋتاتتارعا ءمان-جايدى ءوزىم ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ بۇل شەشىمىن بۇكىل قازاقستان حالقى، كۇللى الەم جۇرتى كۇتىپ وتىرعانىن بىلايشا جەتكىزدىم: «بۇل زاڭدى قابىلداۋىمىز كەرەك، ويتكەنى جالعىز ءبىز عانا قالدىق. كوپۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ الدىندا ءبىزدىڭ ارىمىز تازا. بۇل – بارلىعى ءار سوزىنە ۇڭىلە وتىرىپ وقيتىن ماڭىزدى زاڭ. مەنىڭ سايلاۋالدى باعدارلامام، ءبىز شەشكەلى وتىرعان بارلىق ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنى – وسى.  باستى ماسەلە – مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى. ارتىق شۇيلىگۋدىڭ،  ەشقانداي ءمان-ماڭىزى جوق سوزدەردى قوسۋدىڭ قاجەتى جوق. زاڭدى وسى كۇيىندە باسىم كوپشىلىك داۋىس ارقىلى قابىلداۋ كەرەك دەپ سانايمىن. بارشاڭىزدان وسىعان بەيىلدىلىك بىلدىرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن».

وسى سوزدەن كەيىن قارسى سويلەگەن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرازى ساباسىنا ءتۇسىپ، زاڭ جوباسى كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى. بۇل ءبارىمىز كوپتەن كۇتكەن ايشىقتى مەزەت، تاريحي وقيعا ەدى. تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. الدىن الا ويلاستىرۋمەن، زور ۇيىمداستىرۋشىلىقپەن، قاپىسىز دايىندىقپەن جۇزەگە استى.

ءبىز تاۋەلسىزدىككە بەيبىت جولمەن قول جەتكىزسەك تە، وعان بارار جولدا بابالار قانى از توگىلگەن جوق. تاۋەلسىزدىك سول كيەلى قاننىڭ وتەۋى ەدى. مەن مۇنىڭ ءبارىن ءبىز سەنگەن، تاربيەلەگەن بۇگىنگى جاس ۇرپاق ءبىلسىن، ساناسىنا ءسىڭىرسىن دەپ ادەيى جازىپ وتىرمىن.

تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ وڭاي ەمەس، ونى بۇكىل الەمگە مويىنداتۋ ودان دا قيىن ەدى. مەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ وسىنداي بيىك دەڭگەيدە مويىندالۋىن دا الدىن الا ويلاستىرىپ قويعان ەدىم.

بىرنەشە اي بۇرىن ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى كەلىسۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ەلىمىزگە رەسمي ساپارمەن اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى دج.بەيكەردىڭ ءوزى كەلدى. بۇل ونىڭ قازاقستانعا ەكىنشى ساپارى بولاتىن. وسى ۋاقىت ىشىندە ەكەۋمىز ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن دوستىق قاتىناس ورناتىپ ۇلگەرگەن ەدىك. اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتىنا جاۋاپتى تۇلعا قازاقستاندى تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋىمەن، تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتادى. بۇل اقپاراتتى ونىمەن بىرگە كەلگەن شەتەلدىك جۋرناليستەر قاۋىمى اقش پەن باتىس ەلدەرىنە سول ساتتە-اق تاراتىپ جىبەردى.

وقيعالار اعىنى قارقىن الا ءتۇستى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋ ءۇشىن 21 جەلتوقسان كۇنى رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، ازەربايجان، ارمەنيا، مولدوۆا جانە قازاقستان پرەزيدەنتتەرى باس قوسقان كەزدەسۋدە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويىلدى. سامميت قازاقستان تاراپىنىڭ باستاماسىمەن الماتىدا ءوتتى. بۇل ءبىر كەزدەرى «كسرو قۇرامىنا ەنگەن رەسپۋبليكالاردىڭ ەندىگى تاعدىرى قالاي بولادى، كىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋى مۇمكىن؟» دەگەن الەم مەملەكەتتەرىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن ساپ تيىپ، دوستاستىق مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلەستىگى پايدا بولدى.

