ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى
امالسىز وتكەن جىلدارعا شو­لۋ جاساۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. ويتكەنى كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە سوكپ ورتالىق كوميتەتى بارلىق رەسپۋبليكالاردى اشسا الاقانىن­دا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. بارلىق بيلىك تۇتقاسى سولاردىڭ قولىندا بولدى.
مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى بولعانى دا بەلگىلى. سوندىقتان از ۇلتتىڭ ادىمىن اشتىرمادى. بۇل، اسىرەسە، سولتۇستىك وڭىردەگى اعا­يىن­دارعا وڭاي سوققان جوق. قان­شا­ما مەكتەپتەر جابىلدى.
ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. سوناۋ ءبىز الماتىداعى قازاق مەملەكەت­تىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستي­كا فا­كۋلتەتىن جاس مامان رەتىندە ءبى­تىرىپ كەلگەندە وبلىس ورتالىعىن­دا ۇل مەن قىزداردى انا تىلىندە وقى­­تاتىن جالعىز ءبىلىم ورداسى - ىبى­راي التىنسارين اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتى بولاتىن. مۇن­­­دا اۋداندار مەن اۋىلداردا­عى باۋىرلارىمىزدىڭ بالالارى جا­تىپ وقيتىن.
قالادا باسقا بىردە-ءبىر مەكتەپ جوق-تى. ءبارى دە سول تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى عوي. ءبىلىم ورداسى دا كو­بەي­دى. قازىر بىرنەشە وقۋ ورىن­دا­رى بار. ولارعا ەلباسىمىز وڭىرگە ساپارمەن كەلگەندە ءوزىنىڭ جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى.
قوستاناي سەكىلدى رەسپۋبلي­كا­مىزداعى تابيعاتى كوركەم، كاۋسار اۋاسى تازا ايماققا سوناۋ نيكيتا حرۋششەۆتىڭ كەزىندەگى تىڭ يگەرۋدىڭ بەلگىلى دارەجەدە كەرى ىقپالى تي­گەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا ال­ماس. سول ۋاقىتتا قىزدى-قىزدى­مەن قانشاما ارتىق جەرلەر جىر­تىلىپ، مال جايىلاتىن شا­بىندىقتار ازايىپ قالدى.

ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى
امالسىز وتكەن جىلدارعا شو­لۋ جاساۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. ويتكەنى كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە سوكپ ورتالىق كوميتەتى بارلىق رەسپۋبليكالاردى اشسا الاقانىن­دا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. بارلىق بيلىك تۇتقاسى سولاردىڭ قولىندا بولدى.
مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى بولعانى دا بەلگىلى. سوندىقتان از ۇلتتىڭ ادىمىن اشتىرمادى. بۇل، اسىرەسە، سولتۇستىك وڭىردەگى اعا­يىن­دارعا وڭاي سوققان جوق. قان­شا­ما مەكتەپتەر جابىلدى.
ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. سوناۋ ءبىز الماتىداعى قازاق مەملەكەت­تىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستي­كا فا­كۋلتەتىن جاس مامان رەتىندە ءبى­تىرىپ كەلگەندە وبلىس ورتالىعىن­دا ۇل مەن قىزداردى انا تىلىندە وقى­­تاتىن جالعىز ءبىلىم ورداسى - ىبى­راي التىنسارين اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتى بولاتىن. مۇن­­­دا اۋداندار مەن اۋىلداردا­عى باۋىرلارىمىزدىڭ بالالارى جا­تىپ وقيتىن.
قالادا باسقا بىردە-ءبىر مەكتەپ جوق-تى. ءبارى دە سول تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى عوي. ءبىلىم ورداسى دا كو­بەي­دى. قازىر بىرنەشە وقۋ ورىن­دا­رى بار. ولارعا ەلباسىمىز وڭىرگە ساپارمەن كەلگەندە ءوزىنىڭ جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى.
