قۇدايشىلدىعىن ايتار بولساق، نازارباەۆ داۋىرىندەگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق جەتىستىگى قوماقتى بولدى. ارينە، «اتتەگەن-اي» جەرلەرى دە از بولعان جوق. مۇندا توقاەۆ داۋىرىنە مۇراعا قالعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى اتاۋعا بولادى. بۇل وداق قازاقستاندى رەسەيگە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بايلاپ-ماتاپ بەرگەنمەن پارا-پار تىرلىك. سونىڭ كەسىرىنەن رەسەي ازاماتتارى قازاقستانعا ەشقانداي شەكتەۋسىز كەلىپ، ەڭبەك نارىعىنداعى جاعدايدى كۇن وتكەن سايىن كۇردەلىلەندىرىپ بارادى. مۇنداي جاعدايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە توندىرەر قاتەرى دە سالماقتى. دەمەك، جاڭا قازاقستاندا قازاق ديپلوماتياسىنىڭ باعىت-باعدارىن قايتا قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ەلىمىزدىڭ الداعى بولاشاعىنا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە جانە الەمدىك ارەناداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا ءوز ستراتەگيامىزدى قايتا قاراۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن سياقتى. مۇمكىن، بيلىكتەگىلەرگە جانە جاڭا قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق باعىت-باعدارىن جاساۋشىلارعا مىسقالداي بولسا دا پايداسى تيەر دەگەن ۇمىتپەن «قىتاي رەفورماسىنىڭ  باس جوبالاۋشىسى» دەن ءسياوپيننىڭ قىتاي ديپلوماتياسىنداعى تىڭ رەفورماسى حاقىنداعى زەرتتەۋىمدى ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.  

قكپ بيلىككە كەلگەن سوڭ عالامدىق ساياساتتاعى ۇستانىمىن 3 ءتۇرلى كەزەڭگە بولۋگە بولادى:

• ءبىرىنشى. 50-60 جىلدارداعى ماو تسزەدۋڭنىڭ «ەكى لاگەر» تەورياسى. كەيىن قىتاي مەن كەڭەس وداعى قاتىناسى تىعىرىققا تىرەلىپ، جاۋلىققا ۇلاسقان سوڭ، سوتسياليستىك  لاگەردىڭ توز-توزى شىعىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن بولاتىن;

• ەكىنشى. 70-جىلدار عالامشاردى ءۇش ءتۇرلى الەمگە جىكتەۋ تەورياسى قالىپتاستى;

• ءۇشىنشى. دەن سياوپيندىك قالىپ. باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تەورياسى دەپ اتالدى.

بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «قازىر الەمدە ءىس جۇزىندىك جانە ەڭ باستى ماسەلە بۇكىل عالامدىق ستراتەگيالىق ماسەلەنىڭ ءبىرى -   بەيبىتشىلىك ماسەلەسى. ەندى ءبىرى – ەكونوميكالىق ماسەلە. ونى دامۋ ماسەلەسى دەپ قاراستىرۋعا دا بولادى. مەن بەيبىتشىلىك ماسەلەسىن باتىس پەن شىعىستىڭ ماسەلەسى، ال دامۋ ماسەلەسىن وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك ماسەلەسى دەپ اتار ەدىم. قورىتا ايتقاندا، بۇنى ءتورت سوزبەن باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك دەپ اتاعان ءجون بولادى»، - دەدى.

باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تەورياسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى حالىقارالىق قاتىناستا ساياسي ويلاۋ جۇيەسى مەن ەكونوميكالىق ويلاۋ جۇيەسىن لايىقتى تۇردە ءبولىپ قاراۋدى كوزدەيدى. باتىس پەن شىعىستىڭ قاتىناسى بەيبىتشىلىككە ۇمتىلۋ ارقىلى سوعىستى بولدىرماۋ. بۇل جەردە دەن ءسياوپيننىڭ نەگىزگى ستراتەگياسى الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ ارقىلى الپاۋىت ەلدەردىڭ باسا بيلەۋىنە جول بەرمەۋ. ءبىر كەزدەرى قىتاي پرەمەرى جوۋ ىنلاي ۇنەمى دارىپتەيتىن بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس ءپرينتسيپى نەگىزىندە الەمدىك گەوساياساتتىڭ جاڭا ءتارتىبىن ورناتۋ، سول ارقىلى قىتايعا دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋدىڭ جاڭا ديپلوماتيالىق كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىن كوزدەيدى. ال وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك قاتىناسى دامىعان ەلدەر مەن دامۋشى ەلدەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى نەگىزىندە قۇرىلعان. بۇل جەردە دەن ءسياوپيننىڭ نەگىزگى ستراتەگياسى وڭتۇستىك ەلدەردىڭ ءوزارا بەرەكە-بىرلىگىن نىعايتۋ ارقىلى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى كەلىسسوزگە شاقىرتۋ. سول ارقىلى دامىعان ەلدەر مەن دامۋشى ەلدەر كۇللى جەر شارىندا قاتار دامۋدىڭ ورتاق مۇمكىندىكتەرىن ىزدەۋ ارقىلى عالامدىق ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.

ماو تسزەدۋڭنىڭ عالامشاردى ءۇش ءتۇرلى الەمگە جىكتەۋ تەورياسى تەك قانا وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك قارىم-قاتىناسى نەگىزىندە شەكتەلسە، دەن ءسياوپيننىڭ عالامدىق ساياساتتاعى كوكجيەگى باتىس پەن شىعىس قارىم-قاتىناسى نەگىزىندە كەڭەيىپ، قىتايدىڭ 80-جىلدارداعى باتىسقا دەن قويۋىنا نەگىز قالادى.

ماودىڭ ءۇش ءتۇرلى الەمگە جىكتەۋ تەورياسى قىتايدى تەك ءۇشىنشى دۇنيەگە جاتاتىن دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ ارقىلى ازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسىنداعى ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ ارقىلى ەكىنشى دۇنيەگە جاتاتىن ەلدەرمەن ىنتىماقتاسىپ، ءبىرىنشى دۇنيەگە جاتاتىن اقش پەن كەڭەس وداعى سىندى ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ باسا بيلەۋىنە قارسى تۇرۋدا اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە بولعانىمەن، سىرتقى قارىم-قاتىناستىڭ باسىمدىقتارىن تەك قانا ءۇشىنشى دۇنيەگە جاتاتىن دامۋشى ەلدەرمەن عانا شەكتەۋ قىتايدىڭ بولاشاق دامۋى ءۇشىن ايرىقشا ءتيىمسىز بولاتىن. بۇل ەڭ الدىمەن قىتايدىڭ ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىندەگى كەدەي دوستارىنىڭ الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىن كوبەيتىپ جىبەرەدى. ول ءوز كەزەگىندە قىتايدىڭ وسى زامانداعى دامۋىنا تۇساۋ بولادى. ال بۇگىنگى كۇندە قىتاي بۇكىل الەممەن، اسىرەسە، دامىعان باتىس الەمىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا ەرەكشە مۇددەلى. بۇل رەفورما مەن سىرتقا ەسىك اشۋدىڭ ەڭ باستى قاجەتتىلىگى.

ءۇش دۇنيەگە جىكتەۋ تەورياسىندا قىتاي ءوزىن بەيشارا، ءالسىز ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋ ارقىلى كۇشتىلەردەن بەلسەندى قورعانۋ ستراتەگياسىن قولدانىپ كەلدى. راس، سول داۋىردە قىتاي ەكونوميكالىق تۇرعىدان مەشەۋ دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتقاندىعى داۋسىز. بىراق ول ساياسي جانە اسكەري جاقتان سونشالىق بەيشارا كۇيدە ەمەس بولاتىن. ءتىپتى، الەمنىڭ تورتتەن ءبىر جان سانىن يەلەيتىن كوپتىگىمەن دە  اينالاسىنا ايبار شەگە الۋشى ەدى. ارينە، حالىقارالىق قاتىناستا بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءوز ىقپال-كۇشىن ارتتىرۋدا ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىندەگى ەسكى دوستارىمەن ىنتىماعىن ۇزبەگەنى ماقۇل. بىراق ول ءوز مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرى شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءتىپتى دە كەڭ اۋقىمدا حالىقارالىق ساحنادا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن زور مۇمكىندىگى بار ەكەندىگى داۋسىز. دەن ءسياوپيننىڭ باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تەورياسى قىتايدى الەمدىك ساحنادا ءۇشىنشى دۇنيەلىك شەڭبەردەن شىعىپ، بارىنشا دەربەس، يكەمدى ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن.