تاۋەلسىزدىك وسىنداي «تار جول، تايعاق كەشۋلەر» مەن «سوقتىقپالى، سوقپاقتى زامانداردان» امان ءوتىپ، ءوزىنىڭ ارنالى جولىن تاپتى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ ءبىز بەرەكە-بىرلىككە، ىنتىماققا، ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن دىنارالىق كەلىسىمگە نەگىزدەلگەن ساياساتتى جۇزەگە اسىردىق. بۇل ەلىمىزدى ۇزدىكسىز ءوسۋ مەن وركەندەۋگە باستادى. وسىنىڭ قادىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك.  «بىرلىگى بار ەل وزادى»، – دەيدى دانا حالقىمىز.

ءبىز دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەندە ءوزىمىز سياقتى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان گرۋزيا، ازەربايجان، ارمەنيا مەملەكەتتەرىندە، وكىنىشكە قاراي، سوعىس ءورتى تۇتانىپ، پريدنەستروۆە مولدوۆادان ءبولىنىپ كەتتى. تاجىكستاندا ازامات سوعىسى ءورشىپ، باۋىرلاس قىرعىز ەلىندە دۇركىن-دۇركىن دۇمپۋلەر مەن قاقتىعىستار ورىن الىپ، سول جىلدارى باستالعان كەلىسپەۋشىلىكتەر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپ قانا قويعان جوق، ەكونوميكاسىن دا تۇرالاتىپ، جىلدار بويى العا دامۋىن تەجەدى. ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى وسى كۇنگى جانجالدىڭ توركىنى دە توقسانىنشى جىلداردان كەلە جاتقان الاۋىزدىقتاردان باستالدى.

ىنتىماعى جاراسقان ەلدىڭ تابىسى تاسىپ، ابىرويى اسادى. بەرەكەسى قاشقان ەلدىڭ قۋاتى كەمىپ، قۇتى قاشادى. وتىز جىل ىشىندە ءبىز عاسىرلارعا بەرگىسىز دامۋ جولىنان وتتىك. اۋىز تولتىرىپ ايتار تابىستارىمىز دا از ەمەس.

تاۋەلسىزدىك جاريالاعان سوڭ جۇيەلى ساياسي رەفورمانى قولعا الدىق. وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن بۇگىنگى بارلىق جەتىستىكتەرىمىزگە بەرىك زاڭنامالىق ىرگەتاس بولىپ قالانعان اتا زاڭىمىز – جاڭا كونستيتۋتسيامىزدى قابىلدادىق. بۇكىل حالىق بولىپ تالقىلاعان بۇل قۇجات ەل دانالىعى مەن ىنتىماعىنىڭ، بەرەكە-بىرلىكتىڭ ىرگەتاسىنا اينالدى.

دۇنيەدە ەكونوميكالىق دامۋ مەن دەموكراتيانىڭ الۋان فورماسى بولسا دا، ونىڭ ءدال سول كۇيىندە كوشىرىپ الا قوياتىن ورتاق ۇلگىسى جوق. ءبىز الەمدىك تاجىريبەنى قورىتىپ، ءوز ەرەكشەلىكتەرىمىز بەن مۇمكىندىكتەرىمىزدى ەسكەرىپ «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىن تۇزدىك. وندا بەلگىلەنگەن مەجەلى كورسەتكىشتەردى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداعان سوڭ حالىقتىڭ قولداۋىن تاپقان «قازاقستان – 2050» باعدارلاماسىن جاسادىق. الەمدىك ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار «قازاقستان جولى» دەپ جوعارى باعا بەرگەن ۇلت دامۋىنىڭ داڭعىل جولىنىڭ وزەگىن ءدال وسى قوس ستراتەگيا قۇرايدى.

