«ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ، ءوزى دە جوعالادى» دەپ ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي حالىقتىڭ ولمەيتىن بايلىعى مەن وشپەيتىن ءىزى – ونىڭ ءتىلى. وسى قاعيدا قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى باسشىلىققا الىندى. 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى العاشقى مارتەبەسىن الدى. كەيىن اتا زاڭىمىز قابىلدانىپ، ءوز الدىمىزعا دەربەس، تاۋەلسىز ەل بولعان ۋاقىتتا كونستيتۋتسيادا «قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلدى. سودان بەرى قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ داڭعىل جولى قالاندى. مەملەكەت جىل سايىن ءتىل ماسەلەسىنە كوڭىل اۋدارىپ، نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. ويتكەنى سان ەتنوس وكىلىن باۋىرىنا باسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن قازاق ءتىلى – ەلىمىزدەگى بۇكىل ۇلتتى ۇيىستىرار، ءبىر ارناعا باعىتتار، ءبىر ماقساتقا جەتەلەر ءتىل بولۋى كەرەك.

مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ ماقالاسىندا  "بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقتىڭ دا، وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ دە ۇلەسى ەداۋىر كوبەيدى. قازاق ءتىلىن، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇكىل ەلدى بىرىكتىرۋشى فاكتورعا اينالدىرۋدىڭ بارلىق قۇقىقتىق تاسىلدەرى جانە كەپىلدىكتەرى قالىپتاستى. ماسەلە - نيەتتە. قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىن ادامداردىڭ دا، وسى ماقساتقا جەتۋگە جاعداي جاسايتىن ۇكىمەتتىڭ دە نيەتىنىڭ دۇرىس بولۋى ماڭىزدى", - دەگەن بولاتىن.

تاياۋدا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن ماڭىزدى جيىننىڭ ءبىرى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ ۇلتارالىق ءتىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق فورۋمى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پەتروپاۆل قالاسىندا ءوتتى. اۋقىمدى ءىس-شارا اسسامبلەيا امباسسادورلارىنىڭ جەكە تاجىريبەلەرىن مەن پراكتيكالىق مىسالدارىن جاريالاۋ ارقىلى قوعامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى «قوعامدىق كەلىسىم» رمم-نىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن جيىنعا قوعام قايراتكەرلەرى، دەپۋتتاتار، شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ءوڭىر باسشىسىنىڭ ورىنباسارى مارات تاسماعانبەتوۆ «ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – انا ءتىلىن بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ» دەپ اتاپ ءوتتى. ءىس-شارانىڭ شىمىلدىعىن اشقان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تاۋفيك كارىموۆ قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ ءۇشىن بۇكىل جاعداي قاراستىرىلعانىن ايتتى.

«قازاقستان - ءبىزدىڭ ورتاق مەكەنىمىز بولسا، ال قازاق ءتىلى - قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن سيمۆول جانە نەگىز. سوندىقتان مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ مەن ونى ۇيرەنۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى»، - دەدى تاۋفيك كارىموۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزەڭدە الەمدە كۇردەلى گەوساياسي جاعداي ورىن الدى. مۇنداي كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ باستى قاجەتتىلىك. مەملەكەتتىك ءتىل قازاقستان حالقىنىڭ جالپىۇلتتىق بىرلىگىن، كەلىسىمىن نىعايتاتىن قۋاتتى كۇشكە اينالۋى كەرەك.

تاۋفيك كارىموۆ قازاق ءتىلىن دامىتۋدا اسسامبلەيانىڭ اتقارىپ جاتقان شارالارىن اتاپ ءوتتى.

«ماسەلەن، «مىڭ بالا» جوباسىنا 1,5 ملن.بالا اتسالىسىپ، قاتىستى. دوستىق ۇيلەرىندە، ەتنومادەني بىرلەستىكتەردە 174 جەكسەنبىلىك مەكتەپ جۇمىس ىستەپ تۇر. وندا مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ بويىنشا 124 توپ جۇمىس ىستەيدى. بۇل جوبالاردىڭ بارلىعى ەتنوستاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ارناسىن اشۋعا ارنالعان. قازىرگى تاڭدا ءاربىر ءسوز سويلەۋشىنىڭ جەكە تاجىريبەسى بارلىق حالىقتى مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋدىڭ جانە قوعامدى بىرەگەيلەندىرۋدىڭ جالپى پروتسەسى انالاسىنا توپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى دەگەن ۇمىتتەنەمىز»، – دەدى ول.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تىلگە تيەك ەتكەن «مىڭ بالا» رەسپۋبليكالىق مادەني-اعارتۋشىلىق جوباسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمەن قابىلدانعان قازاقستاننىڭ ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىنا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ 2015 جىلعى 28 جەلتوقسانداعى №148 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان حالقى اسسەمبلەياسىنىڭ (2025 جىلعا دەيىنگى) دامۋ تۇجىرىمداماسىنا جانە «100 ناقتى ادام»: بارشاعا ارنالعان قازىرگى زامانعى مەملەكەت» ۇلت جوسپارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بەرگەن تاپسىرماعا سايكەس وتكىزىلىپ كەلەدى.

مادەني-اعارتۋشىلىق جوباسى ەلىمىزدەگى ءتۇرلى وكىلدەرىنىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارىنان جاستارىنا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋگە باعىتتالعان. سونداي-اق قوعامدى تۇتاستىراتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرۋدى ماقسات تۇتادى. قازاقستانداعى بىرەگەيلىكتىڭ، بىرلىكتىڭ ازاماتتىق قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.

اتالمىش جوبا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ارقىلى جاستاردى پاتريوتتىققا تاربيەلەۋ جانە بالالاردىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، جاستاردىڭ بويىنا كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن ءسىڭىرۋ، تانىمدىق، سويلەۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، قازاق ادەبي ءتىلى مەن پوەزياسىن مەڭگەرۋگە قىزىعۋشىلىقتارىن وياتۋ، ءتىل ۇيرەتۋدىڭ جاڭا فورماتتارىن ىزدەستىرۋ، قازاقستاندىق ەتنوستاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن جاس وكىلدەرىنە قولداۋ كورسەتۋ جانە ىنتالاندىرۋدى ءوز مىندەتى سانايدى. وسىلايشا ءبىر رەسپۋبليكادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان حالىقتاردى بىرلىككە جەتەلەيدى.

«ۇلى دالانىڭ ۇلتارالىق ءتىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق فورۋمى وتىرىسىندا ءسوز سويلەگەن  «قوعامدىق كەلىسىم» رمم ديرەكتورى قازىبەك مايگەلدينوۆ تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى جەدەلدەتىپ وقىتۋ بويىنشا ءبىرتالاي جوبالار مەن كۋرستار ۇيىمداستىرىلعانىن، سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ وزىق ادىستەمەلەرى ازىرلەنگەنىن اتاپ ءوتتى.

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قوعامدىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باعىتتالعان ءبىرشاما مادەني-اعارتۋشىلىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋدا.

اتاپ ايتساق، 2021 جىلى «قوعامدىق كەلىسىم» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەتنومادەني بىرلەستىكتەرىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ العاش رەت قازاق تىلىندە «قازاقستان حالقىنىڭ ەرتەگىلەرى» كىتابىن شىعاردى. مەملەكەتتىك تىلدە جارىق كورگەن ەكى تومدىق ەرتەگىلەر جيناعى 4-7 جانە 8-11 جاستاعى بالالارعا ارنالدى. 4000 دانا تارالىممەن شىعارىلدى.  جيناققا قازاقستاننىڭ 25 ءىرى ەتنوسىنىڭ – ورىس، وزبەك، كورەي، نەمىس، شەشەن-ينگۋش جانە ت.ب. ەتنوستاردىڭ 114 حالىق ەرتەگىسى ەنگىزىلدى. كىتاپتا مەيىرىمدىلىكتى، دوستىقتى، ادالدىقتى، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى دارىپتەيتىن، جاس جەتكىنشەكتەردى گۋمانيزم قۇندىلىقتارى مەن ەل بىرلىگى تاربيەلەۋگە ىقپال ەتەتىن ەرتەگىلەر جيناقتالعان. ەرتەگىلەر جيناعى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە جانە كىتاپحانالارعا تاراتىلدى.

مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا بەي – جاي قارامايتىن ازاماتتارىمىز مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ اياسىن كەڭەيتىپ، ونى ەتنوسارالىق قاتىناستار تىلىنە اينالدىرۋعا جول سالا وتىرىپ، كوپۇلتتى ەلىمىزدىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىن نىعايتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسا الادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ باستى ورتاق  ماقساتىمىز – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ سانالادى»، – دەدى قازىبەك مايگەلدينوۆ.

قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءىسى ەشقاشان توقتاپ قالعان ەمەس. بىرتىندەپ ناتيجەگە جەتىپ كەلەمىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر ۇلەسى 90 پايىزعا جۋىقتاپ قالدى. ال 2025 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەر ۇلەسى 95 پايىزعا جەتپەك.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىققا ارناعان ءار جولداۋىندا، ءباسپاسوز بەتىنە بەرگەن سۇحباتتارىندا ارقاشان قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىرادى. مەملەكەت باسشىسى «انا ءتىلى» گازەنتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاق ءتىلىن دامىتۋدا قىزبالىققا سالىنىپ، ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كۇشپەن كوركەيتۋ – ۇلتارالىق ارازدىققا دەيىن اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن، ونىڭ ورنىنا جاعدايدى سالماقتاپ، بايىپتى تۇردە ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن» ايتقان بولاتىن.

«قايتا ونى ىڭ-شىڭسىز، قۇر ايعايعا سالىنباي، قىزبالانباي، بىراق تاباندى تۇردە جالعاستىرا بەرۋ قاجەت. بۇل ورايدا وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسىن مىسالعا كەلتىرسەك بولادى. ولار وزدەرىنە ءتان جۇمساق، جايلى مىنەزىنە سالىپ، ۇرانداتىپ-شۋلاتپاي-اق، قاجەت كەزىندە ورىس تىلىنە دە جۇگىنە وتىرىپ، ءتىل ماسەلەسىن تولىق شەشۋدىڭ جولىن تاپتى»،-دەدى پرەزيدەنت سۇحباتىندا.

Abai.kz