باتىس پەن شىعىس، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تەورياسى قىتايدى وسى ەكى ءتۇرلى قاتىناستا ءوز ورنىن ايقىنداۋعا يتەرمەلەيتىن. مۇندا قىتاي باتىس پەن شىعىس قارىم-قاتىناسىندا ءوزىن شىعىستىقتاردىڭ ساناتىنا جاتقىزادى. ال وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك قاتىناسىندا وزدەرىن وڭتۇستىكتىڭ قاتارىنان كورەدى. ول قىتايدىڭ حالىقارالىق رولىندە قوس ءرولدى قاتار ويناۋعا ءتيىس بولاتىن. مۇنىڭ قىتايعا قانداي پايداسى بار دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىندايدى. امەريكالىق ايگىلى ساياساتتانۋشى دجوناتان پوللاك ول تۋرالى: «نە سەبەپتى قىتاي ۆاشينگتون مەن ماسكەۋدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىندا سونشالىق ماڭىزدى رولگە يە، ال، الەمنىڭ باسقا ەلدەرى دە ونىڭ ءار قيمىلىن ءجىتى باقىلاپ وتىرادى؟ ونىڭ جاۋابى قىتاي ءوزىن كوبىندە قاۋىپ-قاتەر استىنداعى ەزىلىپ-جانشىلعان ەلدەردىڭ وبرازىندا كورسەتكىسى كەلەدى، بىراق ول ءوزىنىڭ الەمدىك گەوساياساتتاعى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە اسكەري تاسىلدەرىن شەبەر قولدانا بىلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە  قىتاي الەمدەگى بارلىق ەلدەر ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى ەلگە اينالارى داۋسىز»، - دەگەن بولاتىن.

شىنىندا، قىتايدىڭ ناقتى مايدانى ايقىن كورىنبەيتىن. بىراق،  وتە يكەمدى ديپلوماتيالىق ءرولى ونى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارى جانە 90-جىلداردىڭ باسىندا جان-جاقتىلى دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋداي بەيبىت ديپلوماتيالىق تابىستى ساياساتىنىڭ سىرى دەۋگە بولادى.

سوعىس قاۋپى سەيىلگەن جوق، بىراق دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ساقتانۋعا بولادى

دەن سياوپين ءداۋىرى باستالعاندا قىتاي عالامدىق گەوساياساتتى قالاي باعالاۋ كەرەك، سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر ما، الدە بەيبىتشىلىك باستى قۇندىلىققا اينالا الا ما، سىرتقى الەمگە قالاي قاراۋ ماسەلەسى ءبىر مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن ەڭ باستى تەتىك سانالادى. قىتايدىڭ سول كەزدەگى جان سانى اقش، جاپونيا، كەڭەس وداعى جانە تۇتاس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جان سانىنىڭ قوسىندىسىمەن پاراپار بولاتىن. ال ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قايىرشى حالدە دەسە دە بولادى. وسىنداي جاعدايدا  بەيبىت دامۋ ءۇشىن سوعىس پەن بەيبىتشىلىك ماسەلەسىنە بەيجاي قاراۋعا استە بولمايتىن ەدى.

قىتايدىڭ الەمدىك گەوساياساتقا نەگىزگى مەجەسى ماو تسزەدۋڭنىڭ داۋىرىندە «سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر. ەرتە باستان الاپات سوعىسقا قامدانۋ كەرەك» دەگەن ۇرانمەن ءومىر سۇرەتىن. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باسىندا «سوعىس قاۋپىنەن ساقتانۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ونى كەشىكتىرۋگە بولادى» دەگەن كوزقاراس ۇستەم ورىنعا شىقتى. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە دەن سياوپين ءوزىنىڭ جاڭا پايىمىن ورتاعا سالىپ: «سوعىس قاۋپى ءالى سەيىلگەن جوق. بىراق دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ساقتانۋعا بولادى»، - دەگەن ويىن ايتتى.