ءبىزدىڭ جۇرت – تامىرىن جەتى قات جەر استىنا جىبەرگەن الىپ بايتەرەكتەي ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىن عاسىرلار بويى ۇلى دالا توسىنەن العان بايىرعى حالىق. بابالارىمىز بىزگە مۇرا قىلىپ ۇلانعايىر جەر قالدىردى. بىراق ول كەشەگى پاتشا زامانىندا دا، كەڭەس وداعى تۇسىندا دا حالىقارالىق قۇجاتتارمەن رەسىمدەلمەدى.

جالپى ۇزىندىعى 14 مىڭ شاقىرىمدىق ءبىزدىڭ شەكارامىزدىڭ بارلىق بويلىعىنا قاتىستى سىندارلى كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋ وڭاي مىندەت بولعان جوق. بۇعان باسشىلىعى العاشقى كۇندەردەن-اق ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە، سونداي-اق شەكارامىزدى ناقتىلاۋ ىسىنە قولداۋ بىلدىرگەن ەكى ۇلى كورشىمىزدىڭ – رەسەي مەن قىتايدىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەنىن ايتا كەتۋىم كەرەك. ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ رەسەي فەدەراتسياسىمەن اراداعى ۇزىندىعى 7500 شاقىرىم بولاتىن ورتاق شەكاراسى دوستىق پەن سەنىم بەلدەۋىنە اينالدى. قحر-مەن شەكتەس 1700 شاقىرىمدىق شەكارامىز بويىنشا دا تاريحي ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلدى. بۇل جايت شەكارا ماسەلەسى بويىنشا وزگە دە كورشىلەس ەلدەردىڭ سىندارلى ۇستانىمدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. 

ءبىز رەسەيدىڭ جانە ونىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.ءپۋتيننىڭ، قىتاي باسشىلىعىنىڭ تاريحىمىزداعى سول ماڭىزدى ساتتە كورسەتكەن قولداۋىنىڭ ءاردايىم قادىرىن ءبىلىپ، ريزاشىلىقپەن ەستە ۇستاۋعا ءتيىسپىز. 

 كەلىسسوز بارىسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تاراپتاردىڭ مۇددەسىنە دەگەن قۇرمەت احۋالىن  قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءبىز جۇيەلى تۇردە حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار جاساسىپ، مەملەكەتتىك شەكارامىزدى تۇپكىلىكتى ايقىنداپ الدىق. سولايشا، بابالار اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن جانە كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز ۇرپاعىمىزدىڭ الدىنان بۇدان دا اۋىر قيىندىقتار شىقپاۋى ءۇشىن تۇيتكىلدەر مەن كەدەرگىلەردىڭ ءبارىن ەڭسەرىپ، قولعا الىنعان ءىستى اقىرىنا دەيىن جەتكىزدىك.

جەر دەگەننەن شىعادى. كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق جەرىنىڭ ءار تۇسى جانتۇرشىگەرلىك اتوم جارىلىستارى جاسالعان ءتۇرلى اسكەري پوليگوندار مەن بازالارعا، زەرتحانالارعا اينالدى. تەك ءبىر عانا سەمەي پوليگونىندا 456 يادرولىق، تەرمويادرولىق جارىلىس جاسالدى. ونىڭ 116-سى اشىق اتموسفەرادا جارىلىپ، حالقىمىزعا وراسان زور زياندى زارداپتار اكەلدى. قازاقستان عالىمدارىنىڭ ەسەبىنشە، سەمەي پوليگونىندا جارىلعان اتوم بومباسىنىڭ جالپى قۋاتى حيروسيماعا تاستالعان بومبادان ەكى جارىم مىڭ ەسە ارتىق ەكەن. مەن وسى تاجال پوليگونىن 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا جاپتىم.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتالارعا ارنالعان 1216 يادرولىق وقتۇمسىق بولدى. بۇل الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق الەۋەت ەدى.