قوستاناي سەكىلدى رەسپۋبلي­كا­مىزداعى تابيعاتى كوركەم، كاۋسار اۋاسى تازا ايماققا سوناۋ نيكيتا حرۋششەۆتىڭ كەزىندەگى تىڭ يگەرۋدىڭ بەلگىلى دارەجەدە كەرى ىقپالى تي­گەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا ال­ماس. سول ۋاقىتتا قىزدى-قىزدى­مەن قانشاما ارتىق جەرلەر جىر­تىلىپ، مال جايىلاتىن شا­بىندىقتار ازايىپ قالدى.
سونىڭ زاردابىن اۋىلدىق جەر­دەگى كۇنىن مال اسىراپ، باعۋ ار­قىلى كورىپ وتىرعان قانداس­تا­رىمىز ايقىن سەزىنىپ جاتقانى دا اقيقات. قورالارىنداعى مالدىڭ باسىن وسىرەيىن دەسە جايىلىم تار.
ءوزىمىز ونى ەلدى-مەكەندەرگە ات باسىن بۇرعان كەزدەرىمىزدە سويلەس­كەن كىسىلەرىمىزدىڭ كوڭىل-كۇيلەرى مەن ءسوز ساپتاستارىنان سەزىپ ءجۇر­مىز.
سول تىڭ يگەرۋدىڭ كەسىرىنەن جەر­گىلىكتى حالىق ازشىلىققا اي­نالدى. وسى كوممۋنيستىك پارتيا­نىڭ باقىلاۋىندا بولعان ناۋقان­دا سىرتتان قيساپسىز ادامدار سۋ­داي اعىلعانى دا بەلگىلى. ولار­دىڭ اراسىندا تۇرمەدەن شىققان­دار، ودان-بۇدان قاشقاندار كەز­دەسكەن كورىنەدى.

ەسىمى بەلگىسىز ەلدى مەكەندەر كوپ
الگى تىڭ يگەرۋدىڭ ارقاسىندا ءوڭىر­دە ەگىستىك القاپتارى ارتقان­مەن، باسقا جەرگىلىكتى حالىققا اسا قاجەتتى تىلدىك، رۋحاني قۇندىلىق­تارىمىز اقسادى. مىنە، قازىر سول جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى قايتادان ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن جىل­دار كەرەكتىگى مەن جۇيكە جۇ­قار­تۋ قاجەتتىگىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر.
ماسەلەن، سول تىڭ يگەرۋ جىل­دارى ۋكراينا سەكىلدى ەلدەردەن كەلىپ تۇراقتاپ قالعان وزگە ۇلت وكىلدەرى وزدەرى ەڭبەك ەتكەن ەلدى-مەكەندەر كيەۆسكي، حاركوۆس­كي، سۋۆوروۆسكي سياقتى اتاۋ­لار­عا يە بولدى. ءتىپتى قايسىبىر اۋىلداردا ەرتەڭگى ۇكىلى ۇمىتتەرىمىز بولىپ تابىلاتىن وسكەلەڭ ۇرپاق وقىپ جاتقان مەكتەپتەر دە سولاي اتالادى.
قوستاناي وڭىرىندە كوپ جىل­داردان بەرى عۇمىر كەشىپ، قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقاندىقتان ءوزىم­نىڭ كوڭىلگە تۇيگەندەرىم دە جەت­كى­لىكتى.
كەز كەلگەن اۋدانعا ىسساپارعا شىعىپ، ۇلكەن جولعا تۇسسەڭىز، كو­زىڭىز وزگە تىلدە جازىلعان اتاۋلار مەن جازۋلاردان سۇرىنەدى. وسى ارادا بوس سوزگە سالىنباس ءۇشىن ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە كەتكەنىم ورىندى بولار.
ماسەلەن، قوستانايدان كورشى­لەس رەسەيگە دەيىن جالعايتىن اس­فالت جولمەن مەڭدىقارا، ۇزىن­كول سەكىلدى اۋداندارعا بارىپ كو­رى­ڭىزشى. الدىڭىزدان مەن مۇن­دالاپ تۇرعان سورموۆكا، مولو­كانوۆكا، نەچاەۆكا جانە باسقا دا اتاۋلاردى كورەسىز.