شىنىندا، سوعىس قاۋپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سەيىلمەپتى. ءتىپتى ول قازاقستاننىڭ ىرگەسىندە قولامتاسى قوزداپ، ءتۇتىنى بىقسىپ جاتىپتى. يمپەريانىڭ ەڭ سوڭعى ديكتاتورلارىنىڭ كوزى قۇرىمايىنشا، عالامدىق سوعىستان ساقتانۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن.

دەن ءسياوپيننىڭ پايىمداۋى مىنا شىندىقتارعا نەگىزدەلگەن بولاتىن. الەمدىك سوعىستى باستاۋعا تەك ەكى الىپ يمپەريانىڭ مۇمكىندىگى بار. ال ەندى كەڭەس وداعى مەن اقش ءبىر-ءبىرىن جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرەتىندەي قۇدىرەتكە يە. سول سەبەپتى ەكەۋارا تەررورلىق تەڭدىك قالىپتاسقان. ەشكىمنىڭ دە الدىمەن قارۋ جۇمساۋعا جۇرەگى داۋالامايدى. ودان قالسا، ەكەۋىنىڭ دە الەمدىك ستراتەگياسى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، سوعىستىڭ قۇيعىنىنا تەرەڭ باتىپ كەتتى. ەكى جاق تا قارۋلانۋ باسەكەسىن توقتاتپاعانىمەن، كەڭەس وداعى اۋىر داعدارىستىق جاعدايعا تاپ كەلدى. تاعى ءبىر الەمدىك سوعىس اشۋعا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. ءتىپتى كەلىسىمنىڭ جولدارىن ىزدەۋگە بەتتەپ بارادى. بۇدان تىس، الەمدە سوعىستى تەجەپ، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋشى كۇشتەر سوعىسقۇمارلاردان قۇدىرەتتى بولا تۇسۋدە.  يادرولىق سوعىستى اڭسايتىن اپەرباقان اقىماقتار ازايىپ كەلەدى. الەمدە جاڭا تەحنولوگيالىق توڭكەرىس قارىشتاپ دامۋدا، بولاشاقتاعى عالامدىق باسەكە نەگىزىنەن ەكونوميكا مەن عىلىم-تەحنيكانىڭ قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى بولادى. اسكەري قۋات ەكىنشى ورىنعا ىعىسادى. كەڭەس وداعى مەن اقش بۇل جاعدايلارمەن ساناسپاۋى مۇمكىن ەمەس.

بۇگىنگى پۋتيندىك رەسەيدىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى دە ەكونوميكا مەن عىلىم-تەحنيكانىڭ سوعىستا شەشۋشى فاكتور بولاتىندىعىن ەسكەرمەگەن اپەرباقاندىعىمەن بايلانىستى بولاتىن.

قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى سوعىسۋ ما، الدە بەيبىتشىلىك پە؟ تۇبىرىنەن العاندا، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋى عالامدىق تارتىپكە قالاي قاراۋدا جاتىر. قىتايدىڭ پوزيتسياسىنداعى وزگەرىس ونىڭ سىرتقى ديپلوماتيالىق ساياساتىنداعى جاڭارۋمەن بايلانىستى بولاتىن. اتاپ ايتقاندا، رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ، باسقا الەممەن بەيبىت، بەلسەندى قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ. بۇرىنعىداي ەسكى الەمدى توڭكەرىپ تاستاۋ دەگەن ستراتەگيا ەندى جۇرمەيدى. بۇل وزگەرىس قىتايدى الەمدىك توڭكەرىستەگى ءوز ميسسياسىنان تەرىس اينالدىرىپ، مەملەكەتتىڭ ناقتى مۇددەسىن شىعار ءتۇيىن ەتىپ ويلانۋعا ماجبۇرلەگەن بولاتىن.   وسىدان سوڭ، سىرتتان جاۋ ىزدەۋدە، باتىس الەمىنە بولعان جاۋلىق پيعىلدان اينىپ، كۇللى الەمگە قۇشاعىن اشاتىن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» دەگەن ۇستانىمعا  ناقتى بەت بۇردى. وسىعان سايكەس قىتاي اقپارات قۇرالدارىنداعى «يمپەرياليزم» دەگەن سياقتى قاتقىل يدەولوگيالىق تەرميندەر بىرتىندەپ قولدانىستان الىنىپ، «باسا بيلەۋ»، «زورلىقتى ساياسات»، «دامىعان ەلدەر» ، «اسا ءىرى ەلدەر» دەگەن سياقتى ءبىرشاما جۇمسارعان ساياسي تەرميندەر قولدانىسقا ەندى. سودان باستاپ، قاراپايىم حالىقتىڭ قۇلاعىنا دا «امەريكا - قاعاز جولبارىس»، «قانداي سوعىستان دا تايسالمايمىز»، «كۇللى الەمدەگى ەزىلگەن حالىقتى ازات ەتەمىز!» دەگەن سياقتى ساياسي ۇراندار قولدانىستان شىعىپ، بىرتىندەپ ۇمىتىلا باستادى. ونىڭ ورنىنا «قاجەت بولسا، ىبىلسپەن دە ءتىل تابىسايىق» دەگەن سياقتى كاپيتاليستىك الەممەن دە ەركىن بارىس-كەلىس جاساۋعا ەسىك اشىلدى.