ءبىز اتوم قارۋىنان ءوز ەركىمىزبەن باس تارتىپ، بۇكىلالەمدىك يادرولىق قارۋسىزدانۋ كوشىن باستادىق. بۇل – قازاقستاننىڭ جاھاندىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا قوسقان تەڭدەسسىز ۇلەسى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعاندا ءبىزدىڭ ءوز ۆاليۋتامىز دا جوق ەدى. الەمدىك قارجى نارىعىن مۇقيات زەرتتەي كەلىپ، ۇلتتىق تەڭگەمىزدى دە دەر كەزىندە اينالىمعا ەنگىزدىك.

«قامدانعان قاپى قالمايدى» دەيدى حالقىمىز. ەرتەڭىن ويلاعان ەل عانا وزادى. بولاشاق ۇرپاعىمىز ەشتەڭەدەن تارىلماۋى ءۇشىن ۇلتتىق قور مەن التىن-ۆاليۋتا قورىن جاساقتاپ، وعان مول قارجى جيناقتادىق. ءدال وسى مول قاراجات پاندەميا كەزىندە بىزگە كومەك بولدى.

ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە تاريحىمىزدا ءوز اۋقىمدىلىعى مەن قيىندىعى جونىنەن بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جوبانى جۇزەگە اسىرۋ – سارىارقانىڭ تورىنە، ەركە ەسىلدىڭ بويىنا ەل قوندىرىپ، جاڭا دا اسەم ەلوردا سالۋ مارتەبەسى بۇيىردى.

استانانىڭ قارىشتاپ دامۋى ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىنىڭ وركەندەپ وسۋىنە سەرپىن بەردى. شىمكەنت حالقىنىڭ سانى ميلليوننان اسقان رەسپۋبليكالىق دەربەس ءۇشىنشى قالا قاتارىنا قوسىلدى. ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە تۇركىستان كەيىنگى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي وزگەرىپ، اسەم شاھارلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرى مەن ءىرى قالالارىن دا ءدال وسىنداي بولاشاق كۇتىپ تۇر دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.

ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا-اق مەن قازاقستانعا ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭارتۋ جانە شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىم. بىراق تەك ءۇشىنشى ونجىلدىقتىڭ باسىنا قاراي، رەسۋرس پەن تاجىريبە جيناقتاعان سوڭ عانا ءبىز بۇل قيىن ءىستى جۇزەگە اسىرا الدىق.

ءبىز يندۋستريالاندىرۋعا جانە ءوز ونەركاسىپ بازامىزدى دامىتۋعا  يەك ارتتىق. سول ماقساتپەن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ ءۇش باعدارلاماسى قابىلداندى، 9 تريلليون تەڭگە سوماسىنداعى 1500 جوبا ەنگىزىلدى. قازاقستان بۇرىن وندىرىلمەگەن ونىمدەر – ەلەكتروۆوز، اۆتوبۋس، اۆتوموبيل، تەمىرجول ۆاگوندارى، ترانسفورماتورلار جانە باسقا دا  500-دەن استام ءونىم ءتۇرىن شىعارا باستادى.

جولدار مەملەكەتتىڭ كولىك سالاسىنىڭ قان تامىرى قىزمەتىن اتقاراتىنى بەلگىلى.  نەبارى 10 جىل ىشىندە ءبىز 14 مىڭ شاقىرىم اۆتوموبيل جولىن جانە 2,5 مىڭ شاقىرىم تەمىرجول سالدىق، ءىرى اۋەجايلاردىڭ ءبارىن، تەڭىز بەن قۇرلىق پورتتارىن قايتا جاڭعىرتتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە تەڭىزگە شىعاتىن جولى بولماعان قازاقستان ەۋروپا ەلدەرىنە، پارسى شىعاناعىنا، ءۇندى، اتلانت جانە تىنىق مۇحيتقا تىكەلەي شىعۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى جانە ەۋرازيالىق ترانسكونتينەنتالدى كولىك كوپىرىنە اينالدى.   

تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باستى بايلىعى – ادام. مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگى دە، التىن دىڭگەگى دە – قازاقستان حالقى. مەن بويىمداعى قۋات، قىزمەتىمدەگى تاجىريبە، ويىمداعى ءنار – ءبارى-ءبارىن حالقىما قىزمەت ەتۋگە جۇمساپ كەلەمىن.

سول ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان بەرى تاعدىر تالايىمەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلعان ميلليوننان استام قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە الدىردىم. بۇل ايتار اۋىزعا عانا وڭاي. جەر بەتىندە حالقىنىڭ سانى ميلليونعا جەتپەيتىن قانشاما مەملەكەت بار. ءبىز وسىنشاما قانداستارىمىزدى شەت ەلدەردەن الدىرىپ قانا قويماي، باسىنا – باسپانا، وزىنە – جۇمىس، ۇرپاعىنا ءبىلىم بەردىك. بۇل ءىس ءالى دە جالعاسىن تابا بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلى ىشىندە كوپتەگەن قيىندىقتى ەڭسەرىپ، ۇلانعايىر تابىستارعا قول جەتكىزدى. الدا الار اسۋلارىمىز بەن باعىندىرار بيىكتەرىمىز دە، ىقتيمال سىن-قاتەرلەر دە از ەمەس.

مىنە، ەكى جىلدان بەرى دۇنيە ءجۇزى الاڭ كۇي كەشۋدە. كوروناۆيرۋس دەرتىنەن تۋىنداعان پاندەميا الەمدىك ەكونوميكانى عانا ەمەس، ءوندىرىس پەن ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدى، عىلىم مەن تەحنولوگيا دامۋىن، جالپى ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن ايتارلىقتاي وزگەرتتى. ەڭ الدىمەن، ادامزاتقا ورتاق ىندەت دامۋ دەڭگەيىنە قاراماستان ەل مەن ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن تەحنولوگياسىن جاقىنداستىرىپ، ءبىر-بىرىمەن ىنتىماقتاستىرا باستادى. سونىڭ نەگىزىندە جاڭا جاھاندىق ەكونوميكالىق پاراديگما قالىپتاستى.

جاقىندا نوبەل سىيلىعىنىڭ ءتۇرلى عىلىم سالاسىنداعى لاۋرەاتتارىنىڭ ۇلكەن ءبىر شوعىرى «ءبىزدىڭ عالامشار، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الەم مەملەكەتتەرىنە ۇندەۋ جاساپ، پاندەميا ادامزات دامۋىنا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن اپات بولىپ ەنگەندىگىن اتاپ كورسەتىپ، ونىمەن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىرلەسە كۇرەسۋى كەرەكتىگىن العا تارتتى. ولار: «ەگەر وسى بەسجىلدىقتا ترانسفورماتسيالىق شارالار قابىلدانباسا، ادامزاتتىڭ بولاشاعىنا اۋىر قاتەر تونەتىن بولادى... قوعامنىڭ ەڭ كەدەي جانە مارگينالدانعان توپتارى مەيلىنشە ءالسىز جىكتەر كۇيىندە قالا بەرەدى»، – دەدى.

بۇل مەنىڭ وسىدان تۋرا 30 جىلداي بۇرىن، 1992 جىلدىڭ 5 قازانىندا، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مىنبەسىنەن ايتقان ۇسىنىستارىممەن استاسىپ جاتىر. ءبىز سول كەزەڭنىڭ وزىندە الەمنىڭ ەڭ باي مەملەكەتتەرىنىڭ اسكەري-سوعىس ماقساتىنا قاراستىراتىن شىعىندارىنىڭ 1%-ىن ءبولۋ ارقىلى ادامزاتقا ايتىپ كەلمەيتىن، توتەنشە اپاتتارعا قارسى كۇرەسۋدىڭ حالىقارالىق قورىن جاساۋدى ۇسىنعان ەدىك. اڭگىمە ول كەزدە بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى تۋرالى بولعان ەدى، بىراق، بىرىنشىدەن، ماڭىزدىسى يدەيا جانە ۇجىمدىق ارەكەتتەستىكتىڭ تەتىگى بولاتىن، ەكىنشىدەن، ءتۇرلى ەلدەردە تاۋلىك سايىن جۇزدەگەن-مىڭداعان ادامدى باۋداي ءتۇسىرىپ جاتقان پاندەميانىڭ سوعىستان نەسى كەم؟