وبلىس ورتالىعىمەن ىرگەلەس جاتقان قوستاناي اۋدانىنىڭ ور­تالىعى زاتوبول كەنتىندە دە بولىپ تۇرامىن. سونداعى لەنين، 40 لەت وكتيابريا، ۆوروشيلوۆ، كالينين، كيروۆ، كومسومولسكايا، سوۆەتس­كايا، فرۋنزە، چاپاەۆ، موروزوۆ، كراسنوارمەيسكايا كوشەلەرى سول باياعىشا ءمىز باقپاي تۇر. ولاردىڭ بۇگىنگى ۋاقىت تالاپتارىنا ساي قاشان وزگەرەتىنىن ەشكىم دە تاپ باسىپ ايتا المايدى.
ونى ايتاسىز، سارىكول، قا­مىس­تى، فەدوروۆ اۋداندارى مەن رۋدنىي قالاسىندا وردجو­ني­كي­د­زە، ۋليانوۆ، كۋيبىشەۆ، سۆەردلوۆ، كارل ماركس، پرولەتارسكايا، دزەر­جينسكي سياقتى كوشەلەر دە بار. جالپى، وڭىردەگى امانگەلدى، جان­گەلدين سەكىلدى قازاقى اۋدانداردى ايتپاعاندا، بارلىق اۋداندار مەن قالالاردا قازاق ەلىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن اتتار مەن اتاۋلار كىمگە بولسىن بۇگىنگى تالاپ بيىگىنەن قاراعاندا كوزگە قوراش كورىنەتىنى ءسوزسىز.
اتالمىش ماقالانى جازباس بۇ­رىن قوستاناي وبلىستىق ءتىل­دەردى دامىتۋ باسقارماسى باستى­عىنىڭ ورىنباسارى قازىمبەك احمەتوۆپەن دە تىلدەستىك.
جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءمار­تە­بەسى ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەن ازامات بىلاي دەدى:
- شىنىندا، بۇل كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە وتە ورىندى. قا­زاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىلدان استى. وسى كەزەڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا دا بىرقاتار شارالار اتقارىلدى.
جەر-سۋ، كوشە اتتا­رى تاريحى­مىز بولعاندىقتان جاس ۇرپاق ولار­دان حاباردار بولعانى ءجون. ۇل مەن قىزداردىڭ بويىندا ەلى­مىزگە وشپەس ءىز قالدىرعان كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولدارىن وقىپ، ۇيرەنۋ ارقىلى پاتريوتتىق سەزىم ۇيالايدى.
جالپى، كوشەلەرگە ات بەرگەن كەزدە ءبارىن دە اقىلعا سالعان دۇ­رىس سەكىلدى. ماسەلەن، شوقان ءۋاليحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەكىلدى ۇلى­لاردى كىم بىلمەيدى؟
ارينە، قازىر ۋاقىت تا وزگەردى. ەلىمىزدىڭ قاي تۇكپىرىندە بولسىن كوشەگە ەسىمدەرىن بەرۋگە لايىقتى قايراتكەرلەر مەن ازاماتتار بار ەكەندىگى داۋ تۋدىرماسا كەرەك.
ودان العان مالىمەتتەرگە سۇيە­نە­تىن بولساق، قازىرگى ۋاقىتتا وب­لىس بويىنشا 19 وكتيابرسكايا، 12 لەنين، 7 كومسومولسكايا، سوۆەتس­كايا، كالينين، 6 كيروۆ، پرولە­تارسكايا، 3 سوۆحوزنايا، دزەرجينس­كي، وردجونيكيدزە كوشەلەرى بار.
مىنە، بۇل اتاۋلار ءوز ەلىنىڭ كە­لەشەگى مەن ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى تولعاندىراتىن ءاربىر سانالى جان­دى بەيجاي قالدىرمايدى.

