باسقاشا ايتقاندا، حالىقارالىق لوببيستەرI

پوستكەڭەستiك ەلدەردiڭ بيلەۋشiلەرi شەتەلدiك كەڭەسشiلەرگە قۇمار. كەڭەسشi بولعاندا دا ولار قارا جاياۋ ساراپشىنى ەمەس، حالىقارالىق بەدەلi بار، باتىستا ءسوزi ءوتiمدi لوببيستەردi جۇمىسقا تارتاتىنىن ءومiردiڭ ءوزi كورسەتتi. ادەتتە مۇنداي كەڭەسشiلەردiڭ قىزمەتi اقىل-كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدi. حالىقارالىق لوببيستەردiڭ قىز­مەتiنە جۇگiنگەن بيلەۋشiلەر "اقىلشىلاردى" ءتۇرلi ساياسي مۇددە ءۇشiن پايدالانادى. بۇل بيلەۋشiلەرگە قىزمەت ەتكەن لوببيس­تەردiڭ دە ۇپايى تۇگەل.

الاياقتار ءھام كەڭەسشIلەر

1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا تۇرiكمەنبا­شى س.نيازوۆ يزرايلدiك "مەرحاۆ" كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتi يوسيف مايماندى كەڭەسشiلiككە تارتتى. گاز سالاسى بويىنشا كەڭەس بەرگەن يزرايلدiك كوپ ۇزاماي تۇرiك­مەنستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىن يەلiك ەتەتiن الپاۋىتقا اينالىپ شىعا كەلدi. قازاقستان پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆقا قىزمەت كورسەتكەن دجەيمس گيففەن ءتارiزدi مايماننىڭ اتى دا قىلمىسقا شاتىلعان. 2004 جىلى يزرايلدە مينيستر يوسيف پاريتسكيگە جالعان ايىپ تاعىلىپ، ۇستiنەن قىلمىستىق iس قوزعالعاندا مۇنىڭ باسى-قاسىندا مايمان تۇردى دەگەن اقپارات ايتىلعان. مينيسترمەن الدەنەگە كەلiسە الماعان مايمان ونى وسىنداي جولمەن تۇقىرتپاق بولعان. بiراق 2005 جىلى قىلمىستىق iس جابىلىپ قالدى.

باسقاشا ايتقاندا، حالىقارالىق لوببيستەرI

پوستكەڭەستiك ەلدەردiڭ بيلەۋشiلەرi شەتەلدiك كەڭەسشiلەرگە قۇمار. كەڭەسشi بولعاندا دا ولار قارا جاياۋ ساراپشىنى ەمەس، حالىقارالىق بەدەلi بار، باتىستا ءسوزi ءوتiمدi لوببيستەردi جۇمىسقا تارتاتىنىن ءومiردiڭ ءوزi كورسەتتi. ادەتتە مۇنداي كەڭەسشiلەردiڭ قىزمەتi اقىل-كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدi. حالىقارالىق لوببيستەردiڭ قىز­مەتiنە جۇگiنگەن بيلەۋشiلەر "اقىلشىلاردى" ءتۇرلi ساياسي مۇددە ءۇشiن پايدالانادى. بۇل بيلەۋشiلەرگە قىزمەت ەتكەن لوببيس­تەردiڭ دە ۇپايى تۇگەل.

الاياقتار ءھام كەڭەسشIلەر

1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا تۇرiكمەنبا­شى س.نيازوۆ يزرايلدiك "مەرحاۆ" كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتi يوسيف مايماندى كەڭەسشiلiككە تارتتى. گاز سالاسى بويىنشا كەڭەس بەرگەن يزرايلدiك كوپ ۇزاماي تۇرiك­مەنستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىن يەلiك ەتەتiن الپاۋىتقا اينالىپ شىعا كەلدi. قازاقستان پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆقا قىزمەت كورسەتكەن دجەيمس گيففەن ءتارiزدi مايماننىڭ اتى دا قىلمىسقا شاتىلعان. 2004 جىلى يزرايلدە مينيستر يوسيف پاريتسكيگە جالعان ايىپ تاعىلىپ، ۇستiنەن قىلمىستىق iس قوزعالعاندا مۇنىڭ باسى-قاسىندا مايمان تۇردى دەگەن اقپارات ايتىلعان. مينيسترمەن الدەنەگە كەلiسە الماعان مايمان ونى وسىنداي جولمەن تۇقىرتپاق بولعان. بiراق 2005 جىلى قىلمىستىق iس جابىلىپ قالدى.

2004 جىلى تاجiكستان پرەزيدەنتi ەمومالي راحمونوۆ حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ەۋروپالىق دەپارتامەنتiنiڭ بۇرىنعى باسشىسى بريتاندىق دجون ودلينگ-سميدi ءوز كەڭەسشiسi قىلدى. راحمونوۆقا بريتاندىق كەڭەسشiنiڭ قانداي اقىلى قاجەت بولعانى تۇسiنiكسiز. ايتەۋiر بريتاندىق قارجىگەردiڭ ءومiربايانىنا ۇڭiلسەك، ول بۇعان دەيiن جارىتىپ كەڭەس بەرمەگەنi انىق. ايتپەگەندە ءوزi كەڭەسشi بولعان ەلدi داعدارىسقا اكەپ ۇرىندىرار ما ەدi. 1971-72 جىلدارى بريتاندىق قارجىگەر گانا مەملەكەتiنiڭ پرەمەر-مينيسترi كوفي بۋسيانىڭ كەڭەسشiسi بولعان ۋاقىتتا گانا ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىرادى. 1972 جىلعى توڭكەرiستەن سوڭ دجون ودلينگ-سمي گانادان قۋىلدى.

ايتا كەتەتiنi, حالىقارالىق كەڭەسشiلەردi تارتۋدان رەسەي دە قالىسپايدى. كسرو قۇلاي سالا ۇكiمەتكە كەڭەسشi رەتiندە شاقىرتىلعان شۆەد اندەرس وسلۋند پەن امەريكاندىق دجەففري ساكس تا اقىلشى بولىپ جەتiستiر­مەدi. 1994 جىلى ۇكiمەتپەن شەكiسiپ قالعان ولار "رەسەيدiڭ ورتالىق بانكi قاراپايىم مونەتارلىق ساياساتتى بiلمەيدi" دەپ ەسiكتi تارس جاۋىپ ەلدەرiنە كەتiپ قالعان. مۇنان كەيiن 1997 جىلعا دەيiن ۋكراينا ۇكiمەتiنiڭ كەڭەس­شiسi بولعان وسلۋند كەيiن اسقار اقاەۆقا دا جالدانعان.

كەزiندە اناتولي چۋبايستىڭ ۇكiمەتiنە كەڭەسشiلiك ەتكەن گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورلارى اندرەي شلەيفەر مەن دجوناتان حەيدiڭ اقش-تا باستارى داۋعا قالعان. ەكi پروفەسسوردىڭ جوبالارىن قارجىلان­دىر­عان اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتiگi شلەيفەر مەن حەيگە كەڭەسشiلiكتi قارا باستارىنىڭ قامى ءۇشiن پايدالاندى دەگەن ايىپ تاقتى. سويتسە، ينۆەستيتسيا بويىنشا كەڭەس بەرگەن قوس پروفەسسور رەسەي قور نارىعىنىڭ بەلسەندi ويىنشىلارى بولعان. اقش زاڭى بويىنشا، ولاردىڭ رەسەيدە بيزنەسپەن اينالىسۋعا قۇقى جوق. ولاردىڭ iسiن ءتورت جىل بويى قاراعان سوت اقىرى 2004 جىلى شلەيفەر مەن حەي­دi كi­نالi دەپ تاۋىپ، 28 ميلليون 500 مىڭ دوللار كولەمiندە ايىپپۇل سالدى.

داۋلى IستەرIمەن كوبIرەك تانىمال

قازاقستان پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆتىڭ حالىقارالىق كەڭەسشiلەرi قۇندى اقىل-كەڭەسiنەن گورi داۋ-دامايلى iستەرiمەن كوبiرەك تانىمال. گريگوري ياۆلينسكي جانە ۆلاديمير ششەرباكوۆ - تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ العاشقى حالىقارالىق كەڭەسشiلەرi. الدىڭعىسى ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا، كەيiنگiسi ينۆەستيتسيالار جونiنەن كەڭەسشiلiك ەتكەن كورiنەدi. رەسەيدiڭ بۇرىنعى ۆيتسە-پرەمەرi, اتىشۋلى ولەگ سوسكوۆەتستiڭ كومانداسىنا كiرگەن بۇل ازاماتتار قازاقستاندا كوپ تۇراقتامادى. ايگiلi compromat.ru سايتى بۇل كەڭەسشiلەر سوسكوۆەتسكە باعىنىشتى كاسiپورىندار مەن كومپانيالار اشىپ، جەمقورلىققا بەلشەدەن باتقان سوڭ ەلدەن تا­يىپ تۇردى دەيدi.

الاياق كەڭەسشiلەر تۋرالى ءسوز بولعاندا قازاقستان پرەزيدەنتiنە قىزمەت ەتكەن دجەيمس گيففەن، ال ونىڭ اتىمەن قوسا اتىشۋلى "قازاقگەيت" iسi اۋىزعا الىنادى. 1995 جىلى امەريكاندىق Mercator بانكiنiڭ جە­تەكشiسi, دجەيمس گيففەن ن.نازارباەۆتىڭ كەڭەسشiسi رەتiندە مۇناي سالاسىندا بiرقاتار كەلiسiمشارت جاساسقان. 2003 جىلدىڭ 31 ناۋ­رىزىندا نيۋ-يوركتە تۇتقىندالعان گيففەنگە تيiمدi كەلiسiمشارتتارعا قول جەتكiزۋ ماقساتىندا قازاق شەنەۋنiكتەرiنە، ونىڭ iشiندە ن.نازارباەۆقا پارا بەردi دەگەن ايىپ تاعىلدى.

قازاقستان شەنەۋنiكتەرiن الەمگە ماسقارا قىلعان "قازاقگەيت" iسiنە نۇكتە 2007 جىلى قويىلدى. "ميستەر قازاقستان" اتالىپ كەتكەن گيففەننiڭ وڭاي-وسپاق ەمەس ەكەنiن سوت ۇكiمi دالەلدەدi. تۇيەنi تۇگiمەن جۇتقان كەڭەسشi بار بولعانى ايىپپۇلمەن قۇتىلدى.

كەشە الماتىنىڭ اكiمi, ال بۇگiن شۆەيتسارياعا اۋىپ وتباسىنىڭ جاۋىنا اينالعان ۆيكتور حراپۋنوۆتىڭ ايتۋىنشا، گيففەن اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ اگەنتi بولعاندىقتان، جازادان سىتىلىپ كەتكەن. "ول ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ اگەنتi رەتiندە قازاقستان تۋرالى ۇنەمi ەسەپ بەرiپ تۇردى. بۇل نازارباەۆ ۇزاق جىلدار بويى اقش پەن ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ مۇددەسi ءۇشiن جۇمىس iستەگەن تىڭشىنى كەڭەسشi رەتiندە ۇستاپ وتىردى دەگەن ءسوز", - دەيدi حراپۋنوۆ.

گيففەننiڭ ورنىن الماستىر­عان تاعى بiر امەريكاندىق لوببيست الەكساندر ميرچەۆ بۇگiندە "سامۇرىق-قازىنا" ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى ديرەكتورلار كەڭە­سiنiڭ مۇشەسi. بۇعان دەيiن 2007 جىلى پرەمەر-مينيستردiڭ كەڭەسشiسi قىزمەتiن اتقارعان. ەكس-كۇيەۋبالا راحات اليەۆ ءوزiنiڭ "وكiل قايىن اتا" كiتا­بىندا ميرچەۆتiڭ ەسiمiن جيi اتايدى. ميرچەۆ - بۇرىنعى كۇيەۋ­بالا شىعارماسىنداعى باستى انتيكەيiپكەرلەرiنiڭ بiرi. اليەۆتiڭ جازۋىنشا، ميرچەۆ "قازاقگەيت" iسiنiڭ بەتiن جىلى جابۋدا كوپ تەر توككەن. كەزiندە ماسكەۋلiك "ۆرەميا" گازەتiندە اركادي دۋبنوۆ ميرچەۆ "قازاقگەيتكە" قاتىستى تەرگەۋ جايلى اقپاراتتى بiلمەككە امەريكاندىق شەنەۋنiكتەرگە پارا بەرمەك بولعانىن جازعان-دى. كەيiن ميرچەۆ نازارباەۆتى اقتاپ الۋ ءۇشiن حالىقارالىق باق-تا ارنايى ناۋقان ۇيىمداستىرعانىن دا ەكس-كۇيەۋبالا Wall Street Journal-عا بەرگەن سۇحباتىندا تاپتiشتەگەن.

سول باياعى اليەۆتiڭ ءسوزiن­شە، ميرچەۆ نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شەتەلدە جۇرگەن قازاقستاندىق وپپوزي­تسيونەرلەر تۋرالى اقپارات جيناعان. مۇنى 2009 جىلى ۇلىبريتانيادا بولعان تىڭشىلىققا قاتىستى داۋ-داماي دالەلدەيدi. Sundاy Times باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، بريتاندىق بارلاۋ قىزمەتi - مI6-نiڭ ەكi وفيتسەرi امەريكاندىق Global Options Management كومپانياسىنا قازاقستانعا قاتىستى قۇپيا اقپاراتتى جاريا ەتكەن. اقپاراتتىڭ بiرi "قازاقگەيتكە", ەكiنشiسi اكەجان قاجىگەلدينگە قاتىستى. ءوز كەزەگiندە Global Options Management كونسال­تينگتiك كومپانياسىن ميرچەۆ باس­قارعان. الايدا ميرچەۆتiڭ وكiلدەرi بۇل اقپاراتتى تەرiسكە شىعارعان بولاتىن.

90-جىلدارى پرەزيدەنتتiڭ ەكونوميكالىق iستەر جونiندەگi كەڭەسشiسi قىزمەتiن كوپ ۋاقىت بويى اتقارعان چان يان بەنگتiڭ ەسiمi دە KIMEP وقۋ ورنىندا داۋ ارقىلى ءماشھۇر بولدى. ايتپەسە KIMEP باسشىسىنىڭ پرەزيدەنتكە قانداي اقىل-كەڭەس بەرگەنiن بىلايعى جۇرت بiلە بەرمەيدi.

بۇكiلالەمدiك بانكتiڭ بۇرىن­عى باسشىسى دجەيمس ۆۋلفەنسون الماتىنىڭ وڭiرلiك قارجى ورتالىعىن دامىتۋ ءۇشiن كەڭەس بەرگەن. ۆۋلفەنسوننىڭ نە كەڭەس بەرگەنi تۇسiنiكسiز، ايتەۋiر قازاقستاننىڭ قور نارىعىن دامىتادى دەلiنگەن وڭiرلiك قارجى ورتالىعى اقىرى 2011 جىلى ۇلتتىق بانك قاراماعىنا ءوتiپ تىندى.

مەنشIكتI ەۋروپالىق كەڭەسشIلەر

ءسiرا، بۇعان دەيiن اقىلگوي كەڭەسشiگە جارىماعان ەلiمiز قۇندى اقىلشىسىن ەندi تاپقانداي. كەڭەسiنiڭ قانشالىقتى باعالى ەكەنi پرەزيدەنتتiڭ وزiنە عانا ايان ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىن­عى پرەمەرi توني بلەردiڭ قىزمەتi اقوردادا ەرەكشە سۇرانىسقا يە ءتارiزدi. ايتپەگەندە، ەل نەسiبەسiنەن 16 ميلليون فۋنت ستەرلينگ جىرىپ بەرە سالا ما؟ باستاپقىدا قازاقستانعا ەكونوميكالىق كەڭەسشi رەتiندە جۇمىس­قا قابىلدانعان ت.بلەر مەن ونىڭ توبىنىڭ نەندەي ەكونوميكالىق كەڭەس بەرگەنi شىمىلدىقپەن بۇركەۋلi. ەكونوميكاعا ونشا-مۇنشا قاتىسى جوق ماماندىعى زاڭگەر بلەر اقورداعا بiتiسپەس جاۋى ءابليازوۆتi تۇقىرتۋ ءۇشiن قاجەت بولدى دەيدi. مۇنى م.ءابليازوۆتiڭ ءوزi ايتتى. ايتسا ايتقانداي-اق، كەيiننەن ءابليازوۆ اكتيۆتەرiنە قۇلىپ سالۋ ءتارiزدi iستiڭ ەڭ ماڭىزدى شەشiمدەرiن سۋديا ۆيليام بلەر قابىلداعان. ال ول - توني بلەردiڭ تۋعان اعاسى.

بiراق پرەزيدەنت كەڭەسشi­لەرiنiڭ ۇزىن-سونار تiزiمi مۇنىمەن بiتپەيدi. كوپتەن بەرi پولشادا نازارباەۆپەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتقانى ءۇشiن باسى داۋعا قالعان وسى ەلدiڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتi الەكساندر كۆاسنەۆسكي، اۆستريانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترi الفرەد گۋزەنباۋەر، يتاليانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترi جانە ەۋروپا كوميسسياسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى رومانو پرودي، يسپانيانىڭ بۇرىنعى سىرتقى iستەر مينيسترi مارتسەلينو ورەحا دا ەلباسىنىڭ اقىلشىلارى تiزiمiندە. ولار 2010 جىلى قر پرەزيدەنتiنiڭ جانىنان قۇرىلعان حالىقارالىق كەڭەسشiلiك كەڭەسكە مۇشە. قازاقستاننىڭ 2010 جىلى ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋ قۇرمەتiنە قۇرىلعان كەڭەس ەۋروپا ەلدەرiنiڭ تاجiريبەسi نەگiزiندە قازاق ۇكiمەتiنە سىرتقى جانە iشكi ساياسات iستەرi جونiنەن، ەلدiڭ حالىقارالىق بەدەلiن ارتتىرۋ بويىنشا ۇسىنىس دايىندايدى. بۇل كەڭەس جىلىنا ءتورت مارتە باس قوسادى. سوڭعى وتىرىسى بيىلعى جىلدىڭ 25 اقپانىندا اقوردادا وتكەن. رەسمي مالiمەتتەرگە قاراعاندا، كەزدەسۋدە ەۋرووداقپەن ارiپتەستiك، 2050 ستراتەگياسى تال­قىلانعان.

بۇل كەڭەسكە مۇشە ساياسات­كەردiڭ ارقايسىسى نەشە جالاقى الاتىنى بەلگiسiز. دەسەك تە ەۋروپانىڭ بەدەلدi قايرات­كەرلەرi تيىن-تەبەنگە جۇمىس iستەمەيتiنi تۇسiنiكتi. انەۋكۇنi بۇل تۋرالى اقپاراتتىڭ قۇلاعىن قىلتيتقان راحات شوراز نازارباەۆ كۆاسنەۆسكيگە 5 ميلليون ەۋرو تولەگەنiن مالiمدەگەن.

پولشانىڭ بەدەلدi "پوليتيكا" جۋرنالىنا سۇحبات بەرگەن كۆاسنەۆسكي قازاقستاننان نەشە جالاقى الاتىنىن ايتۋدان باس تارتتى. الايدا سوزiنەن ۇققانىمىز، بۇل از سوما ەمەس. "13 ميلليون ەۋرو الاسىز با؟" دەگەن سۇراققا ول: "بۇل كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن ازiرلەنەتiن باعدارلامانىڭ قۇنى", - دەپتi. "بiزدiڭ بۇرىنعى پرەزيدەنت تيىن-تەبەنگە جۇمىس iستەمەيتiن شىعار؟" دەگەن سۇراققا ول: "بۇل مۇمكiن ەمەس. سەبەبi قىرۋار جۇمىس iستەۋگە تۋرا كەلەدi. جولساپارلار مەن ۇسىنىستار ازiرلەۋدi بىلاي قويعاندا، قۇجاتتاردى تالداۋدىڭ ءوزi بiراز ۋاقىتقا سوزىلادى", - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

نە دە بولسا حالىقارالىق كەڭەسشiلەرگە تەگiننەن-تەگiن جۇگiنبەيتiنi تۇسiنiكتi. ءار رەجيمنiڭ ءوز دiتتەگەنi بار. راحات شورازدىڭ جازۋىنشا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ كۆاسنەۆ­سكيدiڭ ەۋروپارلامەنتكە ءوتۋi­نە مۇددەلi. جاڭاوزەننەن كەيiن ەۋروپارلامەنت پەن ەۋروپا كەڭەسiنiڭ پارلامەنتتiك اسسامبلەياسىنىڭ سىنىنان ابدەن مەزi بولعان ول ءوز ادامىن ۇستاماق-مىس. بالكiم، كەزدەيسوقتىق شىعار، ايتەۋiر راحات شورازدىڭ مالiمدەمەسi شىقپاي تۇرىپ-اق قازاقستانعا كەلiپ-كەتكەن كۆاسنەۆسكي 2015 جىلعى ەۋروپارلامەنت سايلاۋىنا تۇسەتiنiن مالiمدەدi.

سونىمەن، اقورداعا شەتتەن كەڭەسشi جالداۋدىڭ قاجەتi نە دەگەنگە كەلسەك، بۇرىنعى باسشىلار مەن لوببيستەردiڭ بiلiكتiلiگi مەن بiلiمiنەن گورi حالىقارالىق ساياساتتاعى بايلانىستارى، تامىر-تانىستارى ماڭىزدىراق. اۆتوريتارلى رەجيم­دەردiڭ ادەتتە مۇنداي كەڭەس­شiلەردi باتىستا ارا اعايىندىق ەتە الاتىن مىقتى لوببيست رەتiندە پايدالاناتىنى سوندىقتان.

ەلنۇر باقىتقىزى

«جاس الاش» گازەتى