ەگەر ءدال سول كەزدە مەن ۇسىنعانداي قور جاسالعان بولسا، قازىرگى پاندەميا جاعدايىندا كەدەي مەملەكەتتەرگە كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسۋگە جانە ونىڭ زياندى زارداپتارىن جويۋعا باعىتتالعان شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا مول مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى.

پاندەميا الەمدى جاڭا كۇشكە، جەتەكشى تەندەنتسيالار مەن الداعى قاۋىپ-قاتەرلەرگە نەگىزدەلگەن جاڭا گەوساياسي ترانسفورماتسياعا باستادى. تۇتقيىلدان كەلگەن ىندەتكە قارسى كۇرەستە جۇرتقا اقپارات پەن ساندىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن جاڭا تەحنولوگيا كومەك قولىن سوزدى. بۇل ەڭبەك نارىعىنا ايتارلىقتاي جاڭا وزگەرىستەر اكەلدى.

ەكونوميكا بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى كريستوفەر پيسساريدەس ءتورتىنشى يندۋستريالىق رەۆوليۋتسيا بارىسىندا روبوتتار بىرتىندەپ ادامدار قىزمەت ەتەتىن ماماندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن الماستىراتىن بولادى دەگەن بولجام جاساعان ەدى. سول بولجام ەندى كەلدى. جاھاندىق تەحنولوگيالاندىرۋ ناتيجەسىندە قازىردىڭ وزىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيا، روبوت تەحنيكاسى، سينتەتيكالىق بيولوگيا، بيونيكا، نانوتەحنولوگيا، جاساندى ينتەللەكت سالاسىندا بۇرىن ساناعا دا سىيمايتىن رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتىر. الەمدە بيوينجەنەر، روبوت تەحنيكاسى ينجەنەرى، كيبەرقاۋىپسىزدىك مامانى، نەيروماركەتولوگ، كوسموبيولوگ، ۋربانيست-ەكولوگ، بيوفارماكولوگ، اگروكيبەرنەتيك، مەتەوەنەرگەتيك سياقتى جاڭا ماماندىقتارعا سۇرانىستار بارعان سايىن ارتا تۇسۋدە.

ءبىز كەزىندە «ەحرو-2017» كورمەسىن وتكىزىپ، جاسىل ەنەرگەتيكاعا كوشۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن قابىلدادىق. بۇگىندە بۇكىل الەم بالامالىق ەنەرگەتيكانى – جەل ەنەرگياسى، گەليوەنەرگەتيكا، گيدروەنەرگەتيكا، بيوەنەرگەتيكا، گەوتەرمالدى ەنەرگەتيكا سالالارىن قارقىندى دامىتۋ ۇستىندە. وسى ۇدەرىستەن قالماۋىمىز كەرەك.

جاھاندىق جاڭا ترەندتەردىڭ قاتارىندا بولۋ ءۇشىن ءبىز  «بولاشاق» باعدارلاماسىن جاساپ، جاستارىمىزدى   الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىتتىق. ال قاراجات جەتكىلىكسىز بولعان وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى ءبىز ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ اقىسىن، ءجۇرىپ-تۇرۋى مەن كۇنكورىسىن تولەپ بەردىك. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل يگىلىگى ءۇشىن 15 مىڭنان استام مامان دايارلاندى. ولار ءوز وتانىنىڭ قامقورلىعىن سەزىنىپ، ەلگە قىزمەت ەتىپ، ءبىزدىڭ ءۇمىتىمىزدى اقتايدى دەپ سەنەمىن.