ءاربىر ەلدىڭ ءوز گوگولى مەن گەرتسەنى بار
قوستاناي ءسوز جوق، ءوسىپ، ءور­كەن­دەپ، جىلدان-جىلعا گۇلدەنىپ كەلە جاتقان كورىكتى قالا. كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندەگىمەن سالىس­تىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. ايىر­ماشىلىقتار جەر مەن كوكتەي. سۇلۋ عيماراتتار اسپانمەن تالا­سادى.
وسى شاھارداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كىسىلەردىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋداراتىن جاعى 250 كو­شەنىڭ نەبارى 26-سى عانا قازاقشا ەكەندىگى. ولار بۋدەننىي، ۆورو­شيلوۆ، دزەرجينسكي، كومسومو­لسكايا، كورچاگين، كراسنىي كۋز­نەتس، كرۋپسكايا، وردجونيكيدزە، تا­ران، تۋحاچەۆسكي بولىپ جال­عاسىپ كەتە بارادى.
سونداي-اق پۋشكين، لەرمون­توۆ، ماياكوۆسكي سەكىلدى ورىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ەسىمدەرى بەرىل­گەن كوشەلەر دە ۇزىنىنان-ۇزاق سوزىلىپ جاتىر. ارينە، ولاردىڭ شىعارماشىلىق تۋىندىلارىن ءبا­رىمىز دە قۇرمەتتەيمىز. الايدا وسى شىعارماشىلىق ادامدارى كە­زىندە قازاق ەلى مەن جۇرتىنا، قوس­تاناي وڭىرىنە ەڭبەك ءسىڭىردى دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. بۇل تۇل­عالاردى ونسىز دا رەسەيلىكتەر ار­داق تۇتادى. كەڭەس وكىمەتى تۇ­سىندا ولاردىڭ ەسىمدەرى بەرىل­مەگەن شا­ھارلار جوق تا شىعار-اۋ.
وسىناۋ اقىنداردىڭ ورنىنا ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى باۋىرجان مومىشۇلى، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، حا­كىم­جان ناۋرىزباەۆ، ومىرزاق سۇل­تانعازيندەردىڭ ەسىم­دەرى بە­رىل­سە، نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە.
بىراق كوشەلەرگە تەك قانا قا­زاقتاردىڭ ەسىمدەرى بەرىلسىن دەگەن پىكىردەن دە اۋلاقپىز. ويتكەنى ارا­مىزدا قازاقستاندى ەكىنشى وتانىم دەپ ەسەپتەپ، بۇكىل جاستىق شاعى مەن ءومىرىن وسى ەلگە ارناعان وزگە ۇلتتىڭ ىسكەر ازاماتتارى از با؟ شىنداپ قويعىمىز كەلسە، لايىقتىلاردىڭ ەسىمدەرى ابدەن تابىلادى.
بىزدىڭشە قالالار مەن اۋدان ورتالىقتارى، ۇلكەن كەنتتەرگە كىسى اتتارىن بەرەر كەزدە كوپتەگەن جىلداردان بەرى ءبىر شاڭىراقتىڭ ادامدارىنداي تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلدى ۇلت­تار دا بۇل كوكەيكەستى ماسەلەگە ءتۇ­سىنىستىكپەن قاراعاندارى ءجون سە­كىلدى. ويتكەنى سولتۇستىك وڭىردەگى قوستاناي سەكىلدى شاھارلارداعى ءماسليحاتتاردا قازاقتىڭ اتىنا كوشە بەرىلەردە باسقالاردىڭ دا­ۋى­سى باسىم ءتۇسىپ، وتپەي قالۋلارى دا عاجاپ ەمەس.
ماسەلەن، وسى جۋىردا عانا تاران اۋدانى ورتالىعىندا وتكەن تۇرعىندار باسقوسۋىندا اتالعان پوسەلكەدەگى 13 كوشەنىڭ اتىن قاي­تا اتاۋ جونىندەگى ۇسىنىسقا قار­سىلىق بىلدىرگەندەر بولدى. بۇل قانداستارىمىزدى ۇلكەن ويدا قالدىرعانى ءسوزسىز.
وسى اتالعان اۋداندا كەيبىر دە­رەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، بۇرىن­عى قاراتومار، قاراباسقان، قارا­قوعا، قوجاي، قارىمساق، كىن­دىك­ساي، سۇپىلى، جالتىر، شيەلى جانە باسقا دا بايىرعى اتا-با­بالارىمىز ءومىر سۇرگەن اۋىلدار جەر بەتىنەن جويىلىپتى.
باسقا دا بولاشاعى جوق دەگەن سىلتاۋمەن كوپتەگەن تاريحي ەلدى-مەكەندەر جابىلدى. سولاردى وي­لاعاندا قانىڭ باسىڭا شاپشيدى. سوندا ەگەمەندىگىمىز قايدا؟ قا­شان­عى ءوز ەلىمىز بەن جۇرتىمىزدا تۇرىپ، وزگەلەرگە جالتاقتاي بەرە­مىز؟
وسى ورايدا قوستاناي وڭىرىنە ەسىمى بەلگىلى ازامات نۇرعالي ءبا­كىر­دينوۆپەن سويلەسكەنىمىزدە:
- كەڭەس وداعى كەزىندە وبلىس اۋماعىنداعى قالالار مەن اۋدان­دارعا قازاق ەلىنە مۇلدەم قاتىسى جوق كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى بەرىلىپ كەتكەنى ەشكىمنەن جاسىرىن ەمەس.
كەشەگى تىڭ يگەرۋدە قوستاناي­دى استىقتى ولكەگە اينالدىرۋ دا تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ونىڭ استا­رىن­دا جىمىسقى ساياسات جاتتى. تىڭدى جەلەۋلەتىپ، كەلىمسەكتەردى توعىتتى. قازىر زامان دا، تالاپ تا، تاريحقا دەگەن كوزقاراس تا ءتۇبىرى­مەن وزگەردى. ونى تەك قازاقتار عانا ەمەس، ارامىزداعى وسىندا باۋىر باسىپ، ەكىنشى وتانىم دەپ ەسەپتەيتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى دە مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ ماق­سات-مۇددەسى، ارمان-تىلەگىمەن سا­نا­سۋلارى اسا قاجەت دەپ ءتۇسى­نەمىن.
سەبەبى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسقا بارار ەلى جوق. ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا وسىندا ءوسىپ، ونەدى. كوشەگە ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ اتىن بەرۋدە دە ۇلكەن تاربيەلىك-تاعىلىمدىق ءمان بار. اسىرەسە، جاس ۇرپاق سولارعا ەلىكتەپ وسەدى. وسى تۇستا ويلانارلىق جايلار كوپ.
مىسالى، ۇلتىمىزدىڭ قايتا­لان­باس ۇلى، كەڭەس وداعىنىڭ با­تىرى باۋىرجان مومىشۇلىنا وزگە ۇلى وتان سوعىسىنداعى قان­دى مايداندى باستان كەشكەن ازا­ماتتار سەكىلدى وبلىس ورتالىعىنان ءبىر كوشە بەرىلسە قانداي جاراسار ەدى.
ءوزىم سويلەسكەن ادامداردىڭ پىكىرىنەن تۇيگەنىم، ۇلىلاردىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ، سولاردىڭ زاڭعار تۇلعالارى، قايراتكەرلىك، كۇرەس­كەرلىك جولدارى ارقىلى تاۋەلسىز ەلدىڭ نامىستى، ءور مىنەزدى، زەردەلى جاستارىن تاربيەلەۋ پارىز دا قارىز.
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، مەكتەپتە، كوللەدجدەردە ءارى جو­عارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان جىگىتتەر مەن قىزدار كۇن­دەلىكتى كوشەلەردەن ارى-بەرى ءوتۋ ارقىلى ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ اتى-جوندەرىنە قانىعادى. وزدەرى بو­لا­شاقتا سونداي بولعىلارى كە­لە­دى. بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ بار ءمانى مەن ءمانىسى وسىندا جاتقان جوق پا؟

ورازالى جاقسانوۆ

"ايقىن" گازەتى