لاتىن ءالىپبيى: باعدار - احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ “توتە جازۋى” بولۋى كەرەك
ارشات ورازوۆ باۋىرىم عالامتوردا كيريلليتسادا جازىلعان قازاقشا ماتىندەردى تۇركى حالىقتارىنا ارنالعان 34 ارىپتىك تاڭبا نەگىزىندە لاتىنعا اۋداراتىن جاقسى باعدارلاما جاساپتى. ۇلكەن راحمەت. تاجىريبە ەتىپ كوردىم. بىرنەشە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلسە، وتە تاماشا باعدارلاما بولعانداي ەكەن. قاراڭىز: http://www.kereknews.kz/translit.html
بىرىنشىدەن: بارۋ، كەلۋ دەگەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى "ۋ" ءارپى لاتىن بولعاندا "-v, -uv"تۇرىندە كەلسە جاقسى بولادى. سوندا ول baru, kel ەمەس، baruv, kelv تۇرىندە جازىلادى.
ەكىنشىدەن: قازاقتا ء"ى" جانە "ي" دەگەن ەكى ءارىپ بار. مۇنىڭ ەكەۋىن دە لاتىن ارىپتەرىندە ءبىر عانا ء"ى" ارپىمەن جازعان دۇرىس بولمايدى. سوندىقتان ء"ى" دەگەن ءارىپتى ء"ى" مەن، ال "ي" دەگەن ءارىپتى "iy" دەپ ەكى ارىپپەن جازسا ءدال كەلەدى.
مىسالى; ءماتىن، يمان، ميسالى سوزدەرىن mدtin, iyman, miysalı dep jazğan durıs. ال "ي" ءارپى ورىس تىلىندەگى ءبىر ماتىندە لاتىنعا اۋدارعاندا ء"ى" بولىپ كەلەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن ورىستىن "كنيگا" دەگەن ءسوزىن لاتىنعا اۋدارعاندا "kniyga"تۇرىندە ەمەس، "kniga" تۇرىندە اۋدارعان دۇرىس. بۇعان اباي بولۋ كەرەك.
ارشات ورازوۆ باۋىرىم عالامتوردا كيريلليتسادا جازىلعان قازاقشا ماتىندەردى تۇركى حالىقتارىنا ارنالعان 34 ارىپتىك تاڭبا نەگىزىندە لاتىنعا اۋداراتىن جاقسى باعدارلاما جاساپتى. ۇلكەن راحمەت. تاجىريبە ەتىپ كوردىم. بىرنەشە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلسە، وتە تاماشا باعدارلاما بولعانداي ەكەن. قاراڭىز: http://www.kereknews.kz/translit.html
بىرىنشىدەن: بارۋ، كەلۋ دەگەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى "ۋ" ءارپى لاتىن بولعاندا "-v, -uv"تۇرىندە كەلسە جاقسى بولادى. سوندا ول baru, kel ەمەس، baruv, kelv تۇرىندە جازىلادى.
ەكىنشىدەن: قازاقتا ء"ى" جانە "ي" دەگەن ەكى ءارىپ بار. مۇنىڭ ەكەۋىن دە لاتىن ارىپتەرىندە ءبىر عانا ء"ى" ارپىمەن جازعان دۇرىس بولمايدى. سوندىقتان ء"ى" دەگەن ءارىپتى ء"ى" مەن، ال "ي" دەگەن ءارىپتى "iy" دەپ ەكى ارىپپەن جازسا ءدال كەلەدى.
مىسالى; ءماتىن، يمان، ميسالى سوزدەرىن mدtin, iyman, miysalı dep jazğan durıs. ال "ي" ءارپى ورىس تىلىندەگى ءبىر ماتىندە لاتىنعا اۋدارعاندا ء"ى" بولىپ كەلەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن ورىستىن "كنيگا" دەگەن ءسوزىن لاتىنعا اۋدارعاندا "kniyga"تۇرىندە ەمەس، "kniga" تۇرىندە اۋدارعان دۇرىس. بۇعان اباي بولۋ كەرەك.
دەمەك "ي" ءارپىنىڭ لاتىن ارىپتەرىندەگى بالاماسى ورىس جانە قازاق تىلىندە ەكى بولەك. بۇعان تاڭ قالماۋ كەرەك، ويتكەنى ورىس تىلىمەن قازاق ءتىلى ەكى بولەك ءتىل. وكىنشكە وراي وسىنى ەسكەرمەيمىز دە، ءار قاشان ورىس ءتىلىنىڭ لاتىن بالاماسىن قازاق تىلىنە سول قالپىندا ورىنداي سالامىز. ول كەلىپ جاتىر ما، كەلمەي جاتىر ما، ويلاپ جاتقان كىم بار؟
ۇشىنشىدەن: "ۋ" ءارپىن وكىنىشكە وراي ورىس ءالفاۆيتىنىڭ اسەرىنەن بۇكىل قازاق جۇرتى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قاتە قولدانىپ كەلەدى. ورىس تىلىندەگى "ۋ" مەن قازاق تىلىندەگى "ۋ"ارىپتەرىنىڭ فونەتيكالىق تۇرعىدان ەكى بولەك دىبىستالاتىنى ەسكەرىلمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ لاتىن ارىپتىك بالامالارىنىڭ دا ەكى بولەك ەكەنىن ەشكىم اڭعارمايدى.
نەگىزىندە ورىس الفاۆيتىندەگى "ۋ" ارپىنە قازاقتىڭ كيريلليتساسىندا "ۇ" ءارپى ءدوپ كەلەدى. ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ "ۋ" ءارپىنىن لاتىنداعى بالاماسى كەي كەزدەردە "v" ءارپى، كەي كەزدەردە جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي "uv, v" بولىپ ءجۇر.
ماسەلەن "ۋاقىت" دەگەندى، قازىرگە دەيىن جازىلىپ كەلگەندەي "uaqıt" دەپ ەمەس، "vaqıt"دەپ جازىلسا بولادى. سول سەكىلدى "تاۋەلسىزدىك" ءسوزىن لاتىن ارىپتەرىمەن "tدuelsizdik" دەپ ەمەس، "tدvelsizdik" دەپ جازعان دۇرىس. سوندىقتان "ۋ" ارپىنە ابايلاۋ كەرەك. ول داۋىسسىز دىبىستاردان كەيىن كەلەتىن بولسا، "uv, v" تۇرىندە، ال ءسوزدىڭ باسىندا جانە ارتىنان داۋىستى دىبىس كەلەتىن بولسا وندا "v" دەپ جازىلادى.
ەندى مۇنى كومپۇتەرلىك اۋدارما باعدارلامالارىنا كىرگىزۋ ءبىر شاما شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى. ونى دا ارشات ورازوۆ باۋرىم جاسايدى دەپ ويلايمىن.
بۇل كەزىندە، اتاپ ايتقاندا 1940 جىلى قازاق ءتىلىنىڭ كيريلليتسا ءالفاۆيتى جاسالعاندا ءالفاۆيتتىڭ كۇردەلەندىرىلىپ جىبەرىلۋىنەن تۋىنداعان جاعداي. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ لاتىن ءالفاۆيتى جاسالعاندا نەگىزگە قازاقتىڭ كيريلليتسا ءالفاۆيتى ەمەس، ۇلى ءتىل عالىمى احمەت بايتۇرسىننىڭ جاساعان اراپ ارىپتەرى نەگىزىندەگى "توتە ءارىپ" جۇيەسىن باسشىلىققا العان دۇرىس. سوندا عانا ءالفاۆيتىمىز ورىس ارىپتەرىنىڭ اسەر، ىقپالىنان قۇتىلىپ وڭدى وزگەرىستەر جاسالىنادى.
تورتىنشىدەن: "ح" دەگەن ءارىپتىڭ لاتىندا بالاماسى جوق. مۇنى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ توتە ارىپتەرىندە "ق" ارپىمەن بەرگەن ياعني "حالىق" دەگەن ءسوز وندا "قالىق" دەپ جازىلعان. سوندىقتان ارشاتوۆتىڭ لاتىن بالاماسىندا "ح" ءارپى ءۇشىن "h" ءارپى ورنىنا "q" ءارپىن العانى جانە "halıq" ورنىنا "qalıq" دەپ جازعانى دۇرىس. نەمەسە ەگەر ءتىل عالىمدارى "ق"مەن "ح" اراسىندا فونەتيكالىق ايىرماشىلىقتار بار، ساقتاۋ كەرەك دەسە، وندا سول ء"ح"ارپى ءۇشىن لاتىنداعى "ح" ءارپىن پايدالانۋعا بولادى. وندا "حالىق" دەگەن ءسوز لاتىن بالاماسىندا "xalıq" دەپ جازىلادى.
بەسىنشىدەن: ارشاتتىڭ اۋدارما باعدارلاماسىندا ورىستىڭ "تس" ءارپى ءۇشىن لاتىندا "c" ءارپى قولدانىلعان ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، "تس" ءارپى ءۇشىن ءارىپ بەلگىلەۋدىڭ قاجەتى جوق. ول ورىس تىلىنە عانا كەرەكتى ءارىپ. ول بۇكىل دۇنيەدە "ts" دەپ ەكى ارىپپەن جازىلىپ جاتىر. سوندا"كيريلليتسا" دەگەن ءسوز ء"kىrىllىcا" دەپ ەمەس ء"kىrىllىtsا" دەپ جازىلۋ كەرەك. ويتكەنى "c"دەگەن ءارىپ لاتىن ءارىپ جۇيەسىندە باسقاشا دىبىستالىپ وقىلادى.
التىنشىدان: ارشات ءوزىنىڭ اۋدارما باعدارلاماسىندا "ۇ" ءارپى ءۇشىن "ŭ" ءارپىن قولدانعان ەكەن. 34 ارىپتىك تۇركى الىپبيىندە "u" دەگەن ءارىپ بار سول جەتكىلىكتى. ءھام بۇل ءارىپ لاتىن ءارىپ جۇيەسىندە "ŭ" ارپىنە قاراعاندا كەڭ قولدانىس تاپقان ءارىپ. سوندىقتان "مۇسىلمان" دەگەن ءسوزدى لاتىندا "mŭsılman" دەپ ەمەس، "musılman" دەپ جازعان دۇرىس.
وسىنداي جاعدايلارعا نازار سالسا، ارشات ورازوۆتىڭ اۋدارما باعدارلاماسى وتە تاماشا بولعانداي! راحمەت ارشاتقا.
ءسوز سوڭىندا بۇل ارىپتەر جايىندا ازاتتىق راديوسىندا ىستەگەن تۇركيالىق ازاماتتاردىڭ تاجىريبەسى مول ەكەنىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن. ولار قاسەن ورالتاي باسشىلىعىندا 1988-1995 جىلدارى اراسىندا وسى 34 ارىپتىك لاتىن تاڭبالارىن قازاق ءتىلى ءۇشىن قولداندى. سولاردىڭ ءبىرى مەنمىن. بۇل ءارىپ جۇيەسى قازاق تىلىنە دالمە ءدال كەلەدى. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا تۇركولوگتاردان بۇرىن (تۇركولوگتار العاش رەت 1991 جىلى تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن وسى 34 ارىپتىك لاتىن تاڭبالارىن ۇسىنعان ەدى) وسى ارىپتەردى ازاتتىق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تاپقان جانە ءىس جۇزىندە قولدانعان ەدى.
ەكىنشى ايتارىم، كەي زيالى قاۋىم قازاقستاندا ورىس ءتىلىن دە لاتىنعا كوشىرەيىك دەپ ۇسىنىس ايتىپ جاتىر. بۇل وتە ورىنسىز. ورىستىڭ ءتول ءالفاۆيتى كيريلليتسا. ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق. ول رەسەيدىڭ ماسەلەسى. ورىس حالقى مەيلى قازاقستان، مەيلى باسقا ەلدە بولسىن، قاي ءارىپتى پايدالانسا ءوز ەركى. وعان ارالاسۋعا ەشكىمنىڭ حاقى جوق. ماسەلەن اعىلشىن ءتىلى لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلادى. بۇگىنگە دەيىن رەسمي ءالفاۆيتى كيريلليتسا بولعان قازاقستاندا اعىلشىن ءتىلى كيريلليتسامەن جازىلىپ وتىر ما؟ جوق. نەمىستەر قازاقستاندا قانشاما جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. ولار دا نەمىستىڭ ۇلتتىق لاتىن ءالفاۆيتىن پايدالانىپ كەلەدى. سوندىقتان لاتىن ءالفاۆيتى ەلدى ەكىگە بولەدى، ورىس ءتىلىن دە لاتىنعا كوشىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستاردىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. قازاقستاندا لاتىن الفاۆيتىنە وزگەرىس تەك قازاق تىلىنە عانا بولۋعا ءتيىس جانە الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە ءسۇرىپ جاتقان دۇنيەجۇزى قازاقتارى دا ونى قولداناتىن بولۋى كەرەك.
ابدىۋاقاپ قارا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
Abai.kz