كەيىننەن الەمدىك دەڭگەيدەگى جوعارى وقۋ ورنى – نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى جەلىسى، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى ستارتاپتارعا ارنالعان «استانا-حاب» حالىقارالىق تەحنوپاركى اشىلدى. ءبىزدىڭ جاستار وسىنداي ىلگەرىشىل وزگەرىستەردىڭ كوش باسىندا بولۋى قاجەت.

وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك بيلىك اۋىستى. ماعان: «اتا زاڭىمىزدا سىزگە ەشقانداي شەكتەۋلىلىك جوق. سوڭعى سايلاۋدا حالىقتىڭ 98%-ىنا جۋىعىنىڭ قولداۋىنا يە بولدىڭىز. قىزمەتىڭىزدى اتقارا بەرىڭىز»، – دەۋشىلەر از بولعان جوق. بىراق ءار نارسە ءوز رەتىمەن بولۋى كەرەك.

وتىز جىلعا جۋىق ەل باسقارعان كەزىمدە مەن جانىما قانشاما ازاماتتى سەرىك ەتىپ، كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەدىم. سولاردىڭ ىشىندە ۇكىمەت باسقارعان، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە جاھاندىق ساياساتقا جەتىكتىگىن تانىتقان، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ قاسىمنان تابىلعان ناعىز پاتريوت، جوعارى بىلىكتى كاسىپقوي تۇلعا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتى پرەزيدەنتتىك قىزمەتكە ۇسىندىم. سايلاۋدا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ونى قولدادى. وسىلايشا، ءبىز حالقىمىزدىڭ اۋىزبىرلىگىن، ساياساتتاعى ساباقتاستىعىمىزدى كۇللى الەم قوعامداستىعىنا تاعى ءبىر قىرىنان تانىتا بىلدىك.

حالىقتان كىم اسىرىپ ايتقان؟! «ديىرمەننىڭ تاسىنداي دوڭگەلەنگەن دۇنيە» ءبىر ورنىندا تۇرمايتىنى بەلگىلى. پرەزيدەنت اۋىسادى، بىراق تاۋەلسىزدىك ماڭگىلىك بولۋى كەرەك. ءار قازاقستاندىق الداعى ۋاقىتتا ونىڭ تۇعىرىن نىقتاپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، ابىرويىن اسىرۋعا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ تۇپكى ماقساتى وسىندا. ەڭ باستىسى – ەلىمىز امان، ۇرپاعىمىز ازات. ءبىز الاقانعا سالىپ وسىرگەن سول ازات ۇرپاق ەندىگى جەردە «مەن قازاقستانىما نە بەرەمىن؟» دەگەندى ويلاۋى كەرەك.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ تولاعاي تابىستارىمىز ارقىلى تاۋەلسىزدىككە سەنبەگەندەردى يلاندىردىق، كونبەگەندەردى قاتارىمىزعا تارتتىق، الەم مويىنداعان ابىرويلى مەملەكەتكە اينالدىق.

تاۋەلسىزدىك تە باقىت سياقتى، باعالاعان ادامنىڭ، ايالاعان قوعامنىڭ قولىنا تۇراقتايدى. حالقى تاتۋ، ەكونوميكاسى قۋاتتى، ساياسي جۇيەسى تۇراقتى، مارتەبەسى بيىك، ابىرويى اسقاق قازاقستاننىڭ بولاشاعى كەشەگىدەن كەمەل، بۇگىنگىدەن نۇرلى ەكەندىگىنە كامىل سەنەمىن.

تاۋەلسىزدىككە بەرىك ىرگەتاس بولىپ قالانعان بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇراتى – ەرلىك پەن ەلدىگىمىزدەن كۇش-قۋات الىپ، ءاردايىم العا باسا بەرەيىك، اعايىن!

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

Abai.kz