دەن ءسياوپيننىڭ عالامدىق گەوساياساتقا باعىتتالعان دۇرىس پايىمى قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتىن سوعىسقا دايىندالۋدان بەيبىت كەلىسسوزگە قاراي بۇرىلىس جاساتتى. «سوعىس توڭكەرىستى تۋدىرا ما نەمەسە توڭكەرىس سوعىستى تەجەي مە؟» دەگەن سياقتى ماسەلە ەندىگارى دەن ءسياوپيندى قىزىقتىرمايتىن بولدى. ول ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى قىتايدىڭ دامۋى ءۇشىن بەيبىت جانە ورنىقتى حالىقارالىق ساياسي ورتا قاجەت. سول ارقىلى بارلىق نازاردى وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا اۋدارۋ قاجەت. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «قىتاي تىم كەدەي. ءوزىمىزدى دامىتۋ تەك بەيبىت ساياسي ورتا بولعاندا عانا مۇمكىن بولادى. بەيبىت ساياسي ورتاعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن الەمدەگى بارلىق بەيبىتشىلىك سۇيگىش كۇشتەرمەن بىرلەسۋگە ءتيىسپىز» - دەپ اتاپ كورسەتتى. بەيبىت ديپلوماتيالىق ساياسات بۇدان كەيىن تەك قانا  كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن ايتىلا سالاتىن ۇران ەمەس، قىتايدىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىنەن باستاۋ الاتىن ەڭ نەگىزگى ساياساتتارىنىڭ بىرەۋىنە اينالدى. سوعىس - ول ۋاقىتتى ۇرلاپ،  بايلىقتى سۋداي شاشاتىن  قورقىنىشتى اپات. اسكەرى كوپ، جەر كولەمى الىپ قىتاي ءۇشىن سوعىس سونشالىقتى قورقىنىشتى بولماۋى دا مۇمكىن. بىراق، سوعىس باستالىپ كەتسە، ونىڭ ءورتىن ءوشىرۋ وتە قيىنعا سوعادى. سونىمەن بىرگە ونسىزدا نەشە ون جىل بويى  ەكونوميكاسى تۋرالاعان قىتايدىڭ وسى زامانداندىرۋ ءۇردىسىن ودان بەتەر تۋرالاتىپ، ءتىپتى توقتاتىپ تاستايدى. بۇل ونسىز دا ءسىڭىرى شىققان قىتايدى تىعىرىققا تىرەپ، دامۋدىڭ بار مۇمكىندىگىنەن ايىرادى. كەرىسىنشە، جان-جاقتىلى بەيبىت ديپلوماتيالىق قاتىناستى دامىتىپ، كۇللى الەممەن بەلسەندى ىستەستىك ورناتقاندا عانا قىتايلىق وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى ءۇشىن شۇعىل قاجەت تەحنولوگيا مەن كاپيتالدى قولعا كەلتىرۋگە بولادى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz