1846 جىلى - قاراويدا - دەگدار ماحامبەت قازا تاپتى. قازاقتىڭ ۇلى حانى كەنەسارى ءتارىزدى، وپاسىز جاۋ قاستاسقان ءدىلمار شەشەن، العاداي باتىردىڭ قاپىلىستا باسىن شاپتى.

ءور تۇلعا قاپىدا قور بولدى. قياناتشىل، ادىلەتسىز توپ، ايار قاۋىم، تەگىندە، زامانىن بيلەدى، كەڭ-بايتاق ساقاراعا شەكسىز ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى. "قامبار باتىر", "ەر تارعىن", "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" داستاندارىن، سىپىرا جىراۋ، ابىز اسانقايعى، جورىق جىرشىسى قازتۋعان، جاۋىنگەر اقىن شالكيىز، قاھارمان شايىر جيەمبەت، جاۋجۇرەك قولباسشى دوسپامبەت مۇرالارىن جاس كەزىنەن كوكىرەگىنە توقىپ، عۇمىر بويى جۇرت قامىن جەپ، ەل قورىعان، قايران ەردىڭ وشپەس كەگى، كەشپەس ءوشى كەتتى.

زادىندا، ماحامبەت اجالىن تۇسىندە كوردى. الايدا، وتەمىستىڭ ۇرپاعىنا ەشتەڭە قورقىنىشتى ەمەس ەدى: جازا دا، ازاپ تا، ءولىم دە. يساتايدان ايىرىلعان قىزعىش قۇستىڭ بويىن ەندى قانداي ۇرەي بيلەسىن، ۋايىمداپ بىتكەن جوق پا، الاڭداپ بولعان، سودان سوڭ... دۇنيەدەن جەرىپ - جانى ءسىرى، ءداتى بەرىك، ءومىرى جىراق - الابوتەن ساياققا اينالدى. ەشقايدا جولى تۇسپەي قويدى، قوناقتار لەگى ءۇزىلدى، دوستاردىڭ پەيىلى وزگەردى، جاپانداعى جالعىز ءۇي كەۋدەسىنە ءۇمىت وتىن جاقتى، قايىرا جولىعىسامىز ءبىز، يساتاي ءباھادۇر، قامىقپا، مەنىڭ تۇعىرىم - ماڭگىلىكتە.

1846 جىلى - قاراويدا - دەگدار ماحامبەت قازا تاپتى. قازاقتىڭ ۇلى حانى كەنەسارى ءتارىزدى، وپاسىز جاۋ قاستاسقان ءدىلمار شەشەن، العاداي باتىردىڭ قاپىلىستا باسىن شاپتى.

ءور تۇلعا قاپىدا قور بولدى. قياناتشىل، ادىلەتسىز توپ، ايار قاۋىم، تەگىندە، زامانىن بيلەدى، كەڭ-بايتاق ساقاراعا شەكسىز ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى. "قامبار باتىر", "ەر تارعىن", "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" داستاندارىن، سىپىرا جىراۋ، ابىز اسانقايعى، جورىق جىرشىسى قازتۋعان، جاۋىنگەر اقىن شالكيىز، قاھارمان شايىر جيەمبەت، جاۋجۇرەك قولباسشى دوسپامبەت مۇرالارىن جاس كەزىنەن كوكىرەگىنە توقىپ، عۇمىر بويى جۇرت قامىن جەپ، ەل قورىعان، قايران ەردىڭ وشپەس كەگى، كەشپەس ءوشى كەتتى.

زادىندا، ماحامبەت اجالىن تۇسىندە كوردى. الايدا، وتەمىستىڭ ۇرپاعىنا ەشتەڭە قورقىنىشتى ەمەس ەدى: جازا دا، ازاپ تا، ءولىم دە. يساتايدان ايىرىلعان قىزعىش قۇستىڭ بويىن ەندى قانداي ۇرەي بيلەسىن، ۋايىمداپ بىتكەن جوق پا، الاڭداپ بولعان، سودان سوڭ... دۇنيەدەن جەرىپ - جانى ءسىرى، ءداتى بەرىك، ءومىرى جىراق - الابوتەن ساياققا اينالدى. ەشقايدا جولى تۇسپەي قويدى، قوناقتار لەگى ءۇزىلدى، دوستاردىڭ پەيىلى وزگەردى، جاپانداعى جالعىز ءۇي كەۋدەسىنە ءۇمىت وتىن جاقتى، قايىرا جولىعىسامىز ءبىز، يساتاي ءباھادۇر، قامىقپا، مەنىڭ تۇعىرىم - ماڭگىلىكتە.

ماحامبەتشە ءومىر كەشۋ - قاجەت! سپارتاندىق حال-احۋال، قاتال تۇرمىس الىسقان جاۋدىڭ جىگەرىن مۇقالتادى، بىراق ، وزىڭە قايرات بەرەدى، بويىڭا كۇش-قۋات قوسادى، تىلەمسەكتەنىپ ەل ارالاپ قايىر سۇراما، كۇيرەۋىكتەي جاسىپ، ەزىلىپ كەتپە، نامىستىڭ قايقى قىلىشىن قورشاۋدى، شەڭبەردى بۇزىپ-جارىپ، دۇشپانعا سىلتە، ءسوزدىڭ وتكىر - سەلەبە ءجۇزىن وتىرىككە جۇمسا، ءسويتىپ، جاعدايى ءارى قاتاڭ، ءارى جالاڭ تىرشىلىكتەن دە اسىپ ءتۇس. تىنىشتىقتى بۇز، كوڭىلدى مازالا، ۇيقى كورمە، تىنىم تاپپا، از مۇمكىندىكپەن كوپ نارسەگە جەت، مول تابىسقا كەنەل.

قازاق ءتىلدى بوزبالا، ءبىز - ماحامبەتپىز.

ونتولوگيا

ماحامبەت بولمىسىمىز كانت ءىلىمى ءتارىزدى ەكىگە - قاق جارىلادى: ىشكى تابيعات جانە سىرتقى كورىنىس.

سىرتقى كورىنىس، بارىمىزگە بەلگىلى، كوز قىزىقتىراتىن كورىكتى تۇرمىس جوق، باسپانامىز - كوك تۇرىكتىڭ اسپانىنىڭ استى، قايدا كوشىپ بارساڭ دا قارسى الدىڭنان باسقان جەرى سىقىرلاپ مەحنات شىعادى، اتا-انامىز ەلدە، ۇمىت قالعان اۋىلدا قارا شاڭىراقتان جەلەك سوزىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن، بالا-شاعامىز جۇرتتا، كەش باتىپ ۇيگە قايتقاندا، شۋىلداسىپ قىزىل ىڭىردە جارىسا تاماق سۇرايتىن. تاپ وسى كەزدە قۇپيا ماقساتىن، جۇمباق باعىت-باعدارىن قۋالاپ كەتىپ بارا جاتقان قۇس جولىن نيۋ-يورك تۇسىنان قوپارىپ، salute اتقان توق بالا سىراعا بوگىپ، تەڭسەلىپ قۇلاپ بارا جاتادى. ول - اعىلشىن ءتىلى مەن ەكونوميكا كاسىبىن مەڭگەرۋگە مۇحيت اسىپ كەلگەن سەنىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىڭ.

مەنىڭ كىشكەنتاي ماحامبەتىم، ەشقاشان ساعىڭ سىنىپ، مەسەلىڭ قايتپاسىن. ءبىزدىڭ ىشكى تابيعاتىمىز سان قاتپارلى، قابات-قابات ارنا سالاتىن ۇلى مۇحيت اعىستارى سەكىلدى، ايرىقشا، وزگەشە، الابوتەن، - مەكسيكا بۇعازىنىڭ جاعالاۋلارىنا مايدا جىلىلىقتى الىپ باراتىن قۋاتتى گولفستريم ىسپەتتى. كوكىرەگىمىزدى تولتىرعان رۋحاني دۇنيە ءبىزدى ۇدايى بايىتىپ، كەمەلدەندىرىپ، قۇنارىمىزدى ارتتىرىپ وتىرادى. قازاق ءتىلدى، جۇپىنى كيىمدى ءسابي - جانكەشتى پەرزەنت، اۋىرتپالىققا بەلشەدەن باتسا دا جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ الادى. مەن ءۇشىن قورىقپا، كوكەم، ۇلكەن قالانىڭ، ءبارىبىر، ءبىر جەرىنەن تەسىپ شىعامىن، باس امان، دەن ساۋ، ەلىمىزدىڭ ىرگەسى بەرىك بولسىن. كوكەسى ۋايىم جەمەيدى، دالانىڭ بەينەتىن كورگەن، قاتال تاربيەسىنەن وتكەن بالا عىلىم-ءبىلىم جولىنداعى قيىندىقتى وڭاي جەڭىپ، اسىل مۇراتىنا قول سوزادى. پاريج، مەنى ءسال عانا كۇتە تۇر، ءتاڭىر جارىلقاسا، ساعان دا قاناتىنا سەنگەن قارلىعاشقا ۇقساپ، بەرلين مەن ۆەنادان كوكتەي ءوتىپ، شۋاقتى كوكتەمدە ۇشىپ جەتەمىن.

گنوسەولوگيا

ماحامبەت قۇبىلىسى زەرتتەۋگە كونبەيتىن - يرراتسيوناليزم. بەس جىل بويى قارا نان مەن قارا شايدى قورەك ەتىپ، كەيىن عاجاپ بيىككە كوتەرىلىپ الاتىن رۋحتىڭ بولمىسى قانشا تالقىعا سالساڭ دا، اقىلعا قونبايتىن كاتەگوريا.

بۇل جەردە اگنوستيتسيزمگە جاقپىن. ەرەكشە قايرات-جىگەر فورمۋلاسى باسقا جەردە قولدانىلسا، ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. ماحامبەت قۇبىلىسى دەن قويعان، زەر اۋدارعان وبەكت تۇرعىسىندا تانىلۋى ءۇشىن ايرىقشا سۋبەكت قاجەت.

لوگيكا

ويتكەنى، رۋحتىڭ بولمىسى - انا جاتىرىنا تۇسكەندە، وشاقتاعى قازانعا جەرىك اس تاستالعاندا - قالىپتاسادى. ءور، بىربەتكەي مىنەزدىڭ تەگى - اناسىنىڭ ومىراۋىندا، اكەسىنىڭ قاباعىندا، سوسىن - اۋىلدىڭ تابيعاتىندا.

سوندىقتان، ەرتەڭ جانسەبىل بولۋعا، زادى، بۇگىن كىرىسكەنى شارت. قاپىلىستا ەشتەڭە تۋمايدى، اياقاستىنان جوقتان بار جاراتىلا كەتپەيدى. ءاردايىم جىرتىق كيىز ۇيدە جۇتاڭ ءومىر ءسۇرىپ، جاداۋ تۇرمىستا جالاڭاياق جار كەشىپ داعدى العان تارلان ۇل، دالالىق پەرزەنت قيىن-قىستاۋدا ءنار سىزباي ەڭبەك ەتۋگە قاشاندا دايىن. ولار جاستايىنان ءپاني دۇنيەنى قاتال قالپىندا كورىپ، مەيرامى مەن تويى جوق تىرلىكتىڭ شارتىن ءاۋ باستان قابىلداپ ۇيرەنگەندىكتەن، ازاپتى عۇمىردىڭ ىرقى - ەر كوڭىلىن جانىپ، نامىسىن قايراپ - جۇرە بەرەدى. ءوز جاعدايىڭنان ءوزىڭ جوعارى تۇر، اش وزەگىڭ ءۇزىلىپ بارا جاتسا دا، جالىڭدى كۇدىرەيتىپ  ءجۇر، بىرەۋدىڭ ىرىسىنا كوزىڭدى سۇزبە.

ويلاۋ جۇيەسى مەن مويىنسۇنعان تاعدىرى ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەندە، ماحامبەت جۇرتىنا قاتاڭ قاعيدا، جانسەبىل ىنساپتى كولدەنەڭ تارتادى.

فيلوسوفيا تاريحى

ماحامبەتتىك اسقاق مەتافورا - تۇركىلىك ءتۇپ اتا - كوشپەلى تايپالاردان قالعان مۇرا. ساقارالىق قوناقجايلىق، ءىرى سويلەپ، ۇساق قىلىقتان جيرەنۋ، استىنداعى جۇيرىگىن ايىبىنا تارتۋ - كەشەگى ءيمانجۇسىپ، بالۋان شولاق، ءمادي ءتارىزدى ارداقتى، سايداق، ءمارت بابالاردان جومارت ۇرپاققا جەتكەن اسىل ءداستۇر. ءبىز - ماحامبەت عاسىردىڭ بولشەگى - قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەتتەن جارالعانبىز، جاۋھار دۇنيە قانشا قىزىقتىرعانىمەن، جالعىز وقتىق باتىر ءبىر-اق مارتە تىرلىك كەشەتىنىن جاقسى بىلەدى. اتا-بابامىز تاڭىرگە دەگەن ماحابباتتى ادامنىڭ ءور مىنەزى، سۇڭعىلا ويىمەن ولشەپتى. بيىكتەگەن، اسقاقتاعان سايىن، كىشىك بولاسىڭ - جاراتقان يەگە جاقىنداپ، پاراساتقا جەتەسىڭ.

شۋمەرلىك دەگدارلىق، ساقتار تاكاپپارلىعى، ەۋروپانى قالتىراتقان عۇن ايبىنى، كوشپەلى تۇركىنىڭ جويقىن جورىقتارى، قىپشاقتاردىڭ عالامدى تىتىرەتكەن داڭقى قاشاندا ەستە. جاد ونى ەشقاشان ۇمىتپايدى، ءار داۋىردە تاريح ساحناسىنا جاڭا تۇلعانى شىعارىپ وتىرادى، بيىل سىرىم باتىردى كۇت، ەرتەڭ امانكەلدى، كەيكى، جامەڭكە، بەكبولات، ىسقاق كەمپىربايدىڭ سوڭىنان ەرەمىز، بىراق، ابىلاي حاننىڭ تۇسىنەن ساقتا، قۇداي، كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر، ەندى جۇبان، ساعات، سەيداحمەت، قايرات، بۇيىرسا، 1986 جىلى وكتەم ساياساتقا قارسى كوتەرىلۋگە دايىندالىپ جاتىر.

"ەرەۋىل اتقا ەر سالماي، ەگەۋلى نايزا قولعا الماي، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي، قوڭىر سالقىن توسكە الماي، تەبىنگى تەرگە شىرىمەي، تەرلىگى مايداي ەرىمەي، التى مالتا اس بولماي، وزىڭنەن تۋعان جاس بالا ساقالى شىعىپ جات بولماي، ات ۇستىندە كۇن كورمەي، اشارشىلىق، ءشول كورمەي، وزەگى تالىپ ەت جەمەي، ەر توسەكتەن بەزىنبەي، ۇلى تۇسكە ۇرىنباي، ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي، تەبىنگى تەرىس تاعىنباي، تەمىر قازىق جاستانباي، قۋ تولاعاي باستانباي ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە^*?"

ەتيكا

جارىق دۇنيە - بەيتاراپ، عۇمىردا دايىن تۇرعان ادىلدىك جوق. ادىلەتتى اركىم ءوزى ورناتادى. جەكە ومىرىندە، وڭاشا جاعدايىندا. بارلىق قۇبىلىستىڭ ولشەمى - ادام. ادامدىقتان اتتاعان يدەيا قاشاندا ايىپتى، ايىپتى يدەيا سالتانات قۇرعاندا، كىسىلىك قۋعىندا جۇرەدى. ادىلەت دەگەنىمىز كوپ جاقتى تەپە-تەڭدىك: سان قىرلى تىرشىلىكتىڭ ۇيلەسىمدە ءومىر ءسۇرۋى.

ماحامبەتتىك تۇلعادان، ۆاشينگتون مەن لوندون مەكتەپتەرىنە بارا الماسا دا، عالامدىق وركەنيەتتەن شەتكەرىلە بەرگەن ايماقتىق قالالاردا سپارتاندىق عۇمىردى كەشىپ ءجۇرىپ-اق اعىلشىن ءتىلىن عاجاپ مەڭگەرىپ شىعۋى تالاپ ەتىلەدى. تاڭداۋىڭ جوق بولسا دا، مۇمكىندىگى كوپ مىرزانىڭ توق ۇلىنان قۇرىق بويى وزىپ كەت، سول عانا سەنىڭ ماحامبەتتىگىڭدى بىتپەيتىن ماشاقاتتان قۇتقارىپ، ورگە سۇيرەپ الىپ شىقپاق. قىسىلىپ تۇرىپ، كەڭپەيىلدىلىك كورسەتۋ، تىزەگە سالىپ تۇرىپ، جەڭگەنىڭدى جاسىرۋ - ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا بۇيىرعان ءتاڭىردىڭ ەنشىسى.

ەستەتيكا

بەينەت ادامعا قاسيەت بەرەدى، ءلاززاتتا، نەگىزىنەن، تەك كۇناكارلىق بار. قالىڭ ەلدىڭ قۇرمەتى مەن وشپەس داڭققا بولەيتىن، ۇلت اڭساعان زيالىلىققا سوقپاق سالاتىن - قايعى-قاسىرەت، اۋىرتپاشىلىق. ارزان جەڭىستىڭ - قادىرى، وڭاي تابىستىڭ قۇنى جوق، سەبەبى ۇلىلىق دەگەنىمىز قيىن-قىستاۋ كۇن كەشىپ جۇرسەك تە، مەحناتقا مويىماي، اۋىرعا يىلمەي، ورنىمىزدان تۇرۋ، جاتقان جەرىمىزدەن كوتەرىلۋ، تۇپكىلىكتى قارسىلىق كورسەتۋ، بىراق، ازاپتان وتكەن سوڭ، قاستاسقان دۇشپانىنا كەشىرىم جاساي ءبىلۋ.

سپارتاندىق ءومىر جاعدايىندا ءوزىڭدى ساربازدارشا تاربيەلەپ، ەر مىنەز قالىپتاستىرۋ - ادەمى. ارقاسىنا جۇك ارتقان اۋىر تاعدىر سورى قايناپ، باقىتى كۇيسە دە، ءوز عۇمىرىن قۇرباندىققا شالىپ، قۇردىمنان تۇتاس حالىقتى وگىزدەي تارتىپ، ورگە سۇيرەپ شىعارادى. ماحامبەتتىك تەك - سويى اسىل حالىقتىڭ ءتۇپ ءناسىلىن - بولاشاققا جالعاستىرادى. جاياۋ مۇسا، ءيمانجۇسىپ، باتاقتىڭ سارىسى، امانعالي، ءماديدىڭ رۋحى جىلداردى اراعا تاستاپ، ورىس ءتىلدى الماتىنىڭ ەڭسەلى، شىرشالى كوشەسىنە قايتادان اقتارىلسىن، اق جاۋىنداي قۇيىلسىن.

ادەمىلىك - باقىتتى ۋادە ەتۋ. زادى، ستەندال ايتقان، سوسىن نيتسشە قايتالادى. سەبەبى، الەمدى ساقتاپ قالا الاتىن ادەمىلىك قانا. دوستوەۆسكيدىڭ ءسوزى. مەنىڭشە، ادامزاتتى رۋحاني ازعىندىق پەن اقىرزاماننان امان-ەسەن الىپ قالاتىن الەۋمەت - سپارتاندىقتار. ماحامبەت، ىشتارلىقتى قاراۋىلعا ءىل، السىزدەرگە جولبارىستىڭ قايرات-كۇشىن بەر، يگى جاننىڭ ىرزىعىنا ىبىلىستەردى جولاتپا.

جاقسىلىق قۋاتتى، جاۋجۇرەك بولسىن.

قازاق ءتىلدى بوزبالا، ءبىز - ماحامبەتپىز.

* ماحامبەت وتەمىسۇلى، "ەرەۋىل اتقا ەر سالماي" ولەڭى

11.10.96

ABAI.